3.
Dövlətin daxili yurisdiksiyasında olan
işlərə qarışmamaq prinsipi
Bu prinsip dövlollərin suveren bərabərlik prinsipi ilə üzvi surətdə
bağlıdır və əslində onu tamamlayır. Prinsipin məğzi ondan ibarətdir ki,
dövlətin öz suveren hüquqlarını öz arzu və iradəsinə uyğun həyata
keçirməsinə heç bir digər dövlət və ya beynəlxalq təşkilat qarışa bilməz.
BMT Nizamnaməsinin 2-ci maddəsinin 7-ci bəndində deyilir: «Bu
Nizamnamənin heç bir müddəası Birləşmiş Millətlərə səlahiyyət vermir ki,
hər hansı bir dövlətin əsas etibarilə daxili yurisdiksiyasında olan məsələlərə
müdaxilə ctsin». Doğrudur, göstərilən qadağa bilavasitə Birləşmiş Millətlər
Təşkilatının üzərinə qoyulmuşdur. Lakin məntiqi təfsir belə bir nəticə
çıxarmağa imkan verir ki, dövlətlərin daxili işlərinə qarışmamaq öhdəliyi
BM'f-nin bütün üzvlərinə şamil olunur. Hazırda dünyanın hər bir dövləti
üçün imperativ xarakter daşıyan bu prinsipin normativ məzmunu bir sıra
mühüm sənədlərdə, o cümlədən
Dövlətlərin daxili işlərinə qarışmağın
yolverilməzliyi, onların müstəqilliyinin və suverenliyinin qorunması
haqqında BMT-nin 1965-ci il Bəyannaməsində,
yuxanda adı çəkilmiş
1970-ci il Bəyannaməsində, Helsinki Yekun aktında açıqlanır.
«Dövlətin daxili yurisdiksiyasında olan məsələlər» onun ərazisi
daxilində olan məsələlər demək deyildir. Dövlətin ərazisində baş verən bir
çox məsələlər, ~ misal üçün, xariei səfirliyin binasına basqın edilməsi, - heç
də onun daxili işi sayılmır. Digər tərəfdən, ilk baxışdan, «beynəlxalq»
sayılan hər hansı məsələ, - misal üçün, dövlətin başqa bir dövlət ilə üçüncü
tərəfin hüquq və mənafelərinə toxunmayan müqavilə bağlaması, - həmin
dövlətlərin daxili işi hesab olunur və ona istənilən müdaxilə qadağandır.
Hansı məsələnin dövlətin daxili işi olmasını beynəlxalq hüquq müəyyən
etmir və edə də bilməz. Lakin bir şey aydındır ki, əgər hər hansı məsələ üzrə
dövlət öz üzərinə beynəlxalq öhdəlik götürmüşsə, bu, artıq onun daxili
məsələsi sayıla bilməz. Daimi Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsi 1930-cu ildə
qeyd etmişdi ki, «dövlətin daxili səlahiyyət dairəsində olan məsələlərim)
həcmi sabit deyildir və bu, bey-
30
nəlxalq hüququn inkişafı ilə dəyişə bilər. ıMəsələn, o vaxtlar vo ondan
sonrakı illərdə də dövlətlərin sırf daxili işi olan insan hüquqlarının milli
qanunvericilikdə təsbiti və qorunması məsələsi bu gün prinsip etibarilə
beynəlxalq məsələyə çevrilmişdir. Nəhayət, burada bir məqamı da
vurğulamaq lazımdır ki, əgər bir dövlətin ərazisindəki daxili münaqişə və ya
situasiya beynəlxalq sülhə və təhlükəsizliyə real qorxu yaradırsa, bu, yenə
də daxili məsələ sayılmır və BMT Təhlükəsizlik Şurası bu hallarda BMT
Nizamnaməsinin VII fəslinə müvafiq olaraq məcburiyyət tədbirləri tətbiq
edə bilər; təbii ki, həmin kollektiv sanksiyalar qətiyyən dövlətin daxili
işlərinə qarışmaq deyildir.
Sözü gedən prinsipin normativ məzmunu aşağıdakılardan ibarətdir:
1)
dövlətin suverenliyinə və onun siyasi və iqtisadi əsaslanna qarşı
yönəlmiş silahlı müdaxilə və digər müdaxilə fonnalan qadağandır;
2)
heç bir dövlət başqa bir dövlətin, onun öz suveren hüquqlarını
həyata keçirməkdə özünə tabe edilməsinə və bununla ondan hər hansı
imtiyaz əldə edilməsinə nail olmaq üçün hərbi, siyasi və ya istənilən digər
məcburiyyət tətbiq edə bilməz;
3)
başqa bir dövlətin quruluşunun zorakı yolla dəyişdirilməsinə
yönəlmiş təxribatçı vo ya terrorçu fəaliyyətin təşkili, yaxud dəstəklənməsi
yolverilməzdir;
4)
başqa bir dövlətdə silahlı münaqişəyə müdaxilə qadağandır;
5)
hər bir dövlət digər dövlətlərin (və beynəlxalq hüququn digər
subyektlərinin) müdaxiləsi olmadan öz siyasi, iqtisadi, sosial və mədəni
sistemini seçmək hüququna malikdir.
4.
Güc tətbiq etməmək və ya
güclə hədələməmək prinsipi
Müasir beynəlxalq hüquq üçün müstəsna əhəmiyyətə malik olan bu
prinsip öz birbaşa ifadəsini BMT Nizamnaməsinin 2-ci maddəsinin 4-cü
bəndində tapmışdır. Burada deyilir ki, Birləşmiş Millətlər Təşkilatının
bütün Üzvləri «öz beynəlxalq münasibətlə-
31
rində, hor hansı bir dövlətin ərazi bütövlüyünə və siyasi müstəqilliyinə qarşı
və ya Birləşmiş Millətlər Təşkilatının məqsədləri ilə bir araya sığmayan hər
hansı bir şəkildə güclə hədələməkdən və gücün tətbiqindən çəkinirlər».
Prinsipi özündə əks etdirən sənədlər sırasında
Təcavüzün tərifi haqqında
BMT Baş Məclisinin 1974-cü il Qətnaməsini, Beynəlxalq
münasibətlərdə güclə hədələməkdən və ya onun tətbiqindən imtina
edilməsi prinsipinin səmərəliliyinin artırılması haqqında 1987-ci il
Bəyannaməsini
xüsusilə qeyd etmək lazımdır.
«Güc» dedikdə, BMT Nizamnaməsində hərbi, silahlı güc başa
düşülür. Ədəbiyyatda bəzən rast gəlinən və bu terminin məna yükünün
genişləndirilməsini, xüsusən, iqtisadi və hətta ideoloji gücün də bu termin
vasitəsilə əhatə olunmasını nəzərdə tutan fikirləri birmənalı qəbul etmək
olmaz və demək olar ki, bu fikirlər pozitiv beynəlxalq hüquqa söykənmir.
BMT Nizamnaməsinin göstərilən müddəasının bəzən belə bir təfsiri
verilir ki, dövlətin ərazi bütövlüyünə və siyasi müstəqilliyinə qarşı olmayan,
hər hansı «bəraətvcrici» məqsədlə, məsələn, insan hüquqlarının kütləvi
pozulması hallarının qarşısını almaq üçün birtərəfli qaydada güc tətbiq
olunması (buna
«humanitar müdaxi- lə»
deyilir) beynəlxalq hüquqa, daha
doğrusu, sözügedən prinsipə zidd deyildir. Doğrudur, BMT Təhlükəsizlik
Şurası tərəfindən sank- siyalaşdınlmamış humanitar müdaxiləyə mənəvi
baxımdan, humanizm nöqteyi-nəzərindən haqq qazandınuaq olar, lakin
dövlətlərin müvafiq praktikası güc tətbiqinin, BMT Nizamnaməsində əks
olunmuş və aşağıda şərh olunacaq iki istisnadan başqa, bütün hallarda
yolverilməzliyini təsdiq edir.
Sözügedən prinsipə görə, aşağıdakı hərəkətlər hüquqa zidd hesab
olunur:
a)
digər dövlətin beynəlxalq sərhədlərini pozmaq məqsədilə və ya
beynəlxalq mübahisələri, o cümlədən ərazi və yaxud sərhəd mübahisələrini
həll etmək üçün güc tətbiq etmək və ya güc tətbiqi ilə hədələmək;
b)
silahlı güc tətbiq etməklə əvəzçıxma təzyiq tədbirləri (burada,
qadağan olunmuş əməllər sırasında bir dövlətin silahlı qüvvə-
32
Dostları ilə paylaş: |