D ü Ş Ü n c e d ü n ya s I n da

21
S
İ Y A S E T   V E  
K
Ü L T Ü R  
D
E R G İ S İ
gelişmiş bölgelerde bile % 5’i geçmiyordu. Bu yüzden 
Rusya  Müslümanları  için  yenileşme  arzularının  ilk 
hedefinde  bunlar  bulunuyordu.  İsmail  Bey,  1884’te 
modern  usullerle  eğitim  yapan  ilk  ilkokulunu  açtı. 
Bu  tür  çabalar  ilk  olarak  idil-Ural  boyunda  ortaya 
çıkan ve diğer bölgelere de sirayet eden Ceditçi yani 
yenilikçi hareketin özünü oluşturuyordu. 
Ceditçilik  mekteplerin  ders  programını  ve 
öğretim  anlayışını  değiştirmeyi  hedefleyen  Usûl-i 
cedid  yani  yeni  usul  sözünden  doğmuştu.  Bu  tür 
değişikliklerin yeni nesilleri Ruslaştıracağı endişesini 
bu harekete karşı direnişi de beraberinde getirmiştir. 
Alışageldikleri  eski  usulü  (usûl-i  kadîm)  sürdürmek 
isteyen  gelenekçi  ulemanın  direnişi  de  kadimcilik 
denen tutucu bir hareketin doğmasına yol açtı. Çarlık 
yönetimi  de  Rusçanın  yaygınlaştırılması  amacıyla 
başlangıçta ilk yenileşmeci aydınlarla bu kurumların 
ıslahı  konusunda  görüş  birliğine  sahipti.  Ancak 
bu  yenilikçi  hareket  giderek  millî  bir  karakter  kazanmaya  başlayınca  Rus  idaresi 
yenilikçilere gösterdiği müsamahayı terk edip kadimci harekete destek verecektir. 
Kadimcilerle Rus idaresinin çıkar ittifakı Bolşevik Devrim’e kadar sürmüştür. 
Gaspıralı’nın Kırım’da model olarak tesis ettiği okullar tüm Rusya’da taklit 
edildi. Yeni usul hızla yayılmış, Gaspıralı’nın vefat ettiği 1914 tarihinde yeni usulü 
benimseyen “cedid” adını alan bu mekteplerin sayıları beş bini bulmuştur. Hatta, bu 
eğitim sistemi Rusya sınırlarını da aştı: Türkiye, İran hatta Hint’e ulaştı. Orenburg 
Hüseyniyye  Medresesi,  Kaman  Muhammediye  Medresesi,  Ufa  Aliye  Medresesi, 
Bahçesaray Zincirli Medresesi gibi cedit medreseleri tüm İslam dünyasında üstün 
eğitim  medreseleri  olarak  ün  saldılar.  Buna  bağlı  olarak  okuryazarlık  oranı  da 
Tatarların  siyasi  bakımdan  eşit  olmak  istedikleri  Rus toplumunu  yakalamış hatta 
geçmiş görünüyordu.
Türk-İslam dünyasının içinde bulunduğu durumun onun yazgısı olmadığına 
yürekten  inanan  Gaspıralı  uyuşukluğa,  tembelliğe,  karanlığa,  geri  kalmışlığa  ve 
cehalete  karşı  mücadelesinde,  uyanış  ve  aydınlanmayı,  yenileşme  ve  ilerlemeyi, 
birleşme  ve  dayanışmayı  önermiştir.  Bu  yolda  Gaspıralı,    her  ne  kadar  kuşkucu 
Rus idaresine karşı siyasi konularda hep ihtiyatlı hareket etmiş olsa da basın-yayın 
ve  eğitim  faaliyetleri  dışında  özellikle  1905  devrimi  ile  başlayan  süreçte  Rusya 
Müslümanları  Kurultayları  ve  İttifakı’nın  oluşturulmasında  fikirlerini  ve  aktif 
liderliğini de esirgememiştir. Her şart altında yapılacak bir şeyin bulunabileceğini 
Gaspıralı’nın Kı-
rım’da model ola- 
rak tesis ettiği 
okullar tüm Rus- 
ya’da taklit edildi.  
Yeni usul hızla 
yayılmış, Gaspı- 
ralı’nın vefat ettiği 
1914 tarihinde 
yeni usulü be-
nimseyen “cedid” 
adını alan bu 
mekteplerin 
sayıları beş bini 
bulmuştur. 

---

22
D
Ü Ş Ü N C E  
D
Ü N Y A S I N D A  
T
Ü R K İ Z
gösteren  onun  kararlı  çizgisi,  Türk  dünyasında  bugün  de  birliğe,  aydınlığa  ve 
gelişmeye yönelik her mücadelede yol gösterici vasfını korumaktadır.
Kaynaklar
TAYMAS,  Abdullah  Battal  (1966),  Kazan  Türkleri:  Türk  Tarihinin  Hazin  Yaprakları,  Türk  Kültürünü 
Araştırma Enstitüsü, Ankara. 
TAYMAS, Abdullah Battal (1959), İki Maksudiler: Sadri-Arsal, Ahmed-Hadi: kişilikleri, fikir hayatları 
ve eserleri,  İstanbul: Sıralar Matbaası. 
İBRAHİM, Abdürreşid  (1326), “Mevzu’a:  Müslümanları İntibaha Davet Hakkında”, Sırat-ı Müstakim, Sayı 
86 cilt 4, ay 5. 
ASCHER, Abraham    (1988),  The  Revolution  of  1905:  Russia  in  Disarray.  —  Stanford,  USA:  Stanford 
University Press.
AYDA, Adile - ARSAL, Sadri Maksudi (1992), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. 
KURAT, Akdes Nimet (2010), Rusya Tarihi Başlangıcından 1917’ye Kadar,  Ankara: Türk Tarih Kurumu 
Yayınları.
BENNİGSEN, Aleksa - QUELQUEJAY, C.  (1997), Step’de Ezan Sesleri, çev. Nezih Uzel, İstanbul.
KAMENSKİ,  Aleksandr  Borisovich  (1996),  “Empress  Catherina  II,  1762-1796”,  The  Emperors  And 
Empresses of Russia: Rediscovering the Romanovs, The New Russian Histories Series, Ed. Donald J. 
Raleigh,  New York. 
QUELQUEJAY,  Bennigsen,  (1988),  “İhtilal  Ve  İç  Savaş  Sırasında  Azınlıktaki  Müslümanlar”,  Stratejik 
Açıdan Sovyet Müslümanları ve Diğer Azınlıklar, Hazırlayan: S. Enders Wimbush, Ankara:  Yeni 
Forum Yayınları. 
LERNER, Daniel The Passing of Traditional Society: Modernizing the Middle East,  (New York: The 
Free Press, 1958).
GEORGEON, François (2005),Türk milliyetçiliğinin kökenleri: Yusuf Akçura (1876-1935), çev. Alev Er, 
Tarih İstanbul: Vakfı Yayınları.
TUKTAR, Fuad  (1909), Birinci, İkinci ve Üçüncü Dumada Müslüman Deputatlar Hem Alarnıng Kılgan 
İşleri, Kazan, 
KIRIMLI, Hakan (1996), Kırım Tatarlarında Millî Kimlik ve Millî Hareketler (1905-1916), Ankara: Türk 
Tarih Kurumu. 
Hélène,  Carrère-D’Encausse,  Islam  and  the  Russian  Empire:  Reform  and  Revolution  in  Central Asia, 
Berkeley: University of California Press, 1988.
ZİYAEV, H. (1965), Orta Asya ve Volga Boyları (XVI Asrıng İkinci Yarmı- XIX Asrlar, Özbekistan SSR Fen 
Neşriyatı, Taşkent, 
BAYKARA, Hüseyin  (1975), Azerbaycan İstiklal Mücadelesi Tarihi, İstanbul: Azerbaycan Halk Yayınları. 
MARAŞ, İbrahim (2002), Türk Dünyasında Dini Yenileşme 1850- 1917, İstanbul:  Ötüken Yayınları.
GASPIRALI, İsmail (2003), Seçilmiş Eserleri:1 Roman ve Hikâyeleri, hzl: Yavuz Akpınar-Bayram Orak-
Nazım Muradov, 2. Baskı., İstanbul: Ötüken Neşriyatı.

---