tərəfindən yaradılmış ritorik ideyalar və hərtərəfli fəaliyyət ritorika
nın bir fənn kimi təşəkkülünə və gecikmiş Avropa mədəniyyətində
onun sonrakı inkişafına həlledici təsir göstərmişdir.
Ötüb keçmiş zamanlara nəzər salarkən, qeyd etməmək olmaz
ki, XIX əsrdə Avropada bütövlükdə nitq mədəniyyətinin səviyyəsi,
sözə münasibət indikindən, yüz ildən artıq vaxt keçməsinə baxma
yaraq, daha yüksək idi. Bu niyə baş vermişdir?
Bu, heç də sadə məsələ deyil və bunun dərin sosial-tarixi
kökləri vardır:
XX əsrdə olduqca tez-tez həqiqətin yalançı örtüyü, yalan aləti,
insanları idarəetmə vasitəsi kimi istifadə edilən söz özünün ilkin
dəyərini, müqəddəs (mərasimi) mənasının böyük bir hissəsini iti
rib, hiperinflyasiya zamanı pul vahidi kimi devalvasiyaya uğra
yıb (qiymətdən düşüb). Çox məşhur misallarla bu həqiqəti isba
ta yetirmək olar. Məs., Sovet hakimiyyəti qurulan kimi özündən
əvvəlki siyasi cərəyanlar haqqında (deyək ki, Azərbaycanda M üsa
vat partiyası haqqında) olmazın iftiralar, keçmiş haqqında cürbəcür
hədyanlar, sosializm və gələcək haqqında rəngarəng təriflər, xülya
lar uyduruldu, Stalin “millətlərin atası”, Lenin “dahi rəhbər”, “əziz
baba” kimi təqdim olundu, ’’Kommunizm qalib gələcək”, ” Sov.
IKP-yə eşq olsun” kimi şüarlar insanların beyninə “pərçim edildi” .
Bu təbliğatın təsiri altında insanlar 2-ci Dünya müharibəsi illərində
“ Stalin uğrunda” deyib güllə qabağına atıldı, 1953-cü ildə Stali
nin vəfatını ən böyük faciə kimi yaşadı. Ancaq bir neçə il sonra
xalq Stalini vətən xaini kimi tanıdı, heykəlləri uçuruldu, Xruşşovu
sevməyə dəvət olundu. Sonra məlum oldu ki, Xruşşov da yaxşı
adam deyilmiş, Brejnevə şüarlar deyildi, axırda məlum oldu ki,
ümumiyyətlə 70 il gedilən yol, deyilən sözlər səhv imiş, Leninin
də heykəlləri və şüarları götürüldü, yenə fərqli fikirlər səsləndirildi.
Beləliklə, insanların sözə inamı sarsıldı...
Qeyd etmək lazımdır ki, məsələn, amerikalılar, avropalılar
və yaponlar inanırlar ki, nitq ünsiyyətinin saflaşm ası cəm iyyətin
təkm illəşdirilm əsi və inkişafının mühüm vasitəsidir.
Sosioloqlar müəyyən etmişlər ki, müasir insan iş vaxtının 65
%-ni şifahi ünsiyyətdə keçirir. Amerikalı alimlərin məlumatlarına
33
görə, Yer kürəsinin orta statistik vətəndaşının ömrünün 2, 5 ili
söhbətə sərf edilir. Bu o deməkdir ki, hom o-sapiens - şüurlu insan
hom o eloquens - danışan insan olmuş və bu cür də qalmaqdadır.
Bir çox hallarda insan həmsöhbətinə təkcə informasiya vermək
üçün yox, həm də məqsədli - ona təsir göstərmək, onu inandır
maq, öz tərəfinə çəkmək, sevindirmək, onun fikrini dəyişdirmək,
dediklərini təkzib etdirmək məqsədilə danışır.
34
II FƏSlL
NİTQ MƏDƏNİYYƏTİ
2.1. R itorika və nitq mədəniyyəti
Nitq və nitq mədəniyyəti haqqında ümumi anlayış
«Nitq»
termini bir yox, üç mənaya malikdir: 1) nitq fəaliyyət, proses kimi,
məsələn: nitq mexanizmləri, nitq fəaliyyəti, zədə nəticəsində nit
qin itirilməsi; 2) nitq məhsul, yaxud yazılı və ya şifahi mətn kimi,
məsələn: nitqin qrammatik quruluşu, beş yaşlı uşağın nitqinin ya
zılması; 3) natiqlik janrı: məhkəmə prosesində vəkilin nitqi, Sise-
ronun ən qısa nitqi.
«Nitq mədəniyyəti» ifadəsi bu üç halın hər birinə, amma müx
təlif şəkildə aid edilə bilər.
B irinci halda, nitq mədəniyyəti dedikdə nitq texnikasına sər
bəst və qüsursuz şəkildə malik olmaq, yaddaşın lazım olan sözü
ani olaraq və dəqiq şəkildə seçməyə hazır olması, tələffüz qüsurla
rının olmaması, nitq tənəffüsünün və səsin inkişafı, nitqin zəngin,
məntiqi qanunlara tabe olan təfəkkür əsası və s. bu qrupun tələbləri
dilin sistemi və vasitələri ilə yalnız dolayısı ilə bağlıdır, buna görə
də bir qayda olaraq, dilçilər, nitq mədəniyyəti üzrə kitabların mü
əllifləri tərəfindən nəzərdən keçirilmir.
İkinci halda, «nitq mədəniyyəti» termininin mənası dil vasitə
lərinin - cümlədə və mətnin digər tərkib hissələrində fonetik, lek
sik, qrammatik əlaqələrin seçilməsi və istifadəsi ilə bağlıdır.
Üçüncü halda, natiqin nitq mədəniyyətini janrın qanunlarına
əməl edilməsi, nitqdə qoyulan problemlərin həlli (natiqin kütlə
qarşısında özünü aparmaq bacarığına qədər) kimi başa düşmək
olar.
35
«Nitq mədəniyyəti» ifadəsi qeyri-peşəkar mühitdə, yəni
cəmiyyətin sıravi üzvləri arasında (dil kollektivində) sözün geniş
mənasında dərk edilir: subyekt nitq səhvlərinə yol vermir (yazıda
orfoqrafik), aydın və başa düşülən şəkildə, bəzən ifadəli və gözəl
damşır, səsini və intonasiyasını idarə edir, nəzakət və etiket qayda
larına əməl edir.
Nəticədə, təhsilli, müəyyən bir dilin daşıyıcısı olan insanın
özünəməxsus nitq portreti yaranır. Yeri gəlmişkən, xarici dilləri
bilmək dilin daşıyıcısı olan şəxsiyyətin portretini zənginləşdirir.
Ədəbi dilə yaxşı yiyələnmiş filoloqlar həmsöhbətini öyrətmək
dən və ona yersiz iradlar tutmaqdan çəkinirlər. Onlar dözümlülük
göstərirlər, çünki bilirlər ki, dildə dəyişmələrin, variantların hədsiz
çoxluğu mövcuddur, onlar hətta ən ciddi normaların da necə
dəyişdiyini, semantikada, tələffüzdə dəyişmələrin nə qədər böyük
olduğunu yaxşı bilirlər.
«Həyat kimi canlı» (N.V.Qoqol) olan dil daim yeniləşir, nitq
mühitində təzə sözlər və köhnə sözlərin yeni mənaları, yeni quru
luşlar meydana çıxır, başqa dillərdən yeni formalar alınır.
Xalq deyimlərində nitqin əsas mənəvi meyarları özünü cəm
ləmişdir: danışmağa tələsmə, nitqdə əsas - fikirdir; xoş sözlər
söyləməkdə xəsislik etmə; ağzına gələni danışma- susmaq daha yax
şıdır. {boş-boş danışma; söz quş kimidir, ağızdan çıxdı, geri dönməz;
ağızdan çıxan söz-yaydan çıxan ox kimidir; danışmaq gümüşdür sə,
susmaq qızıldır; bir ağzın iki qulağın var- bir de, iki eşit və s.) Xalq
yalam, böhtanı, qeybəti pisləyir, nitqin xarici gözəlliyinə, hikmətli
sözə, savadlı danışıığa bir qədər təbəssümlə, ancaq həm də hörmətlə
yanaşır, (nitq mədəniyyətinin özünəməxsus şəkildə dərk edilməsi)
Xalq müdrikliyində nitq ilə bağlı baş verən müasir dəyişikliklər
əsasən praqmatikdir: nitqin dəqiqliyi, aydınlığı (başa düşülmə), iti
zəkalılıq, xarici dillər bilmək, ünsiyyətcillik (əlaqə yarada bilmək
bacarığı), çevik reaksiya.
İnsanın və bütün cəmiyyətin mədəni səviyyəsi haqqında nitqə
əsasən rəy söyləyirlər. Axı bütün əsrlər boyu nitq və dil formaların
da insan mədəniyyətinin imkanları nitqdə ifadə olunurdu. Hətta elm
belə, əsasən nitqdə formalaşır, bütün təhsil sahələri də verbaldır.
36
Yüklə Dostları ilə paylaş: |