BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ
№2
Humanitar elmlər seriyası
2011
UOT 94
′′16/18′′
BERLİN KONQRESİNDƏ “ERMƏNİ MƏSƏLƏSİ”
İSMAYIL MUSA
Bakı Dövlət Universiteti
afternoon1986@hotmail.com
“Султан щюкумяти ермянилярин йашадыглары
вилайятлярдя йерли ещтийаcларын зярури етдийи
ислащатлары эеcикдирмядян щяйата кечирмяйи вя
онларын асайишини, тящлцкясизлийини кцрдлярля
чяркязлярдян горумаьы ющдясиня эютцрцр” (Berlin
müqaviləsinin 61-ci maddəsindən)
Məqalədə böyük və maraqlı dövlətlərin “erməni məsələsi”ni Berlin konqresində bey-
nəlxalq münasibətlərə gətirməsi məsələləri araşdırılır. İşdə başlıca diqqət Berlin müqaviləsi-
nin 61-ci maddəsinə dair elmi-siyasi baxışların təhlilinə yönəldilmişdir. Burada Osmanlı və
digər dövlətlərin arxivlərinin müəyyən materialları təhlil edilmişdir.
Açar sözlər: Berlin, sultan, kilsə, erməni, konqres
Berlin konqresinin nəticələri beynəlxalq münasibətlər tarixinin aparıcı
mövzularından biri hesab olunur. Konqresin ümumi yekunları və bu kon-
tekstdə Berlin müqaviləsinin 61-ci maddəsi ilə bağlı məsələlərə dair də çoxlu
elmi-siyasi dəyərləndirmələr meydana çıxmışdır. Konqresdə Bikonsfildlə
Solsberi məşhur Qorçakov üzərində qələbə qazanmış və Bismarka da üstün
gəlmişdilər. Bu cür baxışlardakı həqiqətlər elə Bismark və Qorçakov tərəfin-
dən birbaşa və ya dolayısı ilə də olsa etiraf edilmişdi. Belə ki, “konqresin
mərkəzi fiquru kimdir?” sualına Bismark Dizraelini göstərərək diplomatcasına
demişdi: “Bu, qoca yəhudi elə həmin adamdır”(2,136).
Görünür həm də bununla bağlıdır ki, H.Kissincer “Diplomatiya” əsə-
rində Dizraelini “nə vaxtsa Bismark üzərində üstünlük qazana bilən yeganə
dövlət xadimi” kimi dəyərləndirirdi. A.Qorçakov isə II Aleksandr üçün hazır-
lanan diplomatik sənəddə yazmışdı: “Berlin konqresi mənim xidməti karye-
ramda ən qara səhifədir”. Və çar da oraya “mənim də həmçinin” əlavəsini
etmişdi (Panslavyanistlər konqresi “Berlin xəyanəti” sayırdılar).
Osmanlıya “Kipr qiyməti”nə, ümumiyyətlə, 287.510 kv.km torpaq (Ana-
doluda da Qars, Ərdəhan, Batum) itkisinə və Rusiyaya ödəniləcək 802 milyon
frank (3; 173,176) hesabına başa gələn Berlin konqresi Türkiyənin mövqeyini
90
qismən də olsa möhkəmləndirdi. Belə ağır itkilərlə yanaşı Osmanlıya üstəlik
dövlətlərarası münasibətlərdə uzun sürəcək bir problem (tarixi başağrısı) –
müəyyən dairələr tərəfindən “beynəlxalq hüququn əsas mövzularından sayılan
“erməni məsələsi” də hədiyyə edildi”.
Bununla böyük dövlətlər Osmanlının daxili işlərinə “müdaxilə hüququ”
və bundan yararlanmaq üçün daha bir əlverişli imkan qazanmış oldular. Çünki
digər tərəfdən, Berlin müqaviləsi (63-cü maddə) – Paris sazişinin (30.III.1856)
“Osmanlının ərazi bütünlüyünə, müstəqilliyinə hörmət edilməsi və onun daxili
işlərinə qarışmamaq” prinsipini (7-9-cu maddələri) aradan qaldırdığından və
onun torpaqlarının bölüşdürülməsi üçün artıq “özünü doğrultmuş olan örnək”
verdiyindən – daha əlavə ərazilərin (Misir və s.) qoparılmasını da “açıq
qoymuşdu”. Əslində, Berlin konqresi – müqaviləsinin yaratdığı sistem Osmanlı
dövlətinin bölüşdürülməsi və tarixdən silinməsi məqsədini güdürdü (1914-cü
ilədək davam edən bu sistem nəzərdə tutulan nəticə ilə də yekunlaşdı).
Berlin müqaviləsinin 61-ci maddəsi “erməni məsələsi”nin beynəlxalq
münasibətlərdəki yerini rəsmiləşdirsə də onun “həlli” uğrunda çalışanlar tərə-
findən birmənalı qarşılanmadı. Erməni dini və ictimai dairələrində şaxələnmiş
baxışlar, mövqelər və təkliflər səslənməyə başladı, qızğın mübahisələr getdi.
Bu haçalanmış durumda araşdırmaçılardan B.Şimşir və digərlərinin də qeyd
etdiyi kimi, iki istiqamət özünü açıq-aşkar göstərirdi:
1. Berlin konqresindən və 61-ci maddədən razılıq edənlər – ingilismeylli
“nikbinlər”.
2. Berlin müqaviləsindən və onun “islahatçı” maddəsindən məmnun qal-
mayanlar – Rusiya tərəfdarı olan “bədbinlər”.
Berlin konqresiylə “qızıl mədəni” tapdıqlarını iddia edən “nikbinlər”in
fikrincə, ermənilər bu müqavilədən (ələlxüsus da 61-ci maddədən) çox mühüm
siyasi mənfəətlər qazanmışdılar. “Erməni məsələsi”nin beynəlxalq müna-
sibətlər sistemində bərqərar olması, qarşıya qoyulan “tarixi vəzifələr”in həyata
keçirilməsinə ingilis himayəsinin vacibliyinin dərk edilməsi və bu sahədəki
irəliləyişlər, strateji hədəflərə yetişilməsi üçün konqresdən ciddi dərslər
alınması qazanılan mənfəətlər sırasında sadalananlardan idi.
İngiltərənin Osmanlıdakı səfiri Layard öz dövlətinin XİN-i Solsberiyə
ünvanladığı (16.VII.1878; №920) teleqramda yazırdı ki, “Osmanlı erməni-
lərinin istədikləri durum Berlin konqresində təminat altına alınmışdır. Onların
İstanbulda çıxan “Lirakir” qəzetində gedən yazıda bundan məmnunluq bil-
dirilir və İngiltərəyə də minnətdarlıq izhar olunur”(4).
Konqresin nəticələrini və 61-ci maddəni dəstəkləyənlər sırasında Os-
manlı ermənilərinin Berlin konqresindəki təmsilçilər heyətinin tərcüməçi-
katibi N.Çerasın baxışları xüsusi ilə fərqlənir. N.Çeras öz fikirlərini İstanbula
döndükdən az sonra erməni dilində nəşr etdirdiyi” Berlin konqresindən nə
qazandıq?” kitabçasında açıqlamışdı. Sözgəlişi, ingilis səfiri Çerasın “Berlin
konqresində erməni milləti üçün əkilən toxumun meyvələrini öncədən gör-
düyünü” yazırdı (1,346-350). N.Çerasın məsələlərə dair mövqeyi San-Stefano
91
və Berlin müqavilələrinin ermənilər üçün nəticələrinin müqayisəsinə əsas-
lanırdı. Onun toxunduğu problemlərin çoxluğunu və rəngarəngliyini nəzərə
alaraq müəyyən qruplaşma aparılmasında fayda görürük:
Birincisi, ermənilərin Berlin konqresindən və 61-ci maddədən əldə
etdiklərinə dair fikirlərə nəzər salaq. Layard Solsberiyə yazırdı (21.XI.1879) ki, er-
mənilərin konqresin yekunları ilə bağlı ümidsizliyə qapılmalarına lüzum görməyən
Çeras “erməni məsələsi” ilə əlaqədar qərarı verən Avropa heyətinin (Berlin konq-
resi nəzərdə tutulur – İ.M.) rəsmi qaynaqlarına əsasən bunu bəyan edir: ermənilər
Berlində San-Stefanodan daha çox qazanmışlar. Çerasın qənaətincə, Berlin
konqresi San-Stefano müqaviləsinin 16-cı maddəsini 61-ci maddə ilə dəyişdirməklə
qalmadı, əslində irəlidə qurulacaq milli binanın (erməni dövləti nəzərdə tutulur –
İ.M.) təməllərini qoydu. “Berlin konqresiylə bir qızıl mədəni qazandıq, bu mədəni
işlətmək və qızılı çıxarmaq bizə qalır”(1, 346-350).
Katib-tərcüməçi öz mövqeyini bu cür dəlillərlə əsaslandırırdı: 16-cı
maddə xahişlərdən yaranmışdısa, Berlin onu qərarlarla möhkəmləndirdi. Əgər
San-Stefano Osmanlı ermənilərinin “problemlərinin həlli” üçün təkcə Rusiyanı
məsul (qarant) edirdisə, bundan sonra digər böyük dövlətlər də bu missiyanı
daşımalı idilər. Çerasa görə, Avropa ermənilərə gerçəkçi (həqiqi) muxtariyyət
verməsə də onlara öz məqsədlərinə yetişməyə şərait yaradacaq bir maddə ba-
ğışlamışdı. Onun kitabçasında bu fikrin davamı olaraq yazılırdı ki, Osmanlı hö-
kumətinin ermənilərin yaşadığı yerlərdə Avropa dövlətlərinin nəzarəti ilə
həyata keçirəcəyinə söz verdiyi islahatlar bir gün onları muxtariyyətə qovuş-
duracaqdır.
İkincisi, ermənilərin İngiltərəyə bel bağlamalarının zəruriliyinə və onun
əsaslandırılmasına dair mülahizələri də nəzərdən keçirmək lazım gəlir. Sols-
berinin konqresöncəsi onlara kraliçanın arzusunu (“ermənilərin məmnunedici
bir durumda, rifah və dinclik içində yaşamaları, azadlığa və muxtariyyətə sa-
hib olmaları”) çatdırdığını xatırladan Çerasın fikrincə, soydaşları ingilis baş
diplomatına minnətdar olmalıdırlar. Çünki Solsberi “erməni məsələsi”ni bu
millətin haqqı kimi ən mükəmməl bir şəkildə – ayrıca maddə olaraq ortaya
qoymuşdu.
Çeras yazırdı ki, Rusiyaya üstünlüklər verən San-Stefano müqaviləsi
erməniləri nəzərə almadan “Şərq məsələsi”ni sona çatdıracaqdı. XVI
maddədəki “Ermənistanda” kəlməsinin 61-ci maddədə “ermənilərin yaşadığı
əyalətlərdə” ifadəsi ilə əvəzlənməsini uğursuzluq (geriyə doğru addım) kimi
səciyyələndirənlərə cavab olaraq kitabçada bildirilirdi: sultan hökuməti Berlin
müqaviləsinə əsasən ermənilər yaşayan hər yerdə islahat aparmağı öhdəsinə
götürmüşdür. “Berlin konqresindən nə qazandıq?” kitabçasında ingilis-türk
(Kipr) müqaviləsi də ermənilər üçün bir nemət sayılırdı. Çünki “Rusiya və
Britaniya bundan sonra Ermənistanda (?! – İ.M.) nüfuz uğrunda bir-biri ilə
yarışacaqdılar və erməni ünsürü də ondan yararlanacaqdı”.
Üçüncüsü, və ən başlıcası isə, Çerasın soydaşlarına görməli olduqları
işlərlə bağlı verdiyi “məsləhətlər” üzərində dayanmağa ehtiyac vardır. Bu
92
“tövsiyələr”in əsas qayəsi bütün millətə ünvanlanan belə bir açıq çağırışdan
ibarət idi: “fəaliyyət, fəaliyyət, yenə fəaliyyət, Türkiyədə fəaliyyət, Avropada
fəaliyyət, dayanmadan fəaliyyət”. Həmin fəaliyyətin konkret sahələrinə
(istiqamətlərinə) dair verilən “məsləhətlər” də diqqətçəkicidir:
•
cəsarətimizi itirməməli və bundan belə bizə verilənlərdən mümkün
qədər çox faydalanmağı təmin etməli;
•
ümidsizliyə düşməməli və bir yandan Ermənistanın (?!-İ.M.), o biri
yandan da Avropanın çalışmasına nail olmalı;
•
Avropanın əlimizə verdiyi silahı korşalmağa qoymadan ondan
yararlanmalı;
•
sultan hökuməti erməniləri kürdlər və çərkəzlərdən müdafiəyə dair
öhdəliyinə əməl etməzsə (onları cəzalandırmazsa), yenə fəaliyyətə başlamalı
və bunun İngiltərənin vəzifəsi olmasını unutmamalı;
• Berlin konqresiylə əldə edilən qızıl mədənini işlətməli və qızılı
çıxarmalı.
Berlin konqresinin nəticələrindən və 61-ci maddədən həyəcanlananların
(“bədbinlər”in) həmfikirləri daha çox idi. Konqresdən gözlədiklərini ala
bilməyən və Balkan xristianlarının əldə etdiklərini qazanmayan ermənilərin
xeyli hissəsi ”küskünlər”lə həmrəylik göstərirdi. S.Stepanyanın ”Alman impe-
rialist siyasətində ermənilər” kitabında (İrəvan, 1975; ermənicə) və s. əsərlərdə
Berlin konqresi erməni faciəsinin başlanğıcı kimi dəyərləndirilirdi (5,186). Bu
və digər əsərlərdə diqqəti öncə “Berlin uğursuzluğu”nun səbəblərinə dair
baxışlar cəlb edir.
Fikrimizcə, bu səbəblər Eçmiədzin katolikosu N.Varjabedyanın Man-
çester erməni komitəsinin başçısı Q.Papazyana məktubunda ətraflı və dürüst
açıqlanmışdı. Patriarxın düşüncə və qənaətincə, konqresdəki “nəticəsizlik”,
əsasən, aşağıdakı hallar (hərəkətlər) ilə bağlı idi (6,253):
a) kor-koranə türk dostu (?!-İ.M.) olan Layardın İngiltərə hökumətinə
yanlış bilgilər verməsi. Bizcə, ingilis səfirinin “türk dostu” olması bir o qədər
də inandırıcı görünmür (Elə katalikos özü Q.Papazyana başqa bir məktubunda
“yanına gedərkən acı-acı şikayətlər etdiyim Layard ermənilər üçün bir təklif
hazırlamaq istəyirmiş” - deyə yazmaqla əslində bu fikrinin əleyhinə getmiş
olurdu). Səfirin öz rəhbərliyinə yanlış məlumatlar yollaması da faktlarla təs-
diqlənmir. Layardın, tərəfimizdən nəzərdən keçirilən, raport-məktub-teleq-
ramları (4) onun sadəcə bir diplomat kimi öz dövlətinin maraqlarına uyğun
fəaliyyət göstərdiyini, ermənilərin “problemləri”nin (iddia və yalanlarının)
mahiyyətini yaxşı bildiyindən bu məsələlərə çox da diqqət yetirmədiyini
söyləməyə əsas verir;
b) İngiltərənin, konqresdə müzakirə edilən əsas məsələlərlə bağlı Os-
manlıya onsuz da çoxlu və ciddi rahatsızlıqlar yaratdığından, ikinci dərəcəli
işlərdə (“erməni problemlərinin həlli”ndə) ona xoş rəftar göstərməsi (Bizcə,
patriarx burada əsla yanılmamışdı);
93
c) Osmanlı dövləti təmsilçilər heyətinin konfransda erməni iddia və is-
təklərinə cavab vermələri, sərt reaksiya göstərmələri, yunan əsilli Qarateodori
paşanın isə qəhrəmanlıq nümayiş etdirməsi (Təbii ki, bunu heyətin yardımçı
hissəsindəki ermənilərə aid etmək olmazdı. Ancaq Osmanlı təmsilçiləri beynəlxalq
şəraitin və öz dövlətlərinin durumunun imkan verdiyi səviyyədə çalışmışdılar);
ç) ən başlıcası, İngiltərə ilə Osmanlı arasında gizli müqavilənin – “Kipr
sazişi”nin imzalanması (Doğrudur, bu müqavilə İngiltərəni “erməni məsə-
ləsi”nin “həlli”ndə qarant etsə də, Osmanlının Berlin müqaviləsini Kipr
bahasına satın alması da danılmaz faktdır);
d) konqresə göndərilən erməni təmsilçilər heyətinin bacarıqsızlığı,
onların öz başları hesabına fəaliyyət göstərmələri və siyasətdə təcrübəsiz
olmaları.
Sonuncu halla bağlı bunu demək olar ki, digər erməni mənbə və təhqi-
qatlarında da onların təmsilçilər heyəti “Berlin məğlubiyyəti”nin əsas günah-
karları – səbəbkarlarından biri sayılır. Leo, “Hırimyana əsla uyğun gəlməyən
vəzifə… siyasi öndərlikdi” yazmaqla, onun istədiyi (“ermənilərin idarə edə-
cəyi müstəqil Ermənistan ) ilə bu yolda gördüyü işlərin uzlaşmadığını önə
çəkirdi. Onun istədiklərini İngiltərə kraliçasının da arzuladığını (buna əvvəldə
toxunmuşuq) deyən Leo keçmiş patriarxın buna görə də Böyük Britaniya
hökmdarını təqdir etdiyini vurğulayırdı.
Araşdırmaçı keçmiş patriarxın Avropada apardığı “erməni davası”nı –
göstərdiyi fəaliyyəti bu cür səciyyələndirmişdi: qüvvətliləri inandırmağa get-
mişdi, ancaq heç birinin üzünü görə bilmədi; katibi N.Çeras İtaliya Xarici
İşlər nazirinin qəbulunda xeyli müddət gözləməli oldu; Almaniya imperatriça-
sı ermənilərin məruz qaldıqları zülmləri (?! – İ.M.) eşidincə ağlamış və kayzerin
adından ona söz (yəqin ki, dəstək-himayə barədə – İ.M.) vermişdi; İngiltərədə ona
möhtəşəm bir rəsmi qəbul təşkil olunmuşdu. Hırimyanın bütün bu fəaliyyətinə
dair erməni tarixçisi tərəfindən gəlinən qənaət – verilən xülasə də çox maraqlı
idi: “Fəqət nəticə sıfır”.
Təbii ki, Leonun çıxardığı nəticə ilə birmənalı razılaşmaq mümkün-
süzdür. Çünki erməni heyətinin Avropadakı və az sonra konqresdəki “əməyini
yerə vurmaq” heç də obyektivlik olmazdı. 61-ci maddə, bir çox maksimalist
din adamları və digər öncüllər kimi, Leonu da tam qane etməsə də “erməni
məsələsi” adı altındakı fitnə-fəsadlarla “Avropanın da aldadılması”nda mühüm
addım sayıla bilər (Sözgəlişi, konqresin nəticələri və 61-ci maddənin şərtləri
ilə razılaşmayan leomövqeli ermənilər elə o vaxtdan “Bolqarıstan təcrü-
bəsi”ndən faydalanmaq xəttini əsas tutmuşdular) (7).
Digər bir müəllif (S.Qabrielyan) siyasi problem kimi səciyyələndirdiyi
“erməni məsələsi”nin “Avropa kabinələri (hökumətləri) qarşısında açıqlanmasını
incə və çətin bir iş” sayırdı (Yeri gəlmişkən, Qərb tədqiqatçılarından F.Nansen
1928-ci ildə Leypsiqdə nəşr etdirdiyi ”Aldadılmış xalq” adlı kitabında Avropa
siyasətinə qarışmış olduqlarına görə ermənilərə acıdığını yazırdı) (5,86)..
94
S.Qabrielyan yazırdı ki, ermənilərin siyasi həyatının yoxluğu və belə bir
adamın sultan hökumətindəki əfəndilər (təbii ki, orada çalışan ermənilərdən
söhbət gedir – İ.M.) arasından seçilməsinin mümkünsüzlüyü patriarxı iki kilsə
xadimi (Hırimyan və Narbey) üzərində dayanmağa məcbur etmişdi. Maraqlı
burasıdır ki, “Erməni böhranı və təkrar doğuş” əsərinin müəllifi Narbeyi “si-
yasi təcrübələrdən tamamilə məhrum və bu iş üçün xüsusi ilə uyğun olmayan
adam” kimi səciyyələndirmişdi. Hırimyanı isə bir keçmiş patriarx kimi dar
sahədə çalışan, ancaq “siyasi işlərdə təcrübə sahibi olan” şəxs saymışdı.
Digərlərindən fərqli olaraq daha çox hədəfə götürülən Hırimyanın
Avropada və konqresdəki fəaliyyəti Varjabedyan tərəfindən (keçmiş patriarxın
vaxtı ilə ona göstərdiyi etimadsızlığa və s. baxmayaraq) yetərincə yüksək
qiymətləndirilmişdi. N.Varjabedyanın erməni Milli Məclisinin İstanbulda
Berlin konqresindən az sonra keçirilən beşinci toplantısında oxunan məruzə-
sində yazılırdı ki, Hırimyan Ermənistanın şan və şərəfinin yasını, bəxtsizliyini
məşhur bir səbrlə daşıyır, erməni millətinin keçmiş xatirələrlə titrəyən və yeni
ümidlərlə vuran ürəyini təmsil edir (6;256,262).
Hırimyanın özü isə Berlindən İstanbula döndükdən sonra vəziyyəti öyrənmək
istəyənlərə və ona ünvanlanan iradlara (ittihamlara) cavablarını belə bir obrazlı
müqayisə ilə açıqlamışdı: ”Berlində ölü ruhu üçün halva paylayırdılar (konqres
masası üzərinə qoyulan “Müstəqillik yeməyi” kimi də ifadə olunur – İ.M.), məni də
ermənilərə düşən payı alıb gətirmək üçün göndərdiniz. Mən də orada gördüm ki,
Balkan xristianları dəmir çömçə (qaşıq) ilə qablarını doldurdular (nəfis yeməkdən
aslan paylarını aldılar). Siz mənə çömçə yerinə bir kağız parçası (memorandum)
verdiniz. Onu isti halvaya nə qədər soxdumsa, bir o qədər də islandı, nəhayət, əzildi
və dağıldı. Mən də boş buraxdım, gəldim (Ermənilər yalnız bir “kağız çömçə”, yəni
ərizə ilə getdiklərindən “Müstəqillik yeməyi”ndən nəsiblərini ala bilmədilər).
Əvvəldən bir neçə Zeytunlu üsyançı götürməyi unutdum. Onların çömçələri vardı.
Qabın altından, kənarından bir şey qoparardılar”.
Hırimyana görə, Berlin konqresinə ərizə və ya memorandumla getdik-
lərindən oradan əliboş qayıdan ermənilərdən fərqli olaraq silahlı mübarizə
aparan Osmanlı Avropası (Balkan) xristianlarının müstəqillik qazanmaları
təbii sayılmalıdır. Keçmiş patriarxın – Berlin konqresindəki erməni təmsilçilər
heyətinin əsas siması olan — Hırimyanın bəzi sualları (“Heç bir xarici dil bil-
mədiyiniz halda bu siyasi vəzifəni necə aparacaqsınız və nə cür danışaq-
caqsınız?”) cavablandırarkən dediyi fikir xüsusi ilə maraq yaradır. Bizcə,
erməni tarixinin və xarakterinin mahiyyətini çox dəqiq açıqlayan bu cavaba
(fikrə) dönə-dönə qayıdılması heç də yersiz sayıla bilməz: “Dünyanın bildiyi
və eyni zamanda üzüntü, iztirab ifadə edən bir dil ilə danışacağam, yəni
ağlayacağam”(6,255).
95
ƏDƏBİYYAT
1.
B.Şimşir, İngiliz Belgelerinde Osmanlı Ermenileri (1856-1880), İstanbul, “Bilgi
Yayınevi”, 1986, 509 s.
2.
Киссинджер Г. Дипломатия. М., Ладомир, 1997, 848 с.
3.
M. Sarıca, Siyasal Tarih, 2.Baskı, İstanbul, “AR Yayım A.Ş.”, 1983, 279 s.
4.
Türkiyə Cumhuriyyeti Başbakanlık Osmanlı Arxivi, Hariciye Nezareti, Endikatör:
Siyasi-III, Karton no:185, iç no: 58/3
5.
Türk Tarihinde Ermeniler Sempozyumu, İzmir, “İmge Yayımları”, 1983, 396 s.
6.
E.Uras, Tarihte Ermeniler ve “Ermeni Meselesi”, İstanbul, “Belge Yayınları”, 1987, 798 s.
7.
Osmanlı Belgelerinde Ermeniler, Cilt III, İstanbul, “Pınar Yayımları”, 1987, 527 s.
«АРМЯНСКИЙ ВОПРОС» НА БЕРЛИНСКОМ КОНГРЕССЕ
И.М.МУСА
РЕЗЮМЕ
В статье исследуются научно-политические вопросы связанные со статьей 61
Берлинского договора. Здесь раскрывается сущность «армянского вопроса», сформули-
рованной этой статьей.
Далее в ней рассматриваются главные цели великих держав (Англии, России и
др.) в деле создания «армянского вопроса». Статья написана на основе изучения и ана-
лиза многочисленных дипломатических документов Османской империи и западных го-
сударств.
Ключевые слова: Берлин, султан, церковь, армянин, конгресс
“THE ARMENIAN QUESTION” AT BERLIN CONGRESS
I.M.MUSA
SUMMARY
The article studies scientific-political questions on Article 61 of Berlin Agreement. The
essence of “the Armenian question” is revealed.
Furthermore, the article analyzes the major goals of great powers (as England, Russia
etc.) in the formation of the “Armenian question”. The article researches a number of relevant
diplomatic documents of the Ottoman Empire and Western states.
Key words: Berlin, sultan, church, Armenian, congress
96
Dostları ilə paylaş: |