Dərslikdə yığcam və anlaşıqlı şəkildə müasir beynəlxalq hüququn
Yüklə 11,32 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Hüququn ümumi prinsipləri dedikdə, hüququn mahiyyətindən doğan və bütün mövcud hüquqi sistemlər üçün ümumi olan prinsip və normalar başa düşülür.
ümumi beynəlxalq adət nonnalarmdan başqa, iki və daha artıq dövləti əhatə edən partikulyar (lokal) adətlər do mövcud ola bilər. Partikulyar adət normalannın mövcudluğu haqqında fikri BMT-nin Beynəlxalq Məhkəməsi Sığınacaq işində (1950-ci il) və Hindistan ərazisindən keçmək hüququ haqqında işdə (1960-cı il) təsdiq etmişdir. e) nəhayət, ümumi qayda bundan ibarətdir ki, beynəlxalq adət normasının formalaşması üçün dövlətlərin praktikası uzunmüddətli olmalıdır. Məhz dövlətlərin uzun tarixi vaxt ərzində təkrarlanan və üst-üstə düşən praktikası beynəlxalq hüquqi adətin əsasını təşkil edir. Doğrudur, beynəlxalq hüquqda bu müddətin nə qədər olması müəyyən edilməmişdir və bu, hər bir halda nizama salman məsələnin xarakterindən asılıdır. Bununla belə, beynəixalq hüquqda müstəsna hallarda «ani adət» də yarana bilər. Məsələn, kosmik fəzadan istifadə ilə bağlı indi mövcud olan bir sıra beynəlxalq hüquqi adətlər bu qəbildəndir. 1957-ci ildə Sovet İttifaqı kosmosa ilk dəfə süni raket buraxanda heç bir dövlət buna etirazını bildirmədi. Bununla, beynəlxalq hüquqda belə bir adət norması yarandı ki, istənilən dövlət hər hansı digər dövlətin (və ya beynəlxalq təşkilatın) razılığını almadan kosmik fəzaya raket buraxa bilər. Beynəlxalq hüquqi adətin yaranması üçün dövlətlərin ardıcıl, ümumi, eyni cür və uzunmüddətli praktikasının olması kifayət deyildir. Bu praktikanın hüquqa çevrilməsi üçün dövlətlər həmin praktikanı məcburi norma kimi qəbul etməlidirlər. Başqa sözlə, praktikanın, sadəcə, adət yox, məhz məcburi yerinə yetirilməli olan norma olmasına dövlətlərdə inam, yəni opinio juris olmalıdır. Lotus işində (1927-ci il) Daimi Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsi, Şimal dənizinin kontinental şelfı haqqında işdə və Nikaraqua işində BMT-nin Beynəlxalq Məhkəməsi opinio juris-in zəruri ünsür olduğunu, bunsuz adətin harada qurtardığını və hüququn harada başladığını müəyyən etməyin mümkün olmadığını vurğulamışdır. Qeyd edilməlidir ki, əslində beynəlxalq hüquq öz mənşəyini beynəlxalq adətlərdən götürmüşdür. Lakin beynəlxalq hüquq inkişaf etdikcə və məcəllələşdirildikcə, beynəlxalq adət normaları öz əvvəlki əhəmiyyətini və nizamasalma dairəsini itinnişdir. Bununla 21 belə, müasir beynəlxalq hüquqda müqavilələr apancı rol oynasa da, beynəlxalq hüquqi adətin təsiri də az deyildir. BM 1-nin Beynəlxalq Məhkəməsi Men körfəzi haqqında işdə (1984-cü il) qeyd etmişdir ki, beynəlxalq adət ümumi prinsiplərin inkişafı üçün ideal dərəcədə əlverişlidir və universal səviyyədə qəbul olunmamış müqavilə rejimindəki boşluqlan doldurmaq üçün zəruri bir mənbədir. Doğrudan da, hazırda faktik olaraq elə bir müqavilə yoxdur ki, dünyanın bütün dövlətləri onun iştirakçısı olsun. Hətta BMT-nin Nizamnaməsi bir sıra dövlətlər üçün formal baxımdan məcburi deyildir. Lakin Nizamnamədə təsbit olunmuş beynəlxalq hüququn əsas prinsipləri həmin bu dövlətlər tərəfindən məhz beynəlxalq adət kimi tanınmışdır. Başqa bir misal göstərək. Soyqınm cinayətinin qarşısının alınması və cəzalandırılması haqqında 1948-ci il Konvensiyasının hazırda 141 iştirakçısı vardır. Bu o deməkdirmi ki, dünyanın 5O-dən artıq dövləti soyqırım cinayəti törətməmək, soyqırım aktları törətmiş şəxslərin cəzalandırılmasını təmin etmək və s. kimi beynəlxalq hüquqi öhdəliklərdən azaddırlar? Əlbəttə ki, yox. Sadalanmış öhdəliklər ümumi beynəlxalq hüququn bir hissəsidir və dünyanın bütün dövlətləri tərəfindən məhz beynəlxalq hüquqi adət kimi tanınmışdır. Soyqırım cinayətinin qarşısının alınması və cəzalandırılması haqqında Konvensiyaya qeyd-şərtlər haqqında iş üzrə məsləhət xarakterli rəyində 0951-ci il) və Soyqırım cinayətinin qarşısının alınması və cəzalandırılması haqqında Konvensiyanın tətbiq olunması haqqında iş üzrə (ilkin etirazlar mərhələsində - 1996-cı il) qərarında BMT-nin Beynəlxalq Məhkəməsi qeyd etmişdir ki, bu Konvensiyanın əsas müddəalan beynəlxalq adət hüququ kimi hamılıqla tanınmışdır. Beləliklə, beynəlxalq hüquqi adətin indiki dövrdə başlıca əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, o, hər hansı bir universal müqavilənin iştirakçıları ilə bu müqavilənin iştirakçısı olmayan dövlətlər arasındakı və axırıncıların özləri arasındakı müvafiq münasibətləri nizama salır. 22 4. Beynəlxalq müqavilənin və beynəlxalq hüquqi adətin qarşılıqlı münasibəti Bu mühüm məsələyə yuxanda biz qismən toxunduq. Deyilənlərə əlavə edək ki, beynəlxalq müqavilə və beynəlxalq hüquqi adət müasir beynəlxalq hüququn ən mühüm və ən çox istinad edilən mənbələridir. Əgər bu iki mənbə eyni və ya oxşar öhdəliklər nəzərdə tutursa, müqavilənin iştirakçıları müqavilə ilə, iştirakçı olmayan dövlətlər isə beynəbcalq hüquqi adətlə bağlı olacaqlar. Dövlət müqavilənin tərəfi olduqda, o, müvafiq adət norması ilə bağlı olmaqda davam edir. Eyni münasibəti nizama salan müqavilə və adət bir-birinə ziddirsə, - bu ziddiyyət, əgər jus cogens normasından söhbət getmirsə, - «əwəlki norma sonrala normanı ləğv edİD> («lex posteriori derogat legi priori») prinsipinə əsasən həll olunur. Yuxarıda qeyd etmişdik ki, ümumi qaydaya görə, beynəlxalq müqavilə üçüncü tərəflər üçün hüquq və öhdəliklər yaratmır (pacta tertiis nec nocent nec prosunt). Lakin həmin müqavilənin müddə- alan müqavilənin iştirakçısı olmayan dövlətlər tərəfindən hüquqi adət kimi tanına bilər və bununla həmin dövlətlər üçün adət kimi qüvvədə ola bilər. 5. Hüququn ümumi prinsipləri BMT Beynəlxalq Məhkəməsi Statutunun 38-ci maddəsinin l(c) bəndində göstərilir ki, Məhkəmə ona təqdim olunmuş işləri həll edərkən «sivil millətlər tərəfindən tanınmış hüququn ümumi prinsiplərinə)) istinad edə bilər. Burada qeyd edək ki, «sivil millətlər)) ifadəsi beynəlxalq hüququn bugünkü durumuna uyğun gəlmir və hüquqi əhəmiyyətə malik deyildir. Hüququn ümumi prinsipləri dedikdə, hüququn mahiyyətindən doğan və bütün mövcud hüquqi sistemlər üçün ümumi olan prinsip və normalar başa düşülür. 23 Yüklə 11,32 Kb. Dostları ilə paylaş:
|