Beyn əlxalq Çay Hövzələrinin Ətraf Mühitinin Qorunması (BÇHƏMQ) Müqavil ə №2011/279-666

 

60 

Tovuz rayonu 

1.0 

7.0 

1.4 

8.7 

1.2 

7.5 

Şəmkir rayonu 

2.0 

11.0 

1.4 

7.1 

1.1 

5.4 

Gədəbəy rayonu 

0.2 

2.0 

0.3 

3.2 

0.2 

2.1 

Daşkəsən rayonu 

0.5 

16.0 

0.5 

15.1 

0.2 

6.9 

Samux rayonu 

0.4 

8.0 

0.4 

7.3 

0.3 

6.0 

Göygöl rayonu 

1.5 

27.0 

3.6 

61.7 

2.0 

33.8 

Goranboy rayonu 

1.0 

9.0 

0.8 

8.3 

11.4 

92.2 

 

Məsələn,  Qazax  rayonu  üzrə  su  təchizatı  məqsədi  ilə  1981-1982-ci  illərdə  Ağstafaçayın 

sahillərində  hidrogeoloji  tədqiqat  işləri  aparılmışdır.  Bu  tədqiqatlar  nəticəsində  baxılan  ərazidə 

yeraltı  suların  istismar  ehtiyatları  Dövlət  Ehtiyatlar  Komissiyasında    463  l/s  həcmində  təsdiq 

olunmuşdur  (protokol  №  9151;  24  dekabr  1982-ci  il).  Bu  rəqəm    Azərbaycan  Respublikasının 

Ekologiya  və  Təbii  Sərvətlər  Nazirliyinin  11  dekabr  2008-ci  il  715/ü  saylı  əmrinə  əsasən  təsdiq 

olunmuşdur. Baxılan ərazidə Ağstafaçayın yeraltı su ehtiyatlarından (463 l/s) çay ekosistemə mənfi 

təsirlər  olmadan  118  l/s  su  götürməyə  imkan  verir.  Belə  ki,  ərazinin  hidrogeoloji  xüsusiyyətləri 

yeraltı  suların  formalaşması  üçün  əlverişlidir.  Quyu  sahələri  çayın  subasarında  yüksək  filtrasiya 

qabiliyyətinə malik süxurların (qum, çınqıl) yayıldığı ərazidədir. Didiban bəndindən filtrasiya olan 

sular və Didiban su anbarından daşqın suları buraxıldıqda bu yeraltı suların ehtiyatı lazımi həcmdə 

bərpa  olunacaq.  Bu  isə  o  deməkdir  ki,  sugötürülən  ərazidə  və  ondan  aşağıda  qrunt  sularının 

səviyyəsinin enmə ehtimalı yox səviyyəsindədir. Belə şəraitdə ərazidəki ağac və kolluqların normal 

inkişafı  üçün  qrunt  suları  lazımi  səviyyədə  qərarlaşacaq.  Bu  qeyd  olunanlar  ətraf  mühitə  təsir 

baxımından quyu sahələrinin uğurlu seçildiyini bir daha təsdiqləyir.

  

3.1.2

 

İrriqasiyyatda istifadə məqsədi ilə suyun götürməsi  

    

Pilot ərazinin düzən hissəsində iqlimin quraq olması, məhdud su ehtiyatlarının ərazi üzrə qeyri-

bərabər paylanması, əhali artımı və iqtisadiyyatın son onillikdəki sürətli inkişafı suya olan tələbatı 

getdikcə artırmaqdadır. Su mənbələrindən, başlıca olaraq çaylardan geriyə qaytarılmadan götürülən 

suyun miqdarının getdikcə artması çayların rejimində ciddi dəyişmələrə səbəb olmuş, əksər çayların 

azsulu  dövr  axımının  azalması  baş  vermiş,  çoxillik  və  ildaxili  tənzimlənmə  nəticəsində  axımın  il 

ərzində təbii paylanma qanunauyğunluqları pozulmuşdur. 

    

Təsərrüfat fəaliyyətinin ərazi çaylarının axımına intensiv təsiri ötən əsrin 50-ci illərindən başlayır. 

Suvarma və məişət ehtiyacları üçün su götürülməsi ərazidə əsas su mənbələri hesab olunan çayların 

axımına təsir edən başlıca antropogen amillərdir. 

    

Ağstafaçay  su  anbarından  aşağıda  Ağstafaçay  üzərində  Musaköy  hidroloji  müşahidə  məntəqəsi 

fəaliyyət göstərir. Bu məntəqədə qeydə alınan axım təbii rejimə uyğun axımdan kəskin fərqlənir. 

---

 

61 

Bu çaylardan t

əsərrüfat fəaliyyətinin təsirinə ən çox məruz qalanlardan biri Ağstafa çayıdır. Ağstafa 

çay

ı Azərbaycan ərazisinə Ermənistan Respublikasından daxil olur. Çayın orta çoxillik su sərfi 13,5 

m

3

/s-dir. Çay

ın  hövzəsində  18  suvarma  kanalı  və  çoxsaylı  sugötürmə  qurğuları  var.  Bu  qurğular 

əsasən  1950-1980  illərdə  istifadəyə  verilmişdir.  Ağstafa  çayında  təsərrüfat  fəaliyyətinin  intensiv 

t

əsirinin başlanğıc ili 1952-ci ildir. Statistik üsullara əsaslanan hesablamalar göstərir ki, Ermənistan 

ərazisində  yerləşən  İcevan  məntəqəsinə  qədər  çayın  orta  illik  axımının  35-40 %-i  müxtəlif 

m

əqsədlər, başlıca olaraq suvarma və məişət məqsədləri üçün istifadə olunur. Əsas su tələbatçıları 

Erm

ənistan  ərazisindəki  İcevan  və  Dilican  şəhərlərinin  məişət  və  kommunal  obyektləridir. 

Az

ərbaycan ərazisində qeyd olunduğu kimi, suvarma əhəmiyyəti olan Ağstafaçay su anbarı fəaliyyət 

göst

ərir. 

    Erm

ənistandan  Azərbaycana  gələn  digər  transsərhəd  çaylarda  –  Tovuz  və  Axınca  çaylarında 

t

əsərrüfat  fəaliyyətinin  təsirinin  başlandığı  illər  müvafiq  olaraq  1965  və  1973-cü  illərdir. 

Hesablamalar  Tovuz  çay

ında axımın 45-50 % (cədvəl 3.2 ,şəkil 3.1 ) Axınca çayında isə 50-55 % 

azald

ığını göstərir. 

C

ədvəl 3.2 

Tovuzçay

ın su ehtiyatlarına (m

3

/s) suvarman

ın təsirinin qiymətləndirilməsi 

Çay-

Məntəqə  İl 

I 

II 

III 

IV 

V 

VI 

VII 

VIII  IX 

X 

XI 

XII 

İllik 

Berd 

195

5  0.18  0.17  0.45  1.02  3.53  2.82  0.36  0.42  0.75  0.50  0.51  0.40  0.99 

Öysüzlü 

195

5  0.11  0.082  0.63  0.20  2.50  1.06  0.16  0.18  0.36  0.21  0.15 

0.07

3  0.48 

 

0

0.5

1

1.5

2

2.5

3

3.5

4

I

II

III

IV

V

VI

VII

VIII

IX

X

XI

XII

Aylar

Su

 sə

rf

i, m

3

/s

Berd

Öysüzlü

 

Şəkil 3.1. Tovuzçayın Berd və Öysüzlü məntəqələrində aylıq su sərflərinin hidroqrafları 

 

---