Dini torelantliq indd

25
riyyət  (zorakılıq)  yoxdur.  Artıq  döğruluq  (iman)  azğınlıq-
dan  (küfrdən)  ayırd  edildi.  Hər  kəs  Tağutu  (Şeytanı  və  ya 
bütləri) inkar edib Allaha iman gətirərsə, o, artığ (qırılmaq 
bilməyən) ən möhkəm bir ipdən (dəstəkdən) yapışmış olur. 
Allah (hər şeyi olduğu kimi) eşidəndir, biləndir!” (Əl-Bəqərə, 
256). Yaxud, Qurani-Kərimin başqa bir surəsində göstərilir 
ki, “Allahdan başqalarına tapınanları söyməyin. Yoxsa onlar 
da (Allaha qarşı hörmət və ehtiram) bilmədikləri üzündən 
Allahı  düşməncəsinə  söyərlər...”(Ənam,  108).  Göründüyü 
kimi, burada İslamın digər səmavi dinlərə və dini konfessi-
yalara dözümlülük münasibəti göstərilir. Yəni buradan aydın 
olur ki, İslam istənilən əks  ikrə qarşı zorakılığı istisna edir, 
insanlar arasında dözümlülük və sülh münasibətini önə çə-
kir. Quranda irəli sürülən bu  ikirlər islamda dözümlülüyün 
prioritet olduğunu göstərən ən mühüm faktlardan biridir. 
Doğrudur,  Məhəmməd  peyğəmbərin  özünün  sülhpər-
vər  və  başqa  millətlərə  qarşı  dözümlülük  nümayiş  etdir-
məsi  haqda  xeyli  tarixi  faktlar  vardır.  Bu  tarixi  faktlardan 
birini şərh edən Şeyxülislam H.A.Paşazadə özünün “Qafqaz-
da  islam”  adlı  kitabında  yazmışdır:  “Məlumdur  ki,  islamın 
erkən  çağlarında,  müsəlman  cəmiyyətinin  hüdudları  hələ 
Ərəbistan  yarımadası  ilə  məhdudlaşdığı  bir  vaxtda,  Həzrə-
ti  Peyğəmbər  qonşu  dövlətlərin  başçılarına  bir  sıra  xüsusi 
məktublar  göndərmişdi.  Belə  məktublardan  biri  Abdallah 
bin Hüzeyfə əs-Səhmi vasitəsilə Sasani şahına göndərilmiş-
di.”(12,s.46-48) Artıq yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, bu vaxt 
Qafqazın  böyük  bir  hissəsi  Sasanilərin  hökmranlığına  tabe 
idi. Həzrəti Peyğəmbərin Sasani şahına göngərdiyi məktub-
da deyilirdi:
“Bismi-l-lahi-r-Rəhman-i-r-Rəhim!
Allahın  rəsulu  Məhəmməddən  Fars  şahı  Xosrova.  Sala-
mi-sülh  o  kəsə  ki,  Hidayət  yolunu  tutmuşdur  və  Allaha  və 
Onun rəsuluna iman gətirmişdir və şəhadət etmişdir ki, Va-

---

26
hid  Allahdan  başqa  ilahi  yoxdur.  Ona  şərik  olan  yoxdur  və 
Məhəmməd Onun bəndəsi və rəsuludur. Səni Əziz və Qadir 
Allahın dininə çağırıram. Həqiqətən, mən Allahın bütün in-
sanlara rəsuluyam ki, sağ olan hər kəsə öyüd verəm. Ka irlər 
üçün belə bir söz haqlıdır: özünü (Allaha) təslim et – səlamət 
qalarsan!  Boyun  qaçırsan  atəşpərəstlərin  günahları  üçün 
məsuliyyəti sən daşıyırsan.”(13,s.46-48) 
Bu məktubdan görünür ki, Məhəmməd peyğəmbər çox 
təmkin və ləyaqətlə Xosrov şahı islam dininə sülh yolu ilə ça-
ğırır və islamın əsas prinsipini aydın şəkildə sayğı ilə şərh 
edir.  Bu  məktub  Peyğəmbərin  sülhpərvər  olduğunu,  islam 
dininin isə tolerant din olduğunu bir daha təsdiq edir. 
Azərbaycanda və bütövlükdə Qafqazda yaşayan müxtə-
lif  xalqların  tarixən  tolerant  şəkildə,  sülh  və  əmin-amanlıq 
şəraitində  yaşadıqlarını  beynəlxalq  simpoziumda  vurğu-
layan ulu öndər H.Əliyev bütövlükdə islam dininin tolerant 
din  olduğunu,  eyni  zamanda  Azərbaycan  xalqının  başqa 
dinlərə qarşı dözümlü olduğunu aşağıdakı kimi şərh etmiş-
dir: “Dünyada bir çox böyük dinlər mövcudur. Hər dinin 
özünəməxsus yeri var. Biz azərbaycanlılar islam dini ilə 
fəxr edirik, eyni zamanda heç vaxt başqa dinlərə qarşı 
mən i münasibət göstərməmişik,  ədavət aparmamı-
şıq və heç bir başqa xalqı da öz dinimizə itaət etməyə 
məcbur etməmişik. Ümumiyyətlə, başqa dinlərə dözüm-
lülük, başqa dinlərlə yanaşı və qarşılıqlı anlaşma şəra-
itində yaşamaq islam dəyərlərinin xüsusiyyətidir. Bu, 
tarix boyu Azərbaycanda da, Qafqazda da öz əksini ta-
pıbdır. Azərbaycanda islam dini ilə yanaşı xristian dini 
də, yəhudi dini də əsrlər boyu yaşayıb və indi də yaşayır. 
Qafqazda da bu mənzərə var. Hesab edirik ki, insanlar 
hansı dinə, hansı mədəniyyətə mənsubluğundan asılı ol-
mayaraq, bütün başqa mədəniyyətlərə, dinlərə, mənəvi 
dəyərlərə də hörmət etməli, o dinlərin bəzən kiməsə xoş 

---

27
gəlməyən adət-ənənələrinə dözümlü olmalıdırlar. Dini 
nöqteyi-nəzərdən ədavət, münaqişə, müharibə yolveril-
məzdir. Hər halda XX əsrin sonunda və qarşıdan gələn 
XXI əsrdə dünyada belə hallara son qoyulmalıdır.”(14)
1.2.Çarizmin Azərbaycandakı müstəmləkəçilik 
siyasətində din amili.
Biz azərbaycanlılar heç vaxt inamımızdan, dini-
mizdən uzaqlaşmayacağıq və bu mənəvi mən bə lə-
rimizdən istifadə edərək gələcəyimizi quracağıq.
Heydər Əliyev
Tarix boyu bir çox dövlət rəhbərləri öz işğalçılıq siyasət-
lərini həyata keçirmək üçün həmişə din amilindən istifadə 
etmişlər.  Məsələn,  vaxtilə  rus  imperatoru  I  Pyotr  1725-ci 
ildə  yazdığı  “Vəsiyyətnamə”sində  işğalçılıq  siyasətində  din 
amilindən istifadə məsələsini önə çəkmişdir. Rusiyanın sər-
hədlərini Hindistandan Avropayadək genişləndirməyi, Tür-
kiyə, İran və Qafqaz torpaqlarını rus imperiyasının tərkibinə 
birləşdirməyi arzulayan I Pyotr “Vəsiyyətnamə”sində hətta 
sünni və şiə məzhəbləri arasında ixtilaf yaratmağı öz xələf-
lərinə vəsiyyət etmişdir: “Bu məqsədi həyata keçirmək üçün 
həmişə  Türkiyə  ilə  İran  arasında  itnə-fəsad  törətmək,  da-
va-dalaş yaratmaq lazımdır. Bu işdə sünni və şiə məzhəbləri 
arasındakı ixtila lar böyük, kəskin silah və basılmaz ordudur. 
Rusiyanın nüfuzunu Asiyada qaldırmaq üçün sünni-şiə qar-
şıdurmaları yaxşı vasitədir.”(15)
Rusiya  imperiyasının  qonşuluğunda  olan  iki  böyük 
müsəlman  ölkəsi  arasında  qarşıdurma  yaratmaq  yolu  ilə 
onları zəi lətməyi nəzərdə tutan imperator həmin ölkələrin 
din xadimlərini ələ almağı xələ lərinə xatırladaraq yazmış-
dır: “Bu ölkələrin müsəlmanlarının öz hüquqlarını tanıma-
ları bizə böyük zərbə olar. Həm Türkiyə, həm də İranın din 

---