D ü Ş Ü n c e d ü n ya s I n da
Yüklə 1,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Aydınlanma ve Mill î Uyanış
13 S İ Y A S E T V E K Ü L T Ü R D E R G İ S İ Rusya’nın Türkistan ile ticareti 19. yüzyılın ikinci yarısına gelindiğinde II. Katerina çağına göre yüz kattan fazla artmış bulunuyordu. Çok kazanç getiren bu ticarete Rus iş adamları ancak buldukları Tatar ortakları veya temsilcileri vasıtasıyla müdahil olmakta idiler. 19. yüzyılın ikinci yarısına doğru Tatar firmaları İdil-Ural bölgesinden Orta Asya ve Rusya’nın birçok şehri yanında Sibirya’yı aşıp uzak doğuya uzanan muazzam ticari sahayı iş ağına dâhil etmişti. Bu ticari firmaların en tipiği Moskova camiini yaptıran Hüseyinof kardeşlerin kurduğu ticaret imparatorluğudur. Bu şekilde Yanişef, Valeef, Karimof, Selimyanof, Karamuşef gibi onlarcası mevcuttu. Bugün mevcut Tatar nüfusunun yarıdan fazlasının Tataristan dışında yaşıyor olmasının nedenlerinden birisi de bu dönemde başlayan Tatar ticari yayılmasıdır. Ticaret yanında sanayide de Tatarların etkinliği göze çarpıyordu. Yunusof, Ağişef, Apanaef, Burnabaef, Rahmetulin, Akçurin gibi sanayici aileler Doğu Rusya mensucat, deri ve sabun sanayisinin önderliğini üzerlerine almışlardı. 19. yüzyılın sonlarına doğru daha önce yaşama hakları olmayan Kazan şehrindeki sanayinin üçte biri Tatarların elinde bulunuyordu. Onlara göre, muazzam Asya-Türk pazarında kendi milletlerinin daha fazla hakkı vardı. Bu zümre finans alanında da söz sahibiydi. İşte bu zümre Türk milliyetçiliğinin gelişmesini temin edecek olan ve Gaspıralı’nın aydınlanma meşalesini yakacak olan Türk-Tatar burjuvazisi idi. Azerbaycan’ın Rus iktisadi potansiyelinden istifadesi ancak 19. yüzyılın ortalarından sonra olmuştur. 1859 yılında Bakü civarında rafineriler kurulmasıyla petrol üretiminde canlanma görülür. 1872’den sonra ise üretimdeki büyük artışa bağlı olarak Azerbaycan’ın iktisadi potansiyeli hareketlenmeye başlamıştır. Mesela bakır madenleri Rus pazarında önemli bir yer edinmiştir. Tütün, şarap üretimi yanında Amerikan iç savaşının yarattığı pamuk talebi, kalabalık iş gücünü ekim alanlarına sevk etmiştir. İpek yetiştiriciliği ile birlikte geleneksel halı dokumacılığı da hızla canlanarak, Rus pazarı dışında talep gören değerli mallar ihraç etmeye başlamıştır. Yabancı sermayenin de katkısı ile Bakü, yüzyılın sonuna doğru dünyanın en önemli petrol üretim merkezi olacaktır. Müslümanların çoğu bölgenin en fakir alt gurubunu oluşturuyordu. Petrol üretimindeki artışa bağlı olarak başlangıçta Bakü civarında petrol kuyusu, rafineri ve toprak sahibi olanlar hızla zenginleşmişlerdi. Başlangıçta bunların büyük bir kısmını Türkler oluşturuyordu. Ancak 1872’den sonra petrol imtiyazlarının ihale usulüyle verilmeye başlanmasından sonra bu durum, yabancı, Rus ve Ermeni sermayedarlar lehine Azerbaycan Türklerinin aleyhine olacak bir şekilde hızla değişmiştir. Başlangıçta % 88 kadar olan bu oran % 13’ün altına düşmüştür. Azerbaycan’daki zenginliğin bu şekilde hızla el değiştirmesine rağmen Azerbaycan’da Tagizade, Nakizade, Assalaullazade, Muhtarzade ve Sultanzade gibi zengin Türk aileler Türk-Tatar burjuvazisine benzer bir konumdaydılar. 14 D Ü Ş Ü N C E D Ü N Y A S I N D A T Ü R K İ Z 19. yüzyılın sonuna doğru Rusya’nın Orta Asya’dan Çin hududuna kadar doğrudan hâkim olması Rus sermaye ve iş adamları için Tatar aracılığını gereksiz hâle getirmiştir. Bir Tatar aracıya, ortağa ve temsilciye gerek kalmadan Rus devlet idarecilerinin ve demir yollarının desteği ile buralarda giderek etkinliğini artıran muazzam derecedeki Rus sermayesinin rekabeti Tatarların durumunu kötüleştirmiştir. İktisadi hayatta tek başına kalmak isteyen Rus burjuvazisi, 1830’dan bu yana devlet ideolojisi olan Ortodoksluk ve Slav milliyetçiliğini gayr-ı Rus (inorodets) halklara karşı bir baskı unsuru olarak kullanıyordu. Yaratılan haksız rekabete karşı ise Tatar burjuvazisi Pan- Ortodoksluk ve Pan-Slavlığı dengeleyecek cesamette bir ideolojiyi bulmakta güçlük çekmediler. Bu kuşkusuz Türkçülük olacaktır. Sanayinin gelişip demir ve deniz ulaşımının artması Rusya’da yatay hareketliliği artırmış, giderek dünyanın en kalabalık Müslüman Türk nüfusuna sahip olan Rusya’nın çeşitli Türk soylu halklarının kendi arasında olduğu kadar Osmanlı Türkleri ile olan temaslarını kolaylaştırmıştı. Halifelik ve kutsal toprakların Osmanlıların elinde olması Rusya Müslümanları nezdinde saygınlık doğuran sürekli bir etkiye sahipti. 19. yüzyıl boyunca Osmanlı-Rus savaşlarında, Rus idaresinin kendi tebaası Müslümanlara karşı takındığı kuşkucu tavır bir millî uyanış ideolojisi olan Türkçülüğün Rusya’yı çökertecek çapta bir karşı hareket gibi algılanmasına zorlamıştır. Bu anlamda Türkçülüğün doğru anlaşılması üzerine, vehimli Rus tutuculuğunun yanıltıcı gölgesi düşmüştür. Bu gölge günümüze kadar zaman zaman varlığını hissettirmiştir. Aydınlanma ve Millî Uyanış: Rusya Türklerinde millî uyanış (intibah), 19. yüzyılın ikinci yarısında bilhassa Avrupa’daki diğer uyruklarına nispetle geç başlamıştır. Bunun başlıca nedeni Rusya’daki Müslüman halkın bir millete ve etnik guruba mensubiyetten önce kendilerini dinleri ile tanıtmaları idi. Rusya Müslümanlarının % 85’ini Türk dilli halklar oluşturuyordu. Türk dilli halkların ise % 90’ı da zaten Müslüman’dı. Rusya’nın en eski Müslüman Türk uyruğu olan Kazan Tatarları, Çarlığın daha sonra uyruğuna aldığı diğer Müslüman halkları tanımada örnek model olarak görülmüştür. Müslümanların hangi millî topluluğa ait olduğuna bakmayarak umumuna “Tatar” tabiri verilmiştir. Buna bağlı olarak da Tatar Türkçesi Çarlığın Müslüman uyrukları ile resmi yazışmalarında ortak dil olarak tanınmıştı. Rusya Müslümanlarında millî uyanışı geciktiren bir diğer sebep Yaratılan haksız rekabete karşı ise Tatar burju- vazisi Pan-Orto- doksluk ve Pan- Slavlığı denge- leyecek cesa- mette bir ideo- lojiyi bulmakta güçlük çekmedi- ler. Bu kuşkusuz Türkçülük ola- caktır. Yüklə 1,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|