Daş yuxular Roman-rekvyem. Azərbaycan dilindən müəllif tərcüməsi



Yüklə 0,5 Mb.
səhifə1/5
tarix20.10.2017
ölçüsü0,5 Mb.
#5913
növüYazı
  1   2   3   4   5

Daş yuxular

 

Roman-rekvyem. Azərbaycan dilindən müəllif tərcüməsi.



M.Hüseynzadənin redaktəsi ilə.

         Əkrəm Əylisli - Azərbaycanın Xalq Yazıçısı, Əməkdar İncəsənət Xadimidir. Ölkəsinin ən ali "İstiqlal" (2002) və Azərbaycan ədəbiyyatına göstərdiyi böyük xidmətlərə görə "Şöhrət" ordeninə layiq görülüb. Ötən əsrin 60-cı illərindən  jurnalın dost müəllifləri sırasındadır (bir müddət redaksiya heyətinin üzvü olub). Vaxtı ilə qələmə aldığı "Adamlar və ağaclar" trilogiyası Ümumittifaq şöhrəti qazanıb, əsərləri bütün SSRİ və Şərqi Avropa xalqlarının dillərində işıq üzü görüb.  Eyni zamanda Əkrəm Əylislinin nəsri ingilis, fransız, alman, ispan dillərinə tərcümə edilib. O, Azərbaycanın bir çox teatrlarında səhnəyə qoyulan pyeslərin müəllifidir, ssenariləri əsasında kinofilmlər çəkilib. Turgenev, Korolenko, Çexov, Paustovski, Böll, Şukşin, Aytmatov, Markes, Rüşti kimi ədiblərin yaradıcılığından örnəkləri tərcümə edərək azərbaycanlı oxuculara çatdırıb. Hazırda Azərbaycanda yazıçının "Əylisdən Əylisə" memuarları çox oxunur. "Daş yuxular" roman-rekviyeminin nəşri ədibin 75 illik yubileyinə təsadüf edir. Ad günü münasibəti ilə Əkrəm Əylislini hərarətlə təbrik edirik. Əkrəm Əylislinin "Daş yuxular"  roman-rekviyemi sadəcə bədi mətn deyil, bu, həqiqətən vətənini sevən bir yazıçının öz xalqının şərəf və ləyaqəti naminə ən acı həqiqətləri fövqəladə bir cəsarətlə demək cəhdidir. İnsanların vətən sevgisinə zərrə qədər şübhə olmasa da yazıçının həmvətənlərinə üz tutaraq dedikləri olduqca gərəkli və xeyirlidir. Ruslar, ermənilər, gürcülər, serblər, albanlar, ərəblər... bir sözlə ümumi dil tapmaq naminə məşəqqət çəkən hər kəs üçün xeyirlidir.

 Lev Anninski lbu əsər haqqında ressenziyada  yazır:

"Hər iki tərəf etiraf etməli, hər iki tərəfin adamları qəlblərindəki kin və nifrətin nədən  qaynaqlandığına nəzər salmalıdırlar. Ə.Əylislinin sətrlərindən qan axan romanının əsas mövzusu budur. Bu bədbəxtliyin sonu varmı? Yerin  yalnız bir əlcəsini cənnət bilərək, çaqqallar və ilanlar məskən salan dağlar arasında kimsəylə ünsiyyət saxlamadan, heç kəsə toxunmadan, bir kimsəyə qaynayıb qovuşmadan yaşamaq mümkünmü? Yox, əlbəttə, yox! Təmaslar qaçılmazdır. Ən azı yer üzündə sevgi deyilən bir qüdrət var. Elə bir qüdrət ki, hansı tərəfin haqlı, hansı tərəfin haqsız olduğunun fərqinə varmır. Ən azı qarışıq sevgilərdən doğulan insanlar var. Və nəhayət adamların bir-birindən ayrı yaşaya, bir-birindən qaçıb gizlənə bilmədiyi məhkumluq var. Bütün bunları bildiyinə görə susmağı bacarmayan, səsini içində boğmağa gücü çatmayan yazıçının həqiqəti deməkdən ayrı bir yolu varmı?

Əkrəm Əylisli ən doğru yolu tutaraq nifrəti yerində oturdub."

 

                                                             Urvatsız ölən həmvətənlərimin xatirəsinə



 

                                             BİRİNCİ  HİSSƏ

 

              Qarderobcu qarının müəmmalı ölümü, məşhur artistin



                       ölüm təhlükəli zarafatı və partbilet-pistolet.

 

        Bakının böyük xəstəxanalarının birinin əzik-sınıq bölümünə indicə çatdırılan xəstənin halı ölümcül idi. Huşunu itirən xəstəni əl arabasına  uzadıb xəstəxananın o biri başına qədər uzanan yarıqaranlıq koridorun tən ortasıyla ayrı bir korpusdakı əməliyyat otağına aparırdılar. Ağ xalatlı iki qadın idi, eynən onlar kimi ağ xalat geyinmiş iki kişi idi, bir də arıq, ota boylu, təmkini, ciddi üzü, xalatının təmizliyi və şaxlığı ilə digər dörd həmkarından  seçilən cərrah idi ki, əl arabasının yanınca addımlayırdı.



       Xəstəxana həyatı üçün adi sayılan bu mənzərəyə özəllik verən artıq bir şey vardısa, o, xəstəni klinikaya gətirən kişinin görünüş və davranışındakı faciəvi komizm idi. Əlli beş-altmış yaşında balacaboy, durduğu yerdə oynayan, əl boyda üzünün dəyirmisi şişman qarnına qətiyyən uyuşmayan bu kişi həkimlərin dörd bir yanında tullana-tullana  eyni sözləri doğrayıb tökürdü:

-       Doktor, başına dönüm, doktor...öldürdülər. Günün günorta çağı, belə bir adamı

basıb əzdilər, həlak elədilər. Onların hamısı yerazlardı, həkim! Beş-altı nadan yeraz. Bu qaçqın köpəkuşağı insana hörmət qoymurlar, qadan alım, ay həkim. Nə artist sayırlar, nə şair, nə yazıçı bilirlər.  Birinin üstünə barmağını tuşla ki, bu ermənidi, deməli, onun işi bitdi. O saat vəhşiyə dönüb salırlar ayaq altına, tapdalayıb başını əzirlər. Tikə-tikə parçalayırlar, denən kişi olan bir kəs irəli durmağa hünər eləyir, eləmir... Onlara deyirəm: vurmayın, bu adam erməni deyil, özümüzünküdür, xalqın oğludur, millətimizin fəxridir, vicdanlı adamdı. Kimdir qulaq asan? Heç adını da soruşmadılar, a balam, sən kimsən, nəçisən, nə səbəbə bu işə qatışırsan... Böyrümdən elə bir təpik ilişdirdilər ki, az qaldı canım çıxa. Bax, burama vurdular, doktor, sağ böyrümə. İndi də ağrısına dözə bilmirəm.

      Həkim xəstəni gətirən adamın nə üyüdüb tökdüyünü o qədər də aydın başa düşmürdü. Bəlkə də heç başa düşmək istəmirdi. Hətta ola bilsin həkim, cəhrayı rəngli, dama-dama köynəyin üstündən sarı qalstuk bağlamış bu cıbırıx  və məzəli kişinin dediklərini ümumiyyətlə eşitmirdi. Amma bununla belə diqqətli adam həkimin hərdənbir bığaltı gülümsəməyini də nəzərdən qaçıra bilməzdi. Bəli, o, hərdənbir  açıq-aşkar bığaltı gülümsəyirdi. Ona görə yox ki, xəstəni gətirən adamın hər sözü, hər hərəkəti gülməli idi. Əslində həkimin həmin o sayaq bığaltı gülümsəməyinin yeganə səbəbi yaxasını yırtan töşmərək "xəstə yiyəsi" ilə müqayisədə əl arabasına uzadılan ağbaş kişinin arıq və kifayət qədər uzundraz olması idi. Yəqin ki, bu iki adamın görünüşündə nəzərə çarpan kəskin fiziki fərq, həkimə Don Kixotla Sanço Pança  əhvalatının kədərli mənzərəsini  xatırladırdı.

       Onlar əməliyyat otağının qapısına çatanda  ağ xalatlı kişilərdən biri sarı qalstuklu ipləmənin qarşısını kəsib onu dayandırmaq istədi.

-      Burax gəlsin, - həkim dedi, - nəsə deyiləsi sözü var. Qoy ürəyini boşaltsın.

      Koridorun darısqallığına  baxmayaraq əməliyyat otağı hündür tavanı, iri aynaları olan geniş tikili sahəsi idi. Tən ortada üstünə yalnız mələfə çəkilən xəstənin uzandığı əl arabasına bənzər əməliyyat stolu qoyulmuşdu. Xəstəni əl arabasında gətirən iki ağ xalatlı kişi onu əməliyyat stolunun üstünə qaldırdı, dinməzcə gözləri ilə həkimdən getmək izni aldılar və sakitcə əməliyyat otağından çıxıb getdilər.

-      Həkim xalatının qolunu geri sivirib uca səslə tibb bacısına - Peroksid gətirin,sifətini təmizləyin, - dedi, üzünü qan bürüyən xəstəyə baxdı, kiminsə qarasına qəzəblə mırtdadı və artıq sizin də tanıdığınız "xəstə yiyəsi"ndən soruşdu - Bunu kim bu hala salıb?

-      Axı mən sizə dedim, doktor, yerazlar. Ermənistandan gələn qaçqın köpək-

uşaqları. Heç veclərinə də deyil ki, sifətini darmadağın eləyiblər. Hələ bu harasıdı, vəhşilər onu yerə yıxıb qarnına-qarnına döydülər. Hə, doktor, yaxşı ki, mən vaxtında yetişdim. Allah qoymasa, səhərdən çıxmışdım ki, bir az havamı dəyişim. Xaraba qalmış Parapetə çatanda, gördüm ki, fəvvarənin o başında beş-altı alçaq bir nəfəri əzişdirir. Adamlar...adamlar bir qıraqda durub, mal kimi dinməzcə baxırlar... - Bu yerə çatanda o, qəfil susdu. Əslində dodaqları tərpənirdi, amma demək istədiyi sözlər xirtdəyindəcə ilişib qalır, eşidilmirdi.

-      Perekis qurtarıb, həkim - Tibb bacılarından hansısa (onlardan biri yaşlı, o  biri tamam gənc idi) az qala pıçıltıyla, üzür diləyən səslə bildirdi.

       Cərrah ümidsiz  halda:

-      Deyəsən, spirt olmalıdır, - dedi.

-      Yox, həkim,  nə vardı, hamısı dünən işlənib.

-      Yaxşı, suyla yuyun. Marqansını  az eləyin. - Həkim otağın küncündəki

əlüzyuyanda əllərini sabunlayıb suya tutdu və sonra gəlib durdu əməliyyat stolunun qabağında. - Əynində nə var soyundurun. Bir dənə tursik qalsın.

        Üzü, burnu, çənəsi, qəhvəyi köynəyinin boyunluğu, göyümtül pencəyi al qanın içində olan xəstə əməliyyat stolunda elə sakit uzanmışdı, deyirdin bəs Parapet xarabada bunu yox, əksinə  onu bu hala salan o zalım düşmənləri  əzişdiribilər. O, sanki dərin bir yuxuya dalmışdı, amma bununla belə ölüm-zülüm qalxıb-batan köksündən titrək, boğuq bir  inilti ayrılırdı. Yatıb, amma elə bil heç yatmayıb, hələ üstəlik yuxu görür və qəribəsi o idi ki, təpədən-dırnağa qədər qana bələnmiş bu adam sanki gördüyü yuxudan ləzzət alır.

       Qadın xəstənin sifətini bürüyən qanı sildi, həkim nəbzini yoxladı. Tibb bacıları onun pal-paltarını soyundurandan sonra o, diqqətlə xəstəni nəzərdən keçirib sanki özü-özünə hesabat verdi və yaxud kiməsə diqtə elədi:

-      Alt dodağında iki çapıq müşahidə olunur. Çənə sümüyü salamatdı.  Sağ

qolunun iki yerində çıxıq var - dirsəkdə və biləkdə. Sağ əlin baş və orta barmağı çıxıb. Sol ayağın əzələsi bərk əzilib. Sağ ayağın diz qapağı sınıb. Kürək nahiyəsində döş qəfəsinin ciddi fəsadı qeyd olunur. Kəllə sümüyündə əzik yoxdur. - Həkim susdu, ürəyində söydü. - Sotpjasenie mozqa! - Nədənsə o, son kəlməni rus dilində, həm də ucadan söylədi, sonra şalvarının cibindən dəsmal çıxarıb tələsmədən alnının tərini sildi və bu dəfə də rus dilində nitqini tamamladı: - İzbienie zverskoe!

       Həkimin dilindən çıxan hər kəlmə xəstəni bura gətirən adamın sifətində həyəcan, ağrı və əzab şəklində yenidən təzahür eləyirdi. O, özünü hönkürüb ağlamaqdan güclə saxlayırdı. Həkim müayinəni bitirəndə, "xəstə sahibi"nin səbri də bitdi. İncidilmiş uşaq kimi hönkürərək ağladı.

Əməliyyat stolunun yanındakı qadınlardan birinin (gənc qadının)  gözləri doluxsundu. Yaşlı tibb bacısı qəhərləndi və üzüntü içində başını buladı. Hönkürən "xəstə yiyəsi"nin halı həkimin ürəyinə od qoyurdu, həkim bu qəribə adamı sakitləşdirməyə çalışırdı:

-      Sizin deməyinizdən belə çıxır ki, bu bədbəxt ermənidir.

Gülməli qəhrəmanımız heyrət içində gözünü bərəltdi.

-      Nə təhər ola bilər ki, siz onu tanımayasınız? Siz bilmirsiniz ki, Saday Sadıqlı

kimdir? Azərbaycan teatrının fəxri, bir nömrəli aktyor! Siz doğrudanmı belə bir ustad sənətkarı tanımırsınız, doktor? Televiziyada da görməmisiniz? Yəni bircə dəfə məni də görməmisiniz televiziyada, doktor? Bəlkə də görmüsünüz, amma indi yadınıza düşmürəm. Nuvariş Qarabağlıyam mən - komik rollar ifaçısı. Məni tanımaya bilərsiniz. Buna görə incimirəm sizdən. Amma inanmıram ki, Saday Sadıqlını  tanımayan olsun. Axı dünya səhnəsində heç kim Hamlet, Otella, Aydın, Kefli İsgəndəri onun qədər məharətlə oynamayıb...

-      Mən sizi dərhal tanıdım - gənc tibb bacısı ürəyinin ən dərin guşəsindəki fərəh

hissini gizlətmədən dilləndi.

-      Səni də, onu da televizorda  çox görmüşəm. - Onun yaşlı tibb bacısı nə səbəb-

dənsə nazlana-nazlana söhbətə qoşuldu. - Amma xəstəni tanımamaqda Fərzani doktorun günahı yoxdu. Otuz il Moskvada yaşayıb. Bakıya qayıtdığı cəmi-cümlətanı üç ildir. Doktorun Saday Sadıqlını tanımamağının gerçək səbəbini bilən kimi artist qardaşımız sakitləşdi. Sonradan onları tanıdıqlarını etiraf edən tibb bacılarının əvvəl-əvvəl özlərini bilməzliyə vurmalarını Nuvariş Qarabağlı belə yozdu ki, onlar doktora görə ehtiyyat eləyiblər. Qorxublar ki, qabaqdangəlmişlik həkimin xətrinə dəyər. Nuvariş Qarabağlıya elə gəlirdi ki, bayaqdan bəri söylədikləri həkimə çatmayıb. Ya həkim çox-çox fikirli olub, ya da Nuvariş Qarabağlı əsəb gərginliyi səbəbindən lazım olan sözləri tapıb deyə bilməyib. Ona görə də nə qədər mümkündürsə fikrini cəmləmək, Parapetdə baş verən müsibəti daha sadə və aydın şəkildə çatdırmaq qərarına gəldi:

-      Əhvalat belə oldu, doktor; mən səhər tezdən şəhərə çıxdım. İndi dəqiq

yadımda qalmayıb, saat on olardı, bəlkə də on bir olardı. Parapetdə Fəvvarələr deyilən yer var, görməmiş olmazsınız. Bax orda qəfil qışqır-bağır qopdu. Elə bil kiminsə ətini kəsirdilər. Heç demə, bir qoca erməniymiş ordakı. Bədbəxt çörək almaq üçün evdən çıxıb və elə həmin dəqiqə keçib yerazların əlinə. Ev paltarındaymış, çəkələkdə...

Mən ora çatanda bədbəxti öldürüb hovuza tullamışdılar. Gözləri açıq idi, doktor, dübbədüz mənə baxırdı. Açığı, mən onun necə qətlə yetirildiyini görmədim. Əvvəldən orda olanların söylədiklərinə görə, lap siftə ermənini hovuza tullayıblar, buzlu suyun içinə. Bu da qoca kişii, soyuğa dözməz, istəyər sürünüb sudan çıxsın. Həmən cavan oğlanlar hovuzun başında dayanıb yazıq kişini təpikləyə-təpikləyə təzədən salıblar hovuza, ta canı çıxana qədər. Allah saxlamış bu Saday Sadıqlının da ki, başından ömür-billah qada-bala əskik deyil. Yoxsa ki, heylə zıppıltıda sənin nə itin azıb. Sadəcə, arına gəlib, özün saxlaya bilməyib. Bu da nəticəsi. Axı o aktyordur, ürək adamıdır. Ürəyi çəkib aparıb onu ora, qabağa durub kömək eləsin. Yerazlar hardan bilir bu kimdir, nəçidi? Axı onlar gəlmədilər, yerli deyillər. Elə buna görə də bədbəxt Sadayı erməni bilib, vəşiləşiblər, tökülüşübər üstünə. Mən ora bircə dəqiqə yubansaydım onlar bunu da qoca erməninin getdiyi yerə göndərəcəkdilər. Allah üzünə baxdı, sağ qaldı. Başına dönüm, doktor, xilas elə onu. Bu böyük insanın həyatı sizin əlinizdədir, - dedi və artist nəhayət ki, indicə eşitdiyiniz gurultulu, həyacanlı nitqini başa vurdu.

        Həkim əməliyyata tələsirdi. Amma bunun üçün elə bil nəsə çatışmırdı. Görünür, artistin nitqindən təsirlənmişdir. O, əməliyyat stolunda tirrənən Hamlet-Otello-Kefli İsgəndərin ayrı-ayrılıqda və hamısı bir yerdə qoca ermənini xilas eləmək istəyində qeyri-adi bir əlamət görmürdü. Həkimə görə bir tikə adamlığı olan hər kəs elə bu sayaq hərəkət edərdi, basqa sayaq yox. Amma bu şəhərin adamları elə bil əvvəlcədən sözləşib əlbir olublar ki, adamlıq deyilən o idbarı yaxın buraxmasınlar. Hətta yüz faiz əmin ola bilərsiniz ki, adam sifəti görmək bu məxluqlara sərf eləmir.

       Cəmi on-onbeş gün bundan irəli doktor Fərzani bu otaqda hansısa möcüzə sayəsində kilinikaya çatdırılan on dörd-on beş yaşlı erməni qızcığazın üstündə olduqca ağır cərrahi əməliyyat aparmışdı.

         Metronun basabas vaxtı bir neçə azərbaycanlı arvad üstünə cumub yüzlərlə məxluqun gözü qarşısında həmin qızcığaza divan tutmuşdu. Hələ bundan da bir neçə gün irəli bir başdanxarab şair xəstəxanaya basqın edib qırx ildən bəri kordologiya şöbəsində can qoyan həkimi təpəqapaz eyəyib halal-hünbət kobinetindən bayıra atmışdı, nədi-nədi erməninin qarnından çıxıb. Bu biabırçılıqdan sonra xəstəxanada dərmana bir nəfər erməni qalmadı, nə həkim, nə xidmətçi. Kimi evinə girib bayıra çıxmadı, kimi Bakıyla əbədilik vidalaşdı.

   -  Hər şey aydındı,  Numayiş müəllim, fars demiş, məsələ məlum. - Həkim ovqatının açıq-aşkar pərtliyinə uyuşmayan gümrah səslə dedi və cərrah alətlərini əlinin altında yerbəyer etməyə başladı. Nuvariş Qarabağlı doktorun gül kimi adını təhrif eləməsindən incimədi (bu insan otuz il Moskvada yasayib, belə xırda-para yanlışlığa yol verməkdə tam səlahiyyətlidir), amma bu xırda yalnışlığa düzəliş verməyi də unutmadı.

   - Deyimmi Nuvariş Qarabağlı kimdir, doktor - sözə başladı - Adi bir artist. Yüzlərlə Nuvariş Qarabağlı Saday Sadıqlinin çölə atılan bircə dırnağına dəyməz. Nadan uşaqları, kaş onun yerinə məni vuraydılar.

   -  Bu da Qarabağlıdır? - Həkim soruşdu və növbəti dəfə xəstənin nəbzini yoxladı.

   -  Yox ey, yox, doktor. Hec mən də Qarabağlı deyiləm, Kürdəmirdənəm. Qarabağlı mənim ləqəbimdir. Saday Sadıqlı Naxçıvandandı, Ordubadda Əylis deyilən bir kənd var, oralıdı. Düzdü, mən orda olmamışam, amma bilirəm ki, Nuh Nəbidən qalma bir kənddi. Vaxtilə , deyirlər, orda çoxlu erməni yaşayırmış. Onların deyəsən yeddi ya səkkiz kilsəsi indiyəcən durur. Görünür o ermənilər ağıllı, xeyirxah insanlar imiş. Bu Saday Sadıqlı da onlar kimi düz adamdır, doktor, istəyir lap dünya dağılsın, ağa qara deməz. Neçə ildir düz sözə görə başı bəla çəkir, yenə də özünə yığışmır. İki aydan sonra yaşı əlli olacaq, di gəl on yaşlı uşaq kimidi. Ürəyi dilindədi. Belə qarışıq zamanda da dilini dinc qoymur. Erməni yox ey, pis biz özümüzük, deyir. Qorxub çəkinmir. Hər yerdə deyir bunu - teatrda, çayxanada.

       Doktor Fərzani gözlərini geniş açıb bu dəfə xəstənin sifətinə  məxsusi bir nəzər yetirdi. Elə bil onu ilk dəfə görürdü. Bayaqdan başdaşı kimi tərpənməz dayanıb, susan tibb bacıları da tərpəşib xısınlaşdılar. Fərzani Nuvariş Qarabağlının əlindən möhkəm yapışıb onu qapıya sarı çəkərək dedi:

      - Hə, di tərpən, cavan oğlan, burda daha sənlik bir iş qalmadı. Dəhlizdə əyləş, dincini al. Ya da get evə, necə ki, lazımdı dincəl, yüz vur bədənə, başını bastır yat. Əgər istəsən, sonra gələrsən. Bu sənin üçün apensit deyil ki, tezcənək kəsib atasan, kapitalnı remont teləb olunur burda, ən azından üç-dörd saat çəkəcək, fikir eləmə. Dostun yaşayacaq. Mən ondan elə Otello düzəldəcəyəm, Dezdomona hayıl-mayıl olacaq, bircə kərə görən kimi, ürəyi gedib yıxılacaq.

      Elə belə, danışa-danışa həkim artisti dəhlizə ötürdü və ardınca qapını bağladı.

      Həmin an, yəni əməliyyat otağının qapısı bağlananda, Nuvariş Qarabağlı dəşətli tənhalıq, təklik hiss elədi. Elə bil işıqlı dünya indicə üzünə örtülən qoşatay qapının o üzündə qalmışdı.  Uzun, yarıqaranlıq koridoru qəbirstanlıq sıxıntısı bürümüşdü. İşıq yanmırdı. Ətrafda ins-cins gözə dəymirdi. Koridorun əks tərəfində, başdakı iki lay pəncərənin şüşələri kor gözlər kimi qaralırdı. Bu, iki səbəbdən ola bilərdi, ya aynaları bəs deyincə toz basıb, ya da bayırda şər vaxtıdır, qaranlıq qovuşub.

      Tək bircə yerdə, aynəbəndin yaxınlığındakı qapı səmtdə oturacaq görunurdü. Bundan ayrı bu qüssəli koridorun harasındasa bir hovur əyləşmək imkanı sıfıra bərabər idi. Nuvariş Qarabağlı asta-asta oturacağa tərəf addımladı. Başgicələnmə və ürək bulanması nəfəsini kəsirdi. Bayaqdan siqaret tüstüsü üçün içi yanırdı, amma əlini cibinə salmağa və ordan siqaret, kibrit çıxarmağa belə heyi qalmamışdı. Oturacağa yaxınlaşdı, qapının lap böyründə alt-alta vurulmuş iki lövhə gördü. Üst lövhədə iri qara həriflərlə yazılmışdır: "Travmatologiya və cərrahiyyə" şöbəsi, aşağıda xırda həriflərlə "Şövbə müdiri Cərrah Fərzani Fərid Həsən oğlu." Doktor Fərzaninin kabinetinin qapısı açıq idi.

       Məşəqqətli gün Nuvariş Qarabağlını üzüb əldən salsa da, bircə  hovur dizini qatlayib əyləşmək istəsə də, qapının yanındakı  oturacaqda əyləşmədi.

        Ona elə gəldi ki, əgər indi burda otursa bir də heç zaman ayağa qalxa bilməyəcək. Ehmalca açıq qapıdan kabinetə nəzər saldı: stol, iki köhnə stul, divan, seyf, soyuducu, köhnə televizor, elektirik çaydan, əlüzyuyan... O, cibin eşələyib siqaret tapdı çıxartdı, amma yenə də çəkmədi. Güclü ürək bulanmasının təsiri altında pəncərəyə sarı gəldi və heç ora çatmamış əməliyyat otağının yanından digər istiqamətə də eynən  belə bir koridorun uzanıb getdiyini gördü. Doktor Fərzaninin kabineti yerləşən bu koridorun həmən o boş, kimsəsiz kolidordan fərqi bu idi ki, burda çoxlu pəncərələr vardı və dəhliz boyunca sıralanan göyümtül palata qapıları tutqun şüşəli, kül rəngli pəncərələrə baxırdı. Pəncərələrdən birinin önündə ayağı gipsə salınan oğlan qoltuq ağacına söykənib siqaret çəkirdi. Ona yaxın, qapısı açıq palatanın qarşısında qolu sarıqlı bir qadın durmuşdu. Koridorda o iki nəfərdən savayı ayrı bir inli-cinli yox idi.

        Nuvariş Qarabağlı bayaqdan barmaqları arasında saxladığı siqareti yandırdı. Elə ilk qullabdaca gözlərinə qaranlıq çökdü. İndicə yerə yıxılacağından qorxdu. Divardan tutub, birtəhər özünü oturacağa çatdırdı. O vaxta qədər oturmalıydı ki, gözünün qabağını kəsən qara pərdə çəkilsin. Gözünün pərdələnməyi cəhənnəm, bu saat onu hər şeydən daha çox bütün bu olanları Saday Sadıqlının arvadı Azadə xanıma necə çatdıracağı  qorxudurdu.

         Nuvariş Saday Sadıqlının evinə tez-tez gəlirdi. Onun arvadının harada işlədiyini də bilirdi. İndi isə belə bir vəziyyətdə burdan qalxıb Azadə xanımın iş yerinə yollanmaq onun nəzərində demək olar ki, mümkünsüz iş idi. Hələ bilmir ki, kişinin başına gətirilənləri necə, nə təhər danışacaq. Yaxşısı budur, tərpənməsin burdan, əməliyyatın sonuna qədər gözləsin. Əməliyyat bitər, Sadayın yaraları sarınar, huşu üstünə gələr, ancaq bundan sonra baş verənləri Azadə xanıma çatdırmaq o qədər də çətin olmaz. ( Unudub ki, bu gün bazardır və təbii ki, Azadə xanım da işdə deyil.)

        Nuvariş Qarabağlı  üç dəfə evlənsə də, bu müdhiş gecədə bütün şəhərdə yolunu gözləyən bir kimsə yoxdur. Birinci dəfə ailə qurmaq qərarını verəndə 19-20 yaşı vardi: heç nə, gözü tutan qızı nişansız, toysuz, xeyir-duasız bir taksiyə basıb ata evinə gətirdi. Toy cəhənnəm, olur olsun, olmur olmasın. Məsələ burasında idi ki, Nuvarişin anası xeyir-duasız ər evində peyda olan gəlini heç cur bağışlaya bilmirdi. Ay yarımdan sonra qaynana ilə davadan sonra qız şey-şüyünü yığışdırıb evdən çıxdı, bir də heç zaman geri qayıtmadı. Onda cavan vaxtlarıydı, tamaşalarda  epizodik rollara çıxırdı, o zaman teatırın qocaman bir işçisinin "mənzil şəraitini yaxşılaşdırdılar", onun Montindəki rütubətli yarızirzəmi otağını Nuvarişə verdilər. O, bu mənzildə ciyəri xərçəngə tutulması səbəbindən rəhmətə gedən ikinci arvadı ilə cəmi doqquz ay yaşadı. Üçüncü arvadı Cülyetta teatrın tanınmış aktyorlarından birinin qarımış qızı idi, ona ərə gələndə bəlkə də 36 yaşı olardı. Beş il uşaqları olmadı. Sonra oğlan doğuldu. Bir dəfə, hələ heç uşaq üçaylıq da deyilmiş , başı daşlı ana körpəni əmizdirərkən bunu tərs yuxu basır, səhər oyananda görür ki, uşaq iki döşünün arasında boğulub ölüb. Dəhşətli burasıydı ki, anaya  görə qucağında boğulan tifil guya heç ölməyib, diridi, amma kirimir, ağlayır, elə hey süd istəyir... Bundan sonra ana yeməkdən kəsildi, yuxu gözündən qaçaq düşdü. Uşaqdan sonra on gün qalmadi. Arıqlayıb çöpə döndü, şam kimi əriyib, kölgə kimi çəkilib getdi, elə bil heç bu dünyada o adda adam yox imiş.

      İndi, on ildən çoxdu ki, şəhərin mərkəzində Nuvarişin iki gözlü mənzili vardı. Bu fevrala qədər, tək qalmağına baxmayaraq irəliki vaxtla müqayisədə dinc, hətta hədsiz dərəcədə xoşbəxt və düzgün həyat yaşayırdı. Fələyin işinə bax ki, Nuvariş Qarabağlı öz mənzilinə gecələr, həm də getməyə başqa bir yeri olmadığına görə dönürdü. Halal-hünbət mənzilində o, bir dəqiqə də olsun dinclik tapmır, yuxunun, istrahətin nə olduğun bilmirdi. Səbəb də bu idi ki, vəzifə baxımından əhəmiyyətsiz, amma gəlir baxımından çox mötəbər vəzifə tutan bir nəfər - Baksavetin yekəqarın, uzundraz əməkdaşı günlərin birində  teatrın qocaman işçisi, qarderobçu Qreta Sərkisovna Minasovanın mənzilini ələ keçirmiş, axırıncı, onuncu mərtəbədə Nuvarişə qonşu olmuş və bu yaşayış sahəsini əsl əyyaş yuvasına çevirmişdi. Divarın o üzündəki mənzilin kəhilti və nırıltısı bütün gün  əsib-səngimək bilmirdi. Qoca təcrübəli sürtük qəhbələrin çığırtıları köhnə sənətə yenicə qədəm basan xırda qızların həqiqi və ya yalançı kef iniltiləri ağılı başdan çıxarır, artisti gündüz rahatlığın, gecələr yuxunun uzunə həsrət qoyurdu. Deyilənə görə həmin uzundıraz heyvərə şuşalıdır. Bakıya sonradan  təşrif buyurub. Baksovetde işə duzəlib. Nuvarişgilin evinin qonşuluğundakı koperativ binada dördotaqlı mənzil alıb. Bu adamın bədən quruluşu kvadrat şəkilindədir. Nataraz kürəyinin enini hər hansı bir ölçü stanrdartına uyğunlaşdırmaq, sadəcə mümkün deyil. Onun göyümtül, qara rəngli qalın saçları, bununla bahəm, qara və qalın qaşları, əhəmiyyətli dərəcədə uzun  bığı,  büsbütün boş və heç nə ifadə etməyən krokadil gözünə bənzər donuq gözləri vardı. Hətta onun adı və familyası da Nuvariş Qarabağlının qulaqlarında zalımlıq və allahsızlıq rəmzi kimi səslənirdi: Şahqacar Ərmağanov. Adam ona bu adı verənin yerinə xəcalət çəkir.

        Səhər açılar-açılmaz, hələ heç hava tam işıqlanmamış həyətdə səs-küy qalxmış və dərhal çox güman ki, camaat eşitsin deyə, xəbər yayılmışdı ki, guya hansısa bir erməni qadın özünü eyvandan atıb. Qreta Sərkisovnanın parçalanmış vücudu hələ böyük qan gölməçəsində üzərkən şəhərə daha bir şaiyyə çıxdı ki, guya özünü eyvandan atan erməni qadın ölüm qabağı tövbə məktubu yazıb qoyub. "Mən ermənilərin törətdikləri bütün bu cinayyətlərə görə özümə nifrət edirəm. Mən öz xalqıma nifrət edirəm, ona gorə də bundan sonra bu dunyada yaşamaq istəmirəm. Qarabağ Azərbaycanındır. Yaşasın Azərbaycan".

       Nuvariş onda da, elə indi də zərrə qədər şübhə etmirdi ki, bu intihar başqa bir kəsin yox, həmin o şuşalı heyvərənin "əl işidir". Tamamilə mümkündür ki, Şahqacar Ərmağanov şəxsən özü, şəxsən öz əli ilə Qreta Sərkisovnanı eyvandan tullayıb aşağı. İndiki zaman belə zamandır. İstəsən eyvandan gündə yüz erməni tullaya bilərsən. Fərq etməz, lap müsəlman at, bir kimsə gözün üstə qaşın var deməyəcək. Arxasi-köməyi olmayan hər hansı bır insanı bir göz qırpımında yer üzündən silmək heç nədi. Bəlkə bu duruma görə artist  şuşalı heyvərədən hər gün bir az da artıq qorxub üşənməyə başlayırdı. Nə qanun var, nə məhkəmə, bir günlü-günəvərli göyçək gündə onu, Nuvarişi eyvandan tula kimi tullayarlar aşağı, adını da qoyarlar intihar, özünəqəsd! Kimdi onun əməlini araşdıran, kim sübut edəcək ki, Baksavetin soyuqqanlı, allahsız, insafsız məmuru əməlli başlı quldurdur?..

     Yaşanan gərginlik, laqeydlik və zalımlıqdan aldığı zərbələr hələ ki, onun ürəyini üzüb bitirməmişdi, amma bununla belə artistin emosianal və zərif təbiəti sarsılmış, içi nifrət və ikrahla dolmuşdu. Axı gündə neçə dəfə milisioneri, sahə müvəkkilini dəng eləmək olar adam balasısan, vicdanın olsun bu bardeli yığışdır, yoxsa bir azdan bütün şəhər dönüb olacaq qəhbəxana. Bununla əlaqədar aktyor dəfələrlə milis rəisinin də qəbuluna getmişdi, raykoma, Mərkəzi Komitəyə, hətda Baksovetə məktublar yazıb yollamışdı. İşin ağır qaya kimi yerindən tərpənmədiyini görəndə isə əmin olmuşdu ki, ya bu ölkədə hakimiyyət yoxdur, ya da hakimiyyətdəkilərin hamısı ucdantutma Şahqacar Ərmağanov kimi cəlladdır. Son zamanlar Qreta Sərkisovnanın mənzilində nə Pəsgah açıldığını teatrda da qabağına çıxan hər kəsə danışırdı. Yalnız Saday Sadıqlıya bu biabırçılıq barədə bir kəlmə də deməmişdi. Düşünmüşdü ki, öz dünyasında yaşayan, öz göyüzündə qanad çalan bir adama bütün bunlaru açıb-ağartmaq günahdı. Elə bu səbəbdən də Nuvariş Qarabağlı dahiliyinə varlığı qədər inandığı bir insanı bütün bu çirkablara bulaşdırmaq istəməmişdi. İşə bax, yayın cırcıramasında, aləmin od tutub yandığı günlərdə belə artist qapı-pəncərəni bərk-bərk bağlayır, səhərin haçan açılacağının intizarlarını çəkə-çəkə Allah bilir necə milçəyi qanına qəltan eləyir. Bax elə həmin məşəqqətli gecələrin birində qərara gəldi ki, nə təhər olur olsun pistolet əldə etməlidir. Bu istəyini yerinə yetirmək üçün neçə-neçə tanış milisonerə, voyankomat işçisinə ağız açdı. Onsuz da vid-fasonu gülməli idi, onun pistolet tapmaq arzusu təbii ki, üz tutduğu tanışlarında gülüşdən başqa ayrı bir hissiyyat yaratmadı. Elə ki, artist silah əldə edə bilmədi, haçansa öz halal evində bir gecə rahat yatmağın mümkünlüyünə inamını büsbütün itirdi. Həmin vaxtlar artistin çalışdığı teatrda üç pyesi birdən səhnələşdirilən məhşur yazıçı ona vəziyyətdən çıxmağın ən sadə yolunu göstərdi ( cəmi iki gün irəli). Yazıçının dediyinə görə bu saat Xalq Cəbhəsinin üzvü olan hər kəsin bir, yaxud iki pistoleti var. Həmin cəbhəçi uşaqların əli ilə nəinki tapança, yaxut "Koloşnikov", hətta gerçəkli plomyot almaq olar. Yenə bax elə o nüfuzlu yazıçının dediyinə görə Nuvariş Qarabağlı kimi bir artistin Xalq Cəbhəsinin qərərgahına gedib, Böyük Bəyin qulağına bir-iki söz pıçıldaması məsələni çox asanlıqla yoluna qoya bilər.

       Bəyi çoxdan, həm də lap yaxından tanıyırdı. Yalan olmasın yüz dəfə Bakının çayxanalarında, Bulvarda, Malakan bağında, Azneft meydanında çay içmişdilər və cibində pulunun azlığına, çoxluğuna baxmayaraq həmişə can atmışdı ki, caypulunu şəxsən özü ödəsin.

       Budur, bu gün günorta artist evdən çıxıb birbaşa Xalq Cəbhəsinin qərərgahına gəldi. Bəy hələ yox idi. Artist demək olar, bir saat ərzində qərərgahın qarşısında bitib onun yolunu gözlədi. Sonra gördü acıb, yaxınıqdakı "Araz" kafesinə girdi və iki pors sosiska, yüz qram araqla günün ilk yeməyini yedi. Kafedən çıxan kimi ora - həmən o lənətə gəlmiş fontanın bir addımlığında yerləşən Xalq Cəbhəsinin qərargahına tərəf getdi və sizə də məlum olan mənfur tarixçənin iştirakçısına çevrildi.

       İndi xəstəxana koridorundakı yeganə oturacaqda əyləşən Nuvariş Qarabağlı Böyük Bəylə hələ ki, baş tutası görüş barədə irəlicədən düşünür və o görüşü təsəvvüründə belə canlandırırdı:

-      Xoş gördük bəy! Səni gördüyümə görə xoşbəxtəm.

      Ən əsası Bəy də ( artistin təsəvvürünə görə) qədim çayxana dostunu böyük ehtiram və nəzakətlə dindirir:

-      İşlər necədir, əzizim? Təeatrda nə yenilik var? Kimin pyesini qoyurlar? Bax elə

 uşaqlardan sizi xəbər aldım. Niyə o gəlmir, niyə onu görmürəm? Maraqlanın görün səhnəmizin ustad sənətkari haralardadır, bəlkə bir ehtiyacı var...

      Artist "ehtiyac" kəlməsini eşidən kimi pistolet məsələsini ortaya atdı. O, hələ istəyirdi ki, Böyük Bəyə qonşu mənzildəki pozğunxananın aktiv fəaliyyəti barədə də məlumat versin, amma Bəy bütün böyük adamlara məxsus dəqiq hissiyyatla köhnə dostunu Xalq Cəbhəsinin qərərgahına çəkib gətirən əsas mətləbi anladı və onu artıq digər xırda-mırda təlaşlardan  xilas etməyə tələsdi:

-      Bu xırda məsələdir, bəy! - Böyük Bəy bu arada yüngülcə saqqalına sığal çəkdi.

Sonra ucadan və ilhamla bəyan elədi; - Bizim borcumuz xalqa gərək olan oğulları qorumaqdır. - Və bundan sonra o telefonun dəstəyini qaldırıb kiməsə göstəriş verdi: -  Artistə bir dənə təzə pistolet gətirin. Mənim dostumdur. Böyuk artistimizdir. Hə, indi çətin vaxtdır, təhlükəli dövrandır. Biz hər cəhətdən sadiq adamlarımızı qorumalıyıq.     

      Böyük Bəy ( artistin xəyalına əsasən) məhz bu kəlmələri izhar elədi və Nuvaşirin üzünə nəzakətlə gülümsəyib, sakitcə demisinə tənbəki basdı:

-      Patronu çox götür, - deyə sözünü tamamladı.

       Nuvaşir Qarabağlı lap yaxınlarda şəxsən Böyük Bəyin sayəsində pistplet əldə edəcəyinə qəti əmin oldu və dərin bir qüssə icində il yarım qabaq o gözəl çayxanalarda üzbəsurat oturub qabırğa söhbəti eləmələrini yada saldı.

      Və birdən 1979-cu ilin may ayını xatırladı, onda bütün Azərbaycanın birincisi qəflətən teatra təşrif buyurmuş və elə həmən o gözlənilməzliklə də ona şəhərin mərkəzində mənzil vermişdi.  Hələ 60-cı illərin sonuydu, onda əməllicə mıxlamışdı, düppədüz olmuşdu və aşa-aşa, kef havasına avtobus dayanacağına doğru gedirdi.  Zevin  küçəsinin tinində camaatın Xozeyin adlandırdığı həmən o şəxsə ürcah oldu. Bu o zaman idi ki, Nuvariş Qarabağlı atasıyla birgə yaşayırdı, teatrda yenicə epizodik rollara çıxmağa başlamışdı. İşə bax, (həqiqətən də yer üzü möcüzələrdən xali deyil) heç demə o vaxtkı Xozeyin Nuvarişin cuppulu rolunu görüb, nəinki görüb, hətta yadında saxlayıb.

        Həmən o axsam deyesen Xozeyin də hardansa yeyib-içməkdən qayıdırmış və keyfi yaxşıymış (onun böyründə iki qüvvəli adam, cangüdənlər varmış).

-      Bu sənsən, əə, artist, gəl bura görüm, qardaş, - o deyib, - deyəsən sən də

babatsan. Harda vurmusan bu qədər? -  o, böyründəki adamlardan birinə yüngülcə göz eləyib. Mən də vurmuşam, amma görürsən, ayaq üstə dura bilirəm, daha yeddi yana əsmirəm.

     Təbii, o anda Nuvariş respublikanın birinci şəxsi ilə tanış deyildi, əgər ki, Birinci

ona əl uzadıb: - "Gəl tanış olaq"  deməsəydi, o , heç zaman bilməyəcəkdi ki, həmən o kef havalı axşamda Zevin küçəsinin tinində təmasa bağladığı şəxs kim imiş.

-      Tanış olaq. - O, adını söylədi - Səni isə mən tanıyıram, artistsən. Teatrda

yaxşı rollar oynayırsan. Hə, de görüm hara gedirsən?

Nuvariş dili topuq çala-çala güclə deyə bildi:

-      Xı...xı...Xırdalana. Avtobusa minməyə gedirəm.

       Uzunsifət adam bir müddət artisti ayaqdan-başa süzdü.

-      Yaxşı, di yeri, - o, qorxuya düşmüş adama bir növ əmr elədi: - Gecdir,

tərpən, bir də belə nallama.

  "Sən yenə də Xırdalanda yaşayırsan?" - sonralar onun Birincinin dilindən

eşitdiyi bu sözlər qulaqlarında o qədər diri, o qədər canlı səsləndi ki, indi sanki bu sözləri xəstəxananın dilsiz və kar divarları da eşitdi.

-      İndi mən Montin qəsəbəsində yaşayıram, yerdən bir mərtəbə aşağıda - artist

köhnə tanışıyla cəsarətlə zarafatlaşdı.

-      Sabahdan şəhərin mərkəzində, yerdən on mərtəbə yuxarıda yaşayacaqsan -

Birinci zarafata zarafatla cavab verdi.

  Həmən axşam Axundovun "Müsyö Jordan" tamaşasının yekununda teatrın bütün

yaradıcı kollektivi direktor Mopassan Mirələmovun kabinetinə yığılmışdı. Nuvariş tamaşada dərviş Məstəli şah rolunu oynayırdı və Allahın böyüklüyündən oyun Birincinin xoşuna gəlmişdi. O, dedi "Sən "Ölülər"də Şeyx Əhmədi də yaxşı oynamısan. İki dəfə televizorda baxmışam. Belə rolların sayını çoxalt".

   Ehtimal  ki, o gün teatr toplaşıb, Xozeyin əvvəlcədən bir neçə işçiyə, o cümlədən

xoşbəxtlər sırasında Qreta Minasova olmaq şərti ilə mənzil bölməyə qərar verib. "Burda bir yaşlı əməkdaş da olmalıdı Minasova. O, qadın yenə çalışırmı teatrda?" - formal olaraq Xozeyin direktordan soruşdu. Əslində əla bilir ki, Qreta Minasova heç zaman heç yerə getməyib, elə burada, teatrdadır. Nəyə çağırıldığını kəsdirə bilməyən, direktorun kabinetinə meyit sifətində girən Qreta Sərkisova   oradan xoşbəxtcəsinə, sevincdən göz yaşları axıda-axıda  çıxır və hey təkrarlayır "Sağ ol, oğlum, çox sağ ol" o vaxt Qreta Sərkisovanın sifətini bürüyən cizgilər indi də artistin gözünün qənşərindədir. Bəlkə də o zaman müşahidə elədiyindən daha canlı, daha aydın görür o sifəti.

Və bir də Saday Sadıqlının acıqlı üzü gəlir gözünün qanbağına, qızarmış gözlər,

kin, qəzəb dolu baxışlar.

 Nədənsə elə ilk vaxtlardan Birinci ilə onunku alınmadı. Bütün hallarda, Nuvarişin

qənaətinə görə təqsiri Xozeyində deyil, Saday Sadıqlının dikbaşlığında, tərsliyində axtarmaq gərəkdir.

"Hamam suyuyla  dost tutur. Hərəyə bir ənam verir, başa düşmür ki, insanın varı

ləyaqətdir. Xalqın içini dilənçi qutusuna döndərib ki, hamı dilini soxsun dinməz yerinə." Saday Sadıqlı bu sayaq ağır ittihamları hətta direktorun kabinetində də dilə gətirir, çəkinmir heç nədən.

"Bəs sənin nəyə ehtiyacın var, cənab Sadıqlı?" O vaxt şəxsən Birinci məğlub və

inamsız  səslə Sadaya üz tutanda o, heç özünü toparlaya bilmirdi, hətta elə bil səsi də bir qədər titrəyirdi. "Cənab" kəlməsində isə açıq-aşkar ironiya, bəlkə də lap kin vardı. Əlbəttə, Saday Sadıqlının dünyagörüşü  Birinciyə bəlliydi.  "Mənim heç nəyə ehtiyacım yoxdu" - Saday Sadıqlı ucadan və təkəbbürlü cavab verdi. Birinci gələn dəqiqə hamı ayağa qalxmışdı, o isə yerindən qımıldanmadı heç. Toplantı başa çatanada bir kimsədən qorxub çəkinmədən:  "İşi-gücü qurtaranda camaatla məzələnməyə gəlir. Adamın haqqıdı, onnan belə dövlətin mənzilini  elə minnətlə verir, deyirsən bəs dədəsinin malını verir." Səhəri gün teatrda  yana-yana danışırdılar ki, əgər Xozeyin təşrif buyuranda Saday Sadıqlı özünü adam balası kimi aparsaydı şəhərin elə bir yerində mənzil alardı ki, elə yerdə yaşamaq heç nazirlərə qismət olmur.

İndi belə yerdə  dil insanın başına bəladır demə, görüm necə demirsən.

Oturacağın bir qırağında  yumurulanıb yumağa dönən Nuvariş Qarabağlını yuxu

aparmışdı, bəlkə də o, həyatının ən dəhşətli yuxusunu görürdü.

 Bozumtul, qəribə  yer  görürdü. Sümüklərini rütubət gəmirirdi. Yer üzündə nə tor-

paq, nə ağac vardı, heç kim, heç nə yox idi, qara qan gölməçəsindən savayı heç zad görünmürdü yer üzündə. Yumurtadan çıxan, çanağı bərkiməmiş tısbağa balasına bənzər Qreta Sərkisovna elə bil suya sarı dartınırdı, əvəzində qara qan dolu gölməçəyə qərq olurdu. Onun soyulub cıbrığı çıxarılmış ölü, eyni zamanda, dipdiri bədəni elə ikrah doğuran və qorxulu idi ki, dünya binnət olandan hələ heç bir bəni-adəm gözü belə iyrənc məxluq görməmişdi.

 Yuxusundakı bu yer Nuvarişin indi yaşadığı binanın asfalt döşənmiş həyəti

deyildi, bu yer Xırdalandakı həyətin torpağına oxşayırdı. Və körpə, qığırdaq çanağı, hələ üstəlik daha  bir qat dərisi soyulan, su yerinə qan gölməçəsinə sarı dartınan Qreta Sərkisovna sanki ayrı bir yerə yox, ölümə sürünürdü. Ölüm isə asanlıqla ələ keçmir, sanki kimsə onu oğurlayıb, qəsdən haradasa gizləyib. Və ona qovuşmaq mümkün deyil, heç bir vəchlə mümkün deyil. Hərdən o, qana bulaşmış başını qaldırır, donquldanır "Sağ ol, oğlum, çox sağ ol" - deyir və təzədən dözülməz ağrı və əzabla ölümə doğru sürünür... Birdən Nuvariş anladı ki, Qreta Sərkinovna ona tərəf sürünür. Sanki bu dünyanın ən əbədi nemətinə - ölümə qovuşmaq ixtiyarı Nuvarişin ovcundadır. Və Qreta Sərkisovna ölüm fürsətini onun ovcundan qapmaq istəyir ki, canı bu namərd dünyanın zülm-zillətindən biryolluq qurtarsın. Qreta Sərkisovna qan içində sürünə-sürünə yaxınlaşdıqca, Nuvarişi dəhşət və qorxu daha şiddətlə bürüyürdü. Nuvariş bütün gücü ilə ölmək istəyən və bəlkə də əslində ölmək istəməyən bu qarıdan qaçıb uzaqlaşmaq, canını qurtarmaq istəyirdi. Artist qarının meyitindən xilas olmağa çalışsa da, ayağını yerə basa bilmirdi, elə bil bütün bədəni qaldırmaq mümkün olmayan çirkabla dolmuşdu.

      Artist elə o dəhşət içində də gözlərini açdı - sevindi - Allaha şükür ki, buradadır, soyuq, rütubətli koridorda. İşıqları da yandırmışdılar. Koridorun o biri başında əməliyyat otağının qapısı taybatay açılmışdı.

       Nuvariş Qarabağlı o dəhşətli yuxudan  qurtular-qurtulmaz, kabinetinə dönən Doktor Fərzani dərhal başa düşdü ki, o çox pis haldadır, dilini tərpədib söz deməyə də taqəti yoxdur.

      Fərzani əməliyyatdan indicə çıxmışdı, əlüzyuyanın qənşərində üzü divara durub əlini sabunlayırdı.

-      Keç içəri, əyləş, Mübariz müəllim - o, dedi: - Narahat olma, hər şey qayda-

sındadır. Dostun palatadadır. Yatır özüyçün. Canı möhkəmdir. Dəmir kimidir. Özaramızdı, qətiyyən alkaşa oxşamır.

       Artist bu vəziyyətində heç fərqinə də varmadı doktor onun adına Nuvariş yox, Mübariz söylədi.

-      Necə, doktor? Necə yəni yatır? Hüşü üstünə gəlib ki?

-      Hələ yox, - Doktor əlini silə-silə, sakitcə dedi - Tələsmə, hər şeyin vaxtı var.

   Bu gecə olmasa da, sabah səhər dəqiq özünə gələcək. Palatasına yaxşı tibb

bacısı göndərdim. Səhərəcən keşiyini çəkəcək. - Həkim  məhrəbanı mismara keçirib, yerində əyləşdi. - Deyəsən möhkəm yuxulamısan, yaxşı yaddaşı olana oxşayırsan. Nədir, yuxunu qarışdırmısan?

-      Yuxu görürdüm, doktor, siz hardan bildiniz? Ömrümdə heylə dəhşət görmə-

mişəm. - Artist susdu və qəfil hönkürməyə, göz yaşları içində, həkimə yalvarmağa başladı - Siz Allah, doktor, mənə bir az spirt verin, çox yox, onca qram. Allah haqqı boğuluram. Başım cırılır, elə bil beynimin içində siçan-siçovul qaçır.

-      Yox, dostum, belə yaramaz, - artistin halına qəlbən yanan həkim nəzakətlə

dedi. Və stolun üstünə bir köhnə qəzet sərdi. Kabinetin qapısını bağladı. Soyuducudan şüşəsi tərləmiş balaca qrafin çıxardı. İçində göz yaşı kimi  şəffaf maye olan qabı stolun üstünə qoydu. Qəzetin üstündəcə kolbasa doğradı. İki dənə xiyar şorabası qoydu, duzlu şor qoydu, sac lavaşı qoydu və lap axırda artdanıb yuyulmuş keşniş dəstəsi qoydu... İki armudu çay stəkanına zoğal arağı süzdü. Artistin gözləri parıldadı.

-      Siz çox yaxşı adamsınız, doktor. Sizi gördüyüm andan bunu başa düşdüm.

Artist əlini stəkana sarı uzatdı, amma onu götürmədi, çünki hələ həkim də öz stəkanını götürməmişdi. Həkim əlüzyuyan səmtə baxdı. Artist bu sayaq baxmaqla onun nə demək istədiyini başa düşdü, qalxdı, əlini sabunlayıb yudu, qayıdıb oturdu.

-      İçək? - Həkim gülümsəyərək dedi və arağı içdi. Bir əlcə lavaş götürdü, şora

batırıb ağzına apardı.

-      Sizin sağlığınıza, doktor. - Nuvariş ayaq üstə içdi, üz-gözünü qırışdırıb,

əyləşdi.

-      Kalbasa götür. Doyunca ye. - Həkim qonağa təklif elədi. Amma özü kolbasaya

əl vurmadı. İki qanad kişnişi ağzına qoyub asta-asta çeynəməyə başladı. - O, ailəlidir?

-      Ailəlidir, doktor, qəşəng arvadı var, Azadə xanım. Kefin istəyən diş həkimi,

həm də insan adamdır. Məşhur psixiatır Abasəliyevin qızıdır. Bəlkə də tanıyırsınız?

          Doktor Fərzani əməlli-başlı heyrətləndi.

-      Abasəliyevi kim tanımır ki? - dedi - Durur o?

-      Yaşayır, doktor. Sağlığına heç pis də yaşamır. - Araqdan sonra halı özünə

gələn Nuvariş həvəslə cavab verdi. - Maşallah, buz baltası kimidir. Bir il olar bağda qalır - Mərdəkanda. Deyir ki, axmaq-uxmaqdan nə qədər aralı olsam yaxşıdır. Hər tərəf elələri ilə doludur.

-      Deməli, dostumuz doktor Abasəliyevin kürəkənidir? - O, təkrar soruşdu və

stəkanlara araq tökdü.

       Nuvariş Qarabağlını heyrətləndirən o idi ki, doktor arağı süzəndə daha bayaqdan bəri olduğu kimi "dostun" yox, "dostumuz" söylədi.

-      Hə, hə, kürəkənidir. Həm qohum, həm də yaxın dostdurlar. Pərəstiş eləyirlər

bir-birinə. Otuz ildir bir yerdədilər. Doktor Abasəliyevin ayrı kimi var axı? Arvadı rəhmətə gedib, qalan tək qızıdır. Saday Sadıqlını oğul gözündə görür.

-      Belə-belə işlər - Doktor öz aləmində nəsə düşünə-düşünə dilləndi - Deyirsən

onlar həm də yerlidirlər, eləmi? Doktor Abasəliyev mən bilən Naxçıvandan olmalıdır... Hə, vur görək. - O, stəkanı başına çəkib, üstündən şor- lavaş yedi.

-      Düzdü, naxçıvanlıdılar - Nuvariş təsdiqlədi, bir dilim kolbasa götürüb araq

stəkanını boşaltdı. - Bir kənddəndilər, Əylisdən. Kəndlərinin dəlisidirlər. Harda oldular, ancaq Əylisdən danışırlar. Deyirlər nə zamansa orada çoxlu erməni yaşayırmış. Belə çıxır bizim müsəlmanlarla aralarından su keçmirmiş. Doktor Abasəliyev o erməniləri çox tərifləyir. Onlar kimi mədəni, vicdanlı, zəhmətkeş insanlar dünyanın heç harasında ola bilməz, deyir. Mən onların belə söhbətlərini çox eşitmişəm. Kürəkən-qaynata Əylisdən danışanda adam həmən dəqiqə istəyir durub getsin ora, həmişəlik ölüb qalsın Əylisdə.

         Doktor Fərzani düşüncədən ayrılmadan artisti dinləyirdi.

-      Deməli belə, doktor Abasəliyev indi Mərdəkandadır, - o daha çox özü-özünə

deyirdi, cərrah, sonra bir qədər düşündü soruşdu: - Tək yaşayır orda?

-      Əlbəttə tək, kimi var ki? Təkcə Azadə xanım tez-tez baş çəkir ona. Hər bazar

səhər tezdən yanına gedir. Gecəni qalır, o biri gün birbaşa işə qayıdır. Düz deyirsiniz, yaşlı adamın bağda tək yaşaması çətin məsələdi. Bu da var ki,  boş vaxtı elə çox deyil darıxsın. Şəhərdəki evində otuz min kitabı var idi. Yazıq Azadə xanım il uzunu kitabları Bakıdan Mərdəkana daşıyıb. Abasəliyev oturub bağda, oxuyur o kitabları. Deyirlər özü də yazmağa başlayıb.

-         Onların uşaqları yoxdur bəs?

-         Yox, doktor. Bir tərəfdən baxanda Saday Sadıqlı kimi adamın övladının olma-

ması işin xeyrinədir. Sözün düzü, o bu dünyanın adamı deyil. Xəyalı buludlardadır. Xasiyyəti də uşaq kimidir. Uşaq olanda kənddə kimsə onun gözünün qabağında bir tulkünü güllələyib, hələ, indiyəcən o tülkünün halina yanır. Azından otuz dəfə bunu danışıb. Gözünün yaşı qurumur. Bax belə adamdır.

-         Deyirsən, həm də yaxşı aktyordu, hə?

Söhbət bu yerə çatanda Nuvariş Qarabağlı kükrəyib daşdı:

-         Allaha and olsun, doktor, o dahidir! O Abbas Mirzə, Ülvi Rəcəb qüdrətdə sənət-

kardır. Savadı alim savadıdır. Elə bir kitab qalmayıb oxumasın, amma xaraktercə düzgünlüyünün quludur, şeytan kimi. Bildiyini dədəsinə də verməz. O, hələ neçə il bundan qabaq Xalq artisti adını almalı idi. İndiyəcən əməkdar qalıb. 79-cu ildə onu, əlavə üç artisti "Xalq"a təqdim etmişdilər. Həmən ərəfədə hamı ona gözaydınlığı verirdi. Səhəri gün qazet təltif olunanların adını çap elədi, o birilər vardı, bu yox. Sən demə həmin axşam gedib kimnənsə oturub möhkəm vurub, dilinə yiyəlik eləməyib. Guya deyib: mənə lazım deyil sizin Xozeyinin sola-sağa səpələdiyi ad, mənə adı xalq verib.

      Artist bir xeyli cibini eşələdi, sonra nə düşündusə elə cibindəcə qutudan bir ədəd siqaret çıxartdı, yalvarişlı gözlərlə Fərzaniyə baxdı.

-         Üzürlü sayın siz Allah, siqaretdən ötrü ciyərim yanır.

Dolktor stolun siyirməsindən balaca şüşə külqabı çıxarıb artıstın qarşısında stola qoydu.

   -   Ürəyin nə qədər istəyir çək. Mən iyirmi yaşımdan başlayıb qırx il sərasər çəkdim. Beş il olar tərgitmişəm. - O, yenə qrafindən araq süzdü. - Hə, deyilən sağlığa içək və daha bəsdi. Əladı, təmiz şeydi, heç vaxt ziyan eləmir. Bir qazaxlı tanışım var. Adı da qəribədir, Avtandil. Maşını nə təhər aşırmışdısa, bütün qabırğaları əzilmişdi. Onu kefin istəyən təmir elədim, kapitalnı. Odu-budu nə zaman gəlir, iki letir gətirir. -  Doktor pəncərəni açdı, stəkanı qaldıdı və zoğal arağını bir dəfəyə hortuldatdı. -  Deməli deyirsən hakimiyyət paylayan mükafat mənə lazım deyil, söyləyir. Görəsən gecə vaxtı Xozeyinə kim danos verib?

    -  Hə, aydın görünür ki, onu satıblar, doktor. Üç nəfərin arasından məhz onun adının pozulmasının ayrı nə səbəbi ola bilər? -  Artist siqareti yariya qədər çəkib, külqabında söndürdü. - Nədənsə Sovet hökuməti onu lap evvəldən qaralamışdı. İnanın, dözə bilmirdi. Deyəsən 68-ci ildə olub, teatrın bir tamaşasını dövlət mükafatına veriblər, beş namizəd aldı, Saday Sadıqlı yenə də qıraqda qaldı. Özü də baş rolu bu bədbəxt oynayırdı. O zaman da dilinin bəlasına düşmüşdü. Mərkəzi Komitənin üzvlərindən birinə söyləmişdi ki, cibinizdəki partbilet deyil, pistoletdi, siz tapançanızla xalqı qorxuda saxlayırsız ki, özünüz qorxusuz və təhlükəsiz yaşayasınız!

        Nuvariş hələ ona məxsus olan üçüncü qədəhi ( armudu stəkanı) boşaltmamışdı, amma bununla belə elə yüngül, elə xoşbəxt idi, istəyirdi qol açıb oynasın. Bir tərəfdən içdiyi araq öz işini görürdü, o biri tərəfdən də belə bir böyük cərrahla, Fərzani ilə üzbəsurat oturub, söhbət eləyirdi. Gün ərzində onu dara çəkən əzablar, bir az əvvəl gördüyü dəhşətli yuxu da yaddan çıxmışdı. Hətta o it oğlu Şahqacar Ərmağanovdan da bayaqkı qədər qorxusu yoxdu. Doktor Fərzani artist qonağının halının düzəlməsindən, özünə gəlib gümrahlaşmasından razı idi.

    -  Hə di iç - doktor dostyana əmr elədi.

    - Deməli partbilet - pistolet. Yaxşı deyib, sərrast deyib. Əgər birini qorxutmaq istəmirsə partbilet qardaşımızın nəyinə gərəkdir?

       Nuvariş arağı içdi və bu dəfə qərara gəldi ki, arağın üstündən şor-lavaş yesin.

- Hə, pistolet, doktor. O, bəzən elə hərəkət eləyir desəm inanmazsınız. Bir dəfə sünnət toyuna çağırıblar, Nardarana, sirf təsadüfən salamat buraxıblar onu. Axı sünnət məclisinin qaydası var, əgər sənə söz veriblərsə durub danışmalısan. O məclislərin məxsusi söhbətləri olur. Lazımdır ki, sünnətin nə qədər savab iş olduğundan, gigena və sağlamlıq məsələsində əvəzsiz rolundan, müqəddəs imamlarımızdan, Peyğənərin hədislərindən söhbət açasan. Axı sünnət bütün müsəlmanlar üçün müqəddəs vacibatdır, dahiyanə müdriklikdir. Məclisin qaynayan vaxtı, necə bir hörmətli qonaq qismində sözü verirlər Saday Sadıqlıya. Bu da başlayır sünnəti ələ salmağa. Sonra tamam sarsaqlayır, bu dəfə də əstafurullah, Peyğənbərə sataşır. Nə təhər olur, deyir, Peyğənbər Allahdan ağıllıdır? Əvvələn insanı Allah öz mübarək əli ilə yaradıb, o biri yandan məgər Allah kordur, insanın bədənində nəyinsə artıq olduğunu görməyə? Burdan belə nəticə hasil olur ki, Allah nə yaradıbsa düz yaradıb. Heç ola bilməz ki, o haqlı olaraq, üzü, gözü, qulağı düppədüz yerinə qoya, durub sarsaq bir əzanı yaradanda məktəbli uşaq kimi səhv buraxa. Bizim peyğənbərə  kim ixtiyar verib ki, Allah görən işin qüsurunu aradan qaldırsın.

       Axı Nardaranlılar ömür-billah belə şey görməyiblər. Burda elə bir mərəkə qopur ki, sünnət-münnət yaddan çıxır. Ara qarışıb, məzhəb itir. Kənd ağsaqqalları  Sadayın sifətinə o nalayiq söz qalmır, deməsinlər. Həttda adətə görə məclisdə iştirak hüququ olmayan arvadlar elə hasardanca qışqırıb "Allah cəzanı versin" - deyirlər.

        Elə ki sünnət bitir Nardaran cavanları bunu tinə çəkib o ki var əzişdirirlər. Bədbəxti elə hala salırlar ki, üç ay səhnəyə çıxa bilmir. Deyilənə görə hətta bütün Qafqaz müsəlmanlarının Şeyxi Allah Şükür Paşazadə şəxsən xəstəxanaya, onun yanına təşrif buyurur ki, Saday camaatın qabağına çıxıb cəmi nardaranlılardan üzr istəsin. Çünki təhqir olunan nardaranlılar onu bir anın içində o dünyalıq edərlər.

       Artist bu ağlamalı-gülməli əhvalatı tam bir coşğuyla, həm də bir az bəzəyib danışdı və birdən susub həkimə göz qoydu, gördü ki, onun sifəti tamam dəyişib, qorxdu, işləri korlamayıb görəsən? Artistə elə gəldi ki, danışdıqları doktorun kefinə soğan doğrayıb. Ona görə də, tələsmədən, ehtiyatla əlavə etdi: - Nə bilim, bəlkə bunların hamısı boşboğazların çənə söhbətidir. Bəlkə məndən də betər axmağın zarafatıdır və o susdu, bərk dilxor oldu, görünür Sadayın dindar nardaranlılarla ölüm təhlükəli zarafatı insanların inamını təhqir deməkdir, elə doktor Fərzaninin də. Amma Fərid Fərzani qatı müsəlman deyildi. Oruc tutmurdu, namaz qılmırdı. Moskvada yaşasa da çalışırdı ki, imkan daxilində öz dininin və Peyğənbərinin qoyduğu qaydaları gözləsin. Əsilində Fərid Fərzaninin Moskvadan, Bakıya qəfil dönməsinin əsas səbəblərindən biri də dininə olan inamı az və ya çox dərəcədə qoruyub saxlamaqla bağlıdır. Əgər cəmi-cümlətani üç il əvvəl Moskvada indi huşsuz halda palatda yatan hansısa bir artistin Peyğənbər barədə dediklərindən agah olsaydı, Allah bilir nə hala düşərdi. Amma bu üç il ərzində Bakıda gördükləri onun dini görüşlərini, vətənə, peyğənbərinə olan münasibətini əməlli-başlı dəyişmişdi.

     Doktor Fərzaninin dünyagörüşündəki dəyişikliyin əsası vardır. Bu əsas ondan ibarət idi ki, şəhərin müsəlman əhalisi ermənilərə qarşı misli görünməmiş qəddarlıq törətmişdilər, halbuki o, ermənilərin haçansa, kimə qarşısa belə qəddarcasına davrandıqlarını nə görmüş, nə də eşitmişdi.

     -  Şeyx də Naxçıvanlıdır? -  Doktor dalğın halda soruşdu, açıq görünürdü iztirab çəkir, pərtdir. Sual artisti heyrətləndirdi.

     -  Yox, hardan Naxçıvanlı olub? Şeyx Lənkəranlıdır, talışdır, yaxşı adama oxşayır. - Artist bir qədər susdu, fikirini bitirmək üçün söz axtardı... - Soruşmaq ayıb olmasın, doktor, siz özünüz haralısınız? Soyadınızdan İran bilinir.

     - Elədi, İranlıyam - Doktor dərindən nəfəs dərdi: - Atam nə vaxtsa ağılsızlıq eləyib, məni bura gətirib. Mənim ağılsızlığımın yanında onunku heç nədi, Moskvadan durub gəlmişəm. Orda on beş il Sklisof xəstəxanasında cərrah işləmişəm. - Sonuncu kəlmələri doktor məxsusi iftixarla dedi və yenə stəkanlara araq süzüb əlavə elədi: -  Gəl içək bizim allahsızın sağlığına, arzu edək ki, bir də vəhşilərin girinə keçməsin, -  və ilk dəfə doktor stakanıstakana toqquşdurdu. Artist ürəyində cərraha qarşı daha güclü ehtiram hissi keçdirdi və bu ehtiramı duyduğuna görə uşaq kimi sevindi.

     - Hə, doktor, içək, arzu eləyək ki, o bir də heç vaxt vəhşilərin taptağı altına düşməsin, yaxası zalım yerazların əlinə keçməsin. Amma, doktor, işin bu yerə çatacağını arvadı çoxdan bilirdi. Bilirdi ki, nə vaxtsa ərinin başına bu müsibət gələcək. Çalışırdı əri ayağını evdən bayıra qoymasın. O da çıxmırdı. Dünən axşam ikicə saatlığa teatra gedib. Mən özüm direktorun kabinetindən zəng vurub zor-bəla boynuna qoydum gəlsin. Gəmək istəmirdi. Çünki teatrdan iyrənib. Hətta maaşını almağa gəlmir. Bir Allah bilir nəyə görə evdən çıxıb.

    - Çək, rahat çək. -  Doktor Fərzanı siqaret çəkməkdən yana cibini eşələyən artisti zülümdən xilax etmək qərarına gəldi. O, yarımaralı pəcərənın qabağına gəlıb onu geniş açdı. Titrəyən səslə: - İnanmıram ki, bu adam indən sonra bu şəhərdə duruş gətirsin, -  dedi və dərin düşüncələrə daldı.

      Artist düz başa düşmüşdü. Həqiqətən də doktor Fərzaninin halı dəyişdi. Ona görə yox ki, onu qəfil yorğunluq yaxaladı, yaxud artistin söylədiklərindən rəncidə oldu. İş bundaydı ki, artistin nağıl elədiyi sünnət əhvalatındakı dəhşətli sualı bir zamanlar arvadı ondan soruşmuşdu: "Bəlkə Allah sənin peyğənbərindən ağılsızdır?" Bu sual Fərid Fərzaninin həyatını yerlə yeksan eləmişdi. Həmin məsələyə görə Moskvada, dünyanın orta göbəyində qurduğu gözəl ailəsi dağılmışdı. Məhz o təhqiramiz, sağalmaz yara vuran kəlmələr sözün tam mənasında bu yad şəhərdə tənha, bədbəxt vəziyyətdə, ailəsiz qalmağına səbəb olmuşdu. Bəxtin nə zamansa adamın üzünə gülməsi olur: rusla evlənib, uzun illər Moskvada heç bir mənəvi sıxıntı çəkməyib. Yeganə qızının xoşbəxt atası - Fərid Fərzqani, Allahın hökmünə bax ki, oğlu doğulandan sonra heç nəyin üstündə daxili müvazinəti itirib. Körpə oğlunun sünnət məsələsi ata üçün böyük problemə çevrilib. Oğlu yekəldikcə problem də yekəlib. İş o yerə çatıb ki, o əvvəlki illərdən fərqli olaraq qatış-qutuş yuxular görməyə başlayıb.    

       Bir sabah oğlu on iki yaşına çatanda Fərid Fərzani arvadına qəti fikirini dedi: "Bu, qanundu, Peyğənbərin buyuruğudu. Mənim onu pozmağa ixtiyarım yoxdu". "Məgər sizin peyğənbər Allahdan ağıllıdır?" -  sevimli arvadından bu cavabı eşidəndə hirsindən başını divara çırpmaq həddinə çatdı.

      Bax elə həmin günün səhəri arvadı işə, qızı məktəbə gedəndən sonra oğlundan iltimas elədi ki, Peyğənbər tərəfindən müsəlmanın Allah qarşısında ilk borcu kimi qeyd edilən sünnət ayinini yerinə yetirmək üçün atasına razılıq versin.  Kimin ağlına gələr ki, belə bir təcrübəli cərrahın elədiyi sadə əməliyyat sonda fəsadla nəticələnəcək? Ancaq ya qorxudan, ya tamam ayrı səbəbdən axşama yaxın oğlunun qızdırması qırxa qalxdı. İşdən qayıdan, oğlunu bu halda görən ana taqətdən düşdü, dili batdı. O, ərinə bir kəlmə demədən, uşağın qızdırmasını salmaq üçün heç bir cəhd göstərmədən hamamxanaya girib qapını arxadan kilitlədi və uzun müddət bağlı qapı arxasından gələn hönkürtü və hıçqıraq səsi kəsilmək bilmədi.

       Heç demə, rus qadınlarının məhəbbəti asanlıqla nifrətə dönə bilirmiş. Baxmayaraq ki, yaralı oğlan səhər tezdən yataqdan qalxıb evin içində heç nə olmamış kimi rahatca gəzişməyə başladı, bununla belə arvadı Fərzanidən ömürlük aralandı.  O, tezliklə məhkəməyə gedib boşandı, şəhərin mərkəzindəki üçotaqlını müxtəlif rayonlarda iki dənə ikiotaqlıya çevirdi. Bir neçə il ailəsiz qalan Fərid Fərzani 1986-cı ildə mənzilini bakılı rusla dəyişib Bakıya köçdü və elə ilk gündəncə bağışlanılmaz səhvə yol verdiyini anladı. İndi Fərzaninin oğlu 20 yaşındadır. O, atasının yadında nə az, nə çox, eləcə on iki yaşında qalıb. Oğlunun günahsız, çaşqın gözlərini uzun müddət unuda bilmədi, ürəyini göynətdi. Ən dəhşətlisi də bu idi ki, əvvəldən axıra çınqırını çıxarmayan oğlan əməliyyat bitən anda atasına elə nifrətlə baxdı ki, o cürə baxmağı unutmaq mümkünsüz idi.  O baxmaq ayrı bir baxmaq idi və Fərzaniyə deyirdi ki, sənin bu hərəkətin ömür billah bağışlanmayacaq. Doktor günahının nə olduğun çox-çox sonralar anladı. Anladı ki, o yaşda uşağın düşüncəsinə görə heç bir fərqi yox idi ki, onun şeyinin ucundan bir tikə pülük kəsilib, yoxsa əl barmaqlarından biri, Moskva kimi bir şəhərdə böyüyüb on iki yaşa çatan oğlan atanın hansı haqla doğma balasına qarşı belə vəhşilik elədiyini sadəcə ağlına yerləşdirə bilmirdi. O səhər doktor canı-qanı qədər istədiyi əziz və sevimli oğlunun gözlərindən oxudu ki, o bu uşaq üçün tamamilə yaddır. O, bu yadlığın, oğlunun gözündə əbədi yurd salan nifrətin nə zamansa əriyib itəcəyinə inamında, əlbəttə, yanılırdı. Bu nifrətin qarşısında duruş gərirmək, onu aradan qaldırmaq atanın gücündə deyildi, oğul tərəfdən isə iynənin ucu qədər bağışlama cəhdi yox idi. Doktor Fərzaninin Bakıda yaşadığı müddət ərzində qızı iki dəfə yanına gəlmişdi. İndi də heç olmasa həftədə bir yol telefon açırdı, səhhətiylə maraqlanır, necə yaşadığını soruşurdu.

       Hə, oğlu doktor Fərzaninin zəif yeriydi. Artistin söhbəti, çox güman onun ürəyinin o zəif tellərinin tərpətmiş, yarasının qaysağını qoparmış, köhnə dərdini təzələmişdi. O xasiyyətinə yad olan sirli bədbinliyə qapılmışdı və indi də görünür bütün bu üzüntülərdən xilas olmağa can atırdı.

     - Hə, o anadangəlmə Don Kixotdur! -  Fərzani süni bir fərəhlə dedi. -  Don Kixot -  bax bu rol onun boyuna biçilib. Qoy sağalıb yataqdan qalxsın bunu ona deyecəyəm. Necə bilirsən, xətrinə deyməz,

      Artist heyrət içində doktora baxdı, çünki "Don Kixot"un Saday Sadıqlının ən sevimli əsəri olduğunu bilirdi.

-         Deyərsiniz, niyə də yox -  həyacanlanmış artist siqaret çıxarmaq üçün yenidən

əlin cibinə dürtdü. - O, "Don Kixot"u yüz dəfə oxuyub.  Servantes sevdiyi yazıçıdır. Bizimkilərdən ən çox Mirzə Fətəli Axundova dəyər verir. Həyatda isə pərəstiş elədiyi qayınatasıdı, doktor Abasəliyev, bir də həmkəndlisi erməni qızı Haykanuş, onun barəsində həmişə məhəbbətlə danışır. -  Nuvariş Qarabağlı bütün bunları birnəfəsə üyüdüb tökəndən sonra əlini cibindən çıxarıb, bir anlıq doktora baxdı.

       Doktor Fərzani "Don Kixot"u iki dəfə oxumuşdu, Mirzə Fətəli Axundov barədə nələrisə bilirdi, amma erməni Haykanuşu, şübhəsiz, yerli-dibli tanımırdı. Doktor Abasəliyevlə isə lap yaxın tanış idi. Onunla Moskvada, Lelinqradda, Praqada, Varşavada... keçirilən tibb simpoziumlarında dəfələrlə görüşmüşdü.

      -  Doktor Abasəliyevin qızı harda işləyir?

      - Əvvəllər Leçkomissiyada idi. Təzəlikcə Neftçilər prospektində diş klinikası açılıb, Azadə xanım orada işləyir. - Artist saata baxdı, -  İndi işdə olmaz, çox güman artıq evdədir.

     - Axı sən deyirdin belə günlərdə Mərdəkana, atasının yanına gedir.

     - Hə, gedir... - birdən artistin fikiri aydınlaşdı. - Deyən bu gün bazardı, hə, doktor?  Məndə bayaqdan çək-çevir eləyirəm Azadə xanımı tapıb bütün bunların hamısını ona danışım. Bu əla oldu, doktor. Qoy Azadə xanım heç nədən şübhələnməsin. Allah qoysa sabah huşu üstünə gələr, Azadə xanım da ərini görəndə halı pis olmaz. Onlar biri-birilərini möhkəm sevirlər. Uşağın da əvəzinə bir-birinə mehr salıblar. - Danışa-danışa gözünün qrağıynan stola nəzər saldı. -  İcazə verirsiniz buranı yığışdırım?

-      Narahat olma, sənlik deyil. - Doktor yarımçıq qrafini soyuducuya qoydu.

Səndə Azadə xanımın nömrəsi var?

-      İşininki yoxdur, ev telefonunu bilirəm.

-      Yaz ver mənə. Yəqin doktor Abasəliyevin bağında da telefon var.

-      Var, amma mən onun nömrəsini bilmirəm.

Doktor Fərzani əlini artistə uzatdı.

-      Di get, gecəni necə lazımdır, dincəl. Mənim hələ innən belə xeyli işim var.

-      Doktor! - Nuvariş Qarabağlı dilləndi və elə qəmli baxdı, sanki Fərzani onun

sonra nə deyəcəyini sözsüz  də anlamağa borcluydu.

-      Palataya gedə bilmərik, - bildirdi. - Mənası yoxdur. Sən nayran olma. Hər şey

qaydasındadır. Əla otaq ayırmışam, görəndə bəyənəcəksən. Televizoru, telefonu - palata deyil, xan sarayıdır. - Doktor artistin indicə verdiyi telefon nömrəsi yazılmış kağıza baxdı. - Ailəsi ilə əlaqə saxlayaram, - əlavə elədi. - Sən heç nədən narahat olma.

        1989-cu ilin soyuq dekabr gecəsi idi. Nuvariş Qarabağlını evə getməyin dəhşətli qorxusu bürümüşdü. Bu qorxu içindəki köməksizlik və çıxılmazlıq duyğusundan qaynaqlanırdı. Kaş yenidən bir az əvvəl ayrıldığı xəstəxanaya qayıtmaq iqtidarında olaydı, yalvarıb-yaxaraydı, çox yox, tək bircə gecəliyinə xəstəxana çarpayısında, ən şəraitsiz palatada daldalana biləydi. Xəstəxanadan aralanandan dərhal sonra o, tənhalığı az qala fiziki ağrı qədər hiss eləyir, doktor Fərzani ilə birgə keçirdiyi gecə, daha əlinin heç zaman çatmayacağı unudulmaz təəssüratların təsiri altında yanıb yaxılırdı.

     Doktor Fərzani Saday Sadıqlının yanında qalmağı əməliyyat zamanı ona assistentlik eləyən yetmiş yaşlı çoxillik  iş təcrübəsinə malik Münəvvər xanıma həvalə eləmişdi. Uzun ömrünün əlli ildən çoxunu əhalinin can sağlığına həsr edən Münəvvər xanımı burada Mira xanımı kimi tanıyırdılar. Birinci Mira xanım deyirdi. O ki qaldı Fərzaniyə  -  öz işinin ustası olan təcrübəli tibb bacısını konkret məqamdakı ovqatına münasib tərzdə çağırırdı. Məsələn, əhvalının adi vaxtında ona eləcə Münəvvər,  yaxud sestra deyirdi. Kefinin kök vaxtında isə travmatoloji cərrahiyyə bölümünün əvəzsiz əməkdaşı onun üçün Minaşa idi. Bu sayaq müraciət Münəvvər xanımı hər dəfə xoşbəxt eləyirdi.

     Hər əməliyyatdan sonra  kabinetinə qayıdıb iki qədəh araq içmək  doktor Fərzaninin dəyişməz adəti idi. Əməliyyat var, yoxdur bunun fərqinə varmadan cərrah axşamüstləri öz kabinetinə çəkilir, müəyyən müddət xəstəxana həyatından tam təcrid olurdu. Sizə də məlum olan bu günü saymasaq həmişə tək içirdi. Elə buna görə də tibb bacısı bərk narahat olmuşdu: bir tərəfdən ona görə ki, doktor hər günkü normanı aşa bilər, digər tərəfdən də qısqanırdı, axı bu neçə il ərzində cərrah məhz bu kabinetdə sevincini də, kədərini də onunla bölüşürdü, bir yerdə dərdləşirdilər.

      Onu ən çox qorxuya salan məsələlərdən biri də bu idi: doktor Fərzani xəstəni nomenklatura üçün nəzərdə tutulan palatada yerləşdirmişdi. Belə bir hal yalnız baş həkimin qərarı ilə ola bilərdi: bəlkə də heç lazımi göstəriş, razılıq olmayıb.

-      Bu da mən, Minaşa! - Əyni ağ xalatlı doktor Fərzani palataya girib qocaman

tibb bacısını salamladı. Bu sayaq salamlama həmişə olduğu kimi Münəvvər xanımın ürəyinə sarı yağ kimi yayıldı. Görünür, Moskvadan Maşa zəng çalıb, - belə düşünməyə qadının haqqı vardı, axı çox vədə qızının zəngindən sonra doktor Fərzaninin çiçəyi çırtlayır, kefi kökəlirdi.

-      Hə, bizim artistimizin hələ də bu işıqlı dünyaya qayıtmaq fikri yoxdur? -

Doktor xəstənin nəbzini yoxlayıb soruşdu. - Onun ürəyi, Minaşa, ürəyi... bədənində sağ-islahat qalmayıb, di gəl ürəyi saat kimi işləyir.

-      Eh, Fərid Qasanoviç, siz bilirsiniz, mən onun necə vaxtlarını görmüşəm?! -

-      Tibb bacısı həyəcan və qəm içində dilləndi. - Vaxt var idi onu səhnədə görmək

üçün camaat dəstə-dəstə axışırdı. Siz Aydını oynayanda görsəydiniz. O qədər qəşəng oynayırdı, hətta kişilər dözməyib ağlayırdılar. - Doluxsunmuş tibb bacısı göz yaşlarını zorla saxlayırdı. - Görürsünüz, sifəti nur saçır, elə-belə işıq deyil, çəkdiyi əzabların odudu, üzünə çıxıb. Oturmuşam yanında, baxmaq istəyirəm üzünə, baxa bilmirəm.

-      Hə, möhkəm kişidi, - doktor razılaşdı, xəstənin yatağından aralandı, bir müddət

pəncərənin qabağında dayandı. Sonra qayıdıb Münəvvər xanımın böyründəki kresloda əyləşdi.

-      Ancaq, doktor, -  tibb bacısı asta səslə dedi, - gərək siz baş həkimə heç olmasa

nəzakət xatirinə təzə xəstəni bu palataya yerləşdirməyinizi deyəydiniz.

-      Dedim bu barədə - doktor həvəssiz cavab verdi, kreslodan qalxdı, yenə pəncə-

rəyə yaxınlaşdı.

       Elə bil tibb bacısının üstündən dağ götürüldü. O, ayağa qalxıb qapıya tərəf tələsdi.

-      Mən getdim kabinetinizi yığışdırmağa -  dedi, qapıdan çıxarkən bir də palata-

ya sarı boylandı, - sizə çayı bura gətirim?

-      Gətir. Amma baş həkimdən icazə almağı unutma.

      Tibb bacısı gedəndən sonra doktor təkrarən pəncərənin qarşısına keçdi. Bu adət - gecələr pəncərə önündə dayanıb bomboş küçəyə baxmaq şakəri son macallarda peyda olmuşdu. Qəribədir, gör neçə aydır, Bakı küçələrində nəinki gecə, hətta gündüzlər də tək, yaxud qoşa gedən  adamlar gözə dəymir. İndi adamlar sürü olublar, kütlə olublar. Ağzına gələni danışmaq hakimiyyəti, qışqırmaq, mədh etmək ixtiyarı kütləyə məxsusdur. Ən qəribəsi də bu idi ki, bu qışqıran, mədh eləyən adamların dilindən qopan sözün sayı yarımvəhşi insanların ov mərasimlərində işlətdikləri sözün sayından çox deyildi.

Azadlıq!

İstefa!


Qarabağ!

Son vaxtlar bu adamlar bəsit lüğət tərkibini daha üç kəlmə ilə zənginləşdirmişdilər.

Ermənisən!

Ölməlisən!

Vəssalam!

-      Vəssalam! Vəssalam! - Doktor Fərzani öz-özünə danışıb pəncərədən aralandı.

Və bu vaxt o, bir damla göz yaşının işıldaq iz sala-sala xəstənin saralmış sifətindən boğazına tərəf süzüldüyünü gördü.

 

 



                                         


Yüklə 0,5 Mb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3   4   5




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə