Bakixanovun

53 
 
əsərin yazılmasını şərtləndirən amillərdən danışarkən onu 
«Cəlaül-üyun»dan tərcümə etdiyini açıq-aşkar şəkildə göstərir. 
Bununla belə, bu məsələ üzərində bir qədər ətraflı dayanmaq 
lazım gəlir, çünki əsərdə A.Bakıxanovun bu barədə vacib və 
əhəmiyyəti digər qeydləri də vardır. 
A.Bakıxanovun «Riyazül-qüds»ün tərcümə, yoxsa 
orijinal əsər olması ilə bağlı ikinci və daha mühüm, əhəmiyyətli 
bir qeydinə də kitabın sonunda, onun «Xatimə» hissəsində rast 
gəlirik. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, əlyazmalarda, bir qayda 
olaraq, müəllif və 
əsər
 haqqındakı   məlumatlar   ya   onların   
əvvəlində, yəni giriş hissəsində («müqəddimə»də və ya 
«dibaçə»də), ya da «Xatimə» adlanan sonluq hissəsində verilir. 
A.Bakıxanov da bu qaydaya tam əməl etmişdir. O, əsərin 
sonunda «Riyazül-qüds»lə bağlı aşağıdakı məlumatı verir: 
«Əgərçi bu nüsxeyi-cansuzi-möhnətxiz və risaleyi-qəmənduzi-
şurəngiz  vəchi-intixab və ixtisar ilə «Cəlaül-üyun» 
kitabından tərcümə olunub (seçdirmə bizimdir - M.N.) təfsiri-
rəvayətə talib olan ərbabi-üqul və tətvili-əhadisi təmənna 
qılan əshabi-qəbul ol kitabi-müstətabə rücu etsin, ta həqiqəti-
müddəası dərəceyi-vüzuhə yetsün» (90b). Yuxarıda qeyd 
etdiyimiz kimi, A.Bakıxanov «Riyazül-qüds»ün əvvəlində bu 
kitabı «Cəlaül-üyun»dan sadəcə olaraq tərcümə etdiyini 
bildirirdisə, burada öz fıkrini bir qədər də dəqiqləşdirir. Bu 
cümlədə seçdirdiyimiz «vəchi-intixab və ixtisar ilə» sözləri ilə 
o, aydınca bildirir ki, «Riyazül-qüds»ü «Cəlaül-üyun»dan 
seçmə və ixtisar yolu ilə tərcümə etmişdir. A.Bakıxanov 
burada onu da əlavə edir ki, 
kitabdakı hadisələr, əhvalat və
 
rəvayətlər haqqında daha geniş məlumat əldə etməyi 
«təmənna qılan» şəxslər o pak kitaba - «Cəlaül-üyun»a müraciət 
etsinlər.  
Beləliklə, A.Bakıxanovun bu qeydindən açıq-aşkar 
aydın olur ki, o, «Cəlaül-üyun»u tam şəkildə deyil, ixtisarla 
tərcümə etmişdir, daha doğrusu, aşağıda görəcəyimiz kimi 
sözügedən kitabdan daha vacib saydığı bəzi yerləri seçərək 

---

54 
 
sərbəst şəkildə 
ana dilinə çevirmişdir. A.Bakıxanovun 
«Riyazül-qüds»ün daha bir yerində olan kiçik bir qeydi də 
eynilə yuxarıdakı fikirlə səsləşir. Əsərdə imam Zeynəlabidinə 
(ə.) həsr olunmuş altıncı babın sonunda o sözügedən imamın 
anasının «Yəzdcürdi-padşahi-əcəmin (fars padşahının - M.N.) 
qızı»  olduğunu qeyd etdikdən sonra yazır: «Təfsili-hekayətin 
təmənna qılan kimsə kitabi-«Cəlaül-üyun»ə rücu etsün, ta 
keyfiyyəti vüzuhə yetsün» (79a). Deməli, A.Bakıxanov burada 
da söz açdığı məsələ ilə bağlı əlavə məlumat əldə etmək 
istəyən oxucuya tövsiyə edir ki, bu barədə «Cəlaül-üyun» 
kitabına müraciət etsin. Bu fakt da «Riyazül-qüds»lə bağlı iki 
məsələyə aydınlıq gətirir: birincisi, A.Bakıxanovun əsərinin 
farsca qaynağı «Cəlaül-üyun» kitabıdır; ikincisi isə, A.Bakıxanov 
Məclisinin əsərindən yalnız müəyyən hissələri ana dilinə 
çevirmişdir. Əgər belə olmasaydı, A.Bakıxanov bu məsələ ilə 
ətraflı maraqlanan oxuculara məhz «Cəlaül-üyun» kitabına 
müraciət etməyi məsləhət görməzdi. 
«Riyazül-qüds»ün bu hissəsində A.Bakıxanov aşağıdakı şeir 
parçasında da kitabın «Cəlaül-üyun»dan tərcümə olunmasına 
bilavasitə işarə edərək yazır: 
 
Əgərçi mətni-«Cəlaül-üyun» degil bu xəbər,  
Vəleyk sihhəti məlumdur ki, İbn Həcər
F
*
F
  
Yazub «Səvaiqi-mühriq»də
F
**
F
 çün görüb məqbul,  
Əbu Nəimdən
F
***
F
 etmiş rəvayətin mənqul... (79a) 
 
Bu fakt eyni zamanda onu da sübut edir ki, A.Bakıxanov 
«Riyazül-qüds»də yeri gəldikcə mövzu ilə bağlı ərəb və fars 
dillərində olan digər qaynaqlardan da istifadə etmişdir. 
                                                           
*
 İbn Həcər - Şihabəddin Əbülabbas İbn Həcər (907/1501-974/1566). Məşhur 
fiqh alimidir. 
**
 «
Səvaiqi
-mühriq» - İbn Həcərin  şiəliyə həsr olunmuş əsəridir. 
***
 Əbu Nəim - bu adda bir neçə orta əsr müəllifi məlumdur. Burada, cox 
güman  ki, 517/1123-cü ildə vəfat etmiş Əbu Nəim İsfahanidən söhbət gedir.
 

---

55 
 
A.Bakıxanov «Riyazül-qüds»ün «dibaçə» hissəsindəki 
qeydlərində də onu «Cəlaül-üyun»dan ixtisar yolu ilə tərcümə 
etməsini bir qədər başqa şəkildə bildirir. Bunu A.Bakıxanovun 
«Riyazül-qüds»ü  «bir kitabi-müxtəsəri-müfid» (bir müxtəsər və 
faydalı kitab) adlandırması (4a) sübut edir. O, buradakı 
qeydlərində «Riyazül-qüds»lə bağlı «tərtib etmək» (4a) sözünü 
işlədir ki, bu da əslində onun orijinal yox, tərcümə əsəri olmasını 
sübut edən dəlillərdən biri sayıla bilər, çünki, adətən, müstəqil 
əsər üçün «tərtib» yox,  «təsnif» sözü işlənir. Bununla belə, sırf 
orta çağlarda tərcümə əsərlərinin də «təsnif» kimi qələmə 
verilməsi hallarına rast gəlirik (bax 56, 59) 
«Riyazül-qüds»ün tərcümə əsəri olması ilə bağlı 
A.Bakıxanovun daha bir mühüm qeydi vardır. Belə ki, o, əsərin 
iki yerində özünü «mütərcim» adlandırır. Bu qeydlərdən biri 
«Riyazül-qüds»ün ikinci babının sonundakı ərəb dilində olan üç 
beytlik şeir parçasının əvvəlindədir. A.Bakıxanov dini məzmunlu 
aşağıdaki şeir parçasının qarşısına ərəbcə «li mütərcimihi» 
(mütərcimindir) sözünü yazaraq (13a) bununla həmin 
nümunənin mütərcimə, yəni özünə məxsus olduğunu qeyd 
etmişdir: 
 
Ləənəl-lahü ünasən qətəlü seyyidəhüm,  
Ma rəəv izzətə dinün bəisü min nəimat,  
Əlləzi yəkfürü min xalifini fil-əhkam,  
Keyfə qövmün bədəül-qətli ləhü fizzülümat,  
Leytə qövlən kəburət mən lüinə qültu ləhüm,  
İnnə fi zalikə la yədfə'ü 'annil-həsərat. (13a) 
 
(Öz ağalarını (seyyidlərini) öldürən insanları Allah 
lənətlədi, 
 
Din izzəfinə riayət etməyənlər nemətlərdən uzaq 
olarlar. 
Ehkamlara qarşı çıxan (müxalif olan) kəs küfr 

---