Азярбайъан милли елмляр академийасы игтисадиййат институту

247 
 
*  sərbəstliyin  yüksək  səviyyəsi  -  idarəetmə  subyekti  bu  və 
ya  digər  vəzifənin  yerinə  yetirilməsi  ilə  bağlı  müəyyən  şəkildə 
müstəqilliyə  malik  olan  idarəetmə  obyektinə  psixoloji  formada 
təsir  göstərməklə  zəruri  tədbirlər  həyata  keçirir.  İdarəetmə 
obyektinin sərbəstlik  səviyyəsi  ilə  idarəetmə metodları  arasında 
qarşılıqlı  əlaqələr  əsas  götürülməklə,  müasir  inkişaf  meyllərinə 
görə  aşağıdakı  istiqamətlər  üzrə  mövcud  metodlar  arasında 
uyğunlaşma  imkanları  nəzərdən  keçirilir  və  bu  müqayisədə 
əvvəlki  idarəetmə  metodlarını  özündə  əks  etdirən  məcburiyyət, 
stimullaşdırma və əminlik metodlarına  üstünlük verilir.  
Cədvəl 29. 
İdarəetmə metodlarının müqayisəli xarakteristikası 
 
İdarəetmə 
metodlarının 
əlamətləri 
İdarəetmə metodlarının qrupları 
Məcburiyyət metodu  Motivləşdirmə metodu 
Əminlik 
metodu 
1.Metodların 
adları 
İnzibati 
İqtisadi 
Sosial-
psixoloji 
2.Metodların 
substansiyası 
Direktiv, intizam 
Motivlərin 
optimallaşdırılması 
Psixologiya
sosiologiya 
3.İdarəetmə-
nin məqsədi 
Qanunların, 
qərarların, planların 
yerinə yetirilməsi 
Məhsulların rəqabət 
qabiliyyətinin 
yüksəldilməsi 
Qarşılıqlı 
anlaşmaya 
nail 
olunması 
4.İdarəetmə-
nin strukturu 
Kəskin 
Şəraitə adaptasiya 
olunma 
Şəxsiyyətə 
adaptasiya 
olunma 
5.Tətbiq edi-
lən metodla-
rın üstünlük 
təşkil etdiyi 
mülkiyyət 
formaları 
Dövlət 
Korporativ, xüsusi, 
dövlət və s. 
Xüsusi 
6.Təsir 
subyektləri 
Kollektiv, fərd 
Fərd 
 
Fərd 
 
 

---

248 
 
7.Təsir 
formaları 
Normativ-metodiki 
sənədlərin vasitəsi 
Motivləşdirmə 
Fəaliyyətin 
sosial-
psixoloji 
baxımdan 
idarə 
olunması 
8.Metodun 
tətbiqi 
zamanı 
subyektin 
qarşısında 
qoyulan 
tələblər 
İcraçılıq, təşkilatçılıq 
Konkret sahədə 
peşəkarlıq 
Şəxsiyyətin 
psixoloji 
davamlılığı 
9.Metodların 
yönəldiyi 
ehtiyacların 
təmin 
edilməsi 
Fizioloji, 
təhlükəsizliyin təmin 
edilməsi 
Fizioloji 
Bütün 
ehtiyaclar 
10.Konkret 
metodun 
tətbiqi üçün 
sərfəli 
təşkilati 
strukturun 
növləri 
Xətti, funksional 
Problem - məqsədli 
matris 
Briqada, 
qrup 
11.İdarəetmə 
təsirinin əsas 
istiqaməti 
Yuxarıdan aşağı 
Şaquli (yuxarıdan 
aşağı və aşağıdan 
yuxarı) 
Şaquli və 
üfiqi 
12.İdarəetmə 
metodlarının 
tətbiqində 
idarəetmə 
strukturunun 
quruluş 
səviyyəsi 
Yüksək və orta 
Yüksək, orta və aşağı 
Aşağı 
13.İdarəetmə 
informasiya-
larının 
xarakteri 
 
Keyfiyyət, 
determinasiya 
Keyfiyyət, kəmiyyət 
və zəruri 
Kompleks 

---

249 
 
14.Konkret 
metodların 
tətbiqi üzrə 
xarakterik 
olan rəhbər 
seçimi 
Avtoritar 
Demokratik 
Liberal 
15.Qəbul 
olunan 
idarəetmə 
qərarlarının 
növləri 
Normativ-metodiki 
sənədlər və qərarlar 
Modelləşdirilmiş və 
kompleks şəkildə 
əsaslandırılmış qərarlar 
Mülahizə-
lərə və 
intuisiyala-
ra 
əsaslanan 
qərarlar 
16.Konkret 
metodlar və 
idarəetmə 
vasitələri 
İqtisadiyyatın dövlət 
tənzimlənməsi. 
Standartlaşdırma və 
sertifikatlaşdırma. 
Ekoloji qurumların 
monitorinqi. 
Təşkilati-idarəetmə 
orqanlarının 
normativ-metodiki 
tənzimlənməsi. 
Planlaşdırma, uçot və 
nəzarət. 
İqtisadi 
stimullaşdırma. 
Xərclərin, keyfiyyətin 
və sistemin digər 
parametrlərinin təhlili 
(iş vaxtının 
fotoqrafiyası, 
xronometraj, 
testləşdirmə, müxtəlif 
təhlillər və s). 
İqtisadi-riyazi 
modelləşdirmə. 
Balans metodu. 
Sosial-
psixoloji 
proseslərin 
modelləş-
dirilməsi 
Psixoloji 
yanaşma. 
Mənəvi 
stimullaş-
dırma. 
İdarəetmə  metodlarının  cədvəldə  öz  əksini  tapan 
xarakteristikasında bir qayda olaraq, metodların konkret növləri 
üzrə  konkret  əlamətlərin  üstünlüyü  və  prioritetləri  nəzərə 
alınmalıdır.  
    Təsərrüfat  subyektinin  idarəetmə  sisteminin  təkmilləşdiril-
məsində xarici,  makro, sahə və regional (mezo və mikro mühit) 
təsir amilləri  xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Təsərrüfat subyektinin 
xarici mühitlə qarşılıqlı əlaqələrini aşağıdakı kimi əks etdirmək 
mümkündür. 
 
 
 
 

---

250 
 
                         Sxem 10. 
Təsərrüfat subyektinin xarici mühitlə qarşılıqlı əlaqəsi 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
birbaşa ikitərəfli əlaqə 
birbaşa birtərəfli əlaqə 
dolayı ikitərəfli əlaqə 
 dolayı birtərəfli əlaqə 
Sxemdə  üstünlük  verilən  əlaqələrə  aşağıdakıları  şamil 
etmək olar: 
-  region  daxilində  fəaliyyət  göstərən  təsərrüfat  subyektləri 
arasında birbaşa və dolayı əlaqə ;
 
-  təsərrüfat  subyektlərinin  səmərəli  və  davamlı  fəaliyyət 
göstərməsinə  regionda  mövcud  olan  infrastrukturun  təsir 
amilləri (2); 
-  regionun  iqtisadi  inkişafında  makro  mühit  amillərinin 
təsiri (3); 
-  təsərrüfat  subyektlərinin  səmərəli  və  davamlı  fəaliyyət 
göstərməsinə makro mühit amillərinin təsiri (4); 
-  müxtəlif  regionlarda  fəaliyyət  göstərən  təsərrüfat  sub-
yektlərinin qarşılıqlı əlaqələri (5). 
Makro mühit və bazar infrastrukturu amilləri arasındakı bir-
tərəfli birbaşa əlaqələr ölkənin iqtisadi qanunları və siyasəti va-
sitəsilə tənzimlənməlidir. Hüquqi və vergi tənzimlənməsi bütöv-
Dünyada 
ölkənin   
təsərrüfat 
subyekti 
Makro mühitin
 
təsir  
amilləri 
Regi
on  
1 
Suby
ektlə
r 
Regional 
infrastrukturun
 
təsir 
amilləri  
4 
5 
2 
3 

---