Азярбайъан елмляр академийасы
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
44 Ln., M.), şətəl «nadinc, sözəbaxmayan» (B., Ln.), sital//stal «nadinc» (Ab., B., Q., İ., Y., M.). İran dilləri üçün düzəltmə olan sifətlər Azərbaycan dilində sadə sifətlər kimi qəbul edilir, çünki həmin sözlərdəki sözdüzəldici şəkilçilər Azərbaycan dilində sözyaratma prosesində iştirak edə bilmir; məsələn: kütin «qozbel» (Y.), miyanə «orta, ortabab» (B., Ln., S., Sal.), xərəngə «ədəbsiz, kobud, mənasız iş tutan» (Ab., Q.), dastək//dəssək//dəssəy «qulluğa gedə bilən, 7-9 yaşlı» (A., B., Ln., M.) və s. İran dillərində mürəkkəb sözlər komponentləri Azərbaycan dilində müstəqil işlənə bilmədiyi səbəbindən sadə hesab edilir; məsələn: vəgəsirə «yarımçıq doğulmuş» (B.), nimras «yetişməmiş» (B.), püşraz «tezyetişən» (Ab., B.), siyahpır//siyahpur//sıyafur «həyasız, utanmaz» (Ab., B., Q., ƏB., S., C., Ş.). 2.2.2.2. Düzəltmə sifətlər Bu bölgüyə Azərbaycan dilində işlənən İran mənşəli şəkilçilərin və Azərbaycan dilinin öz şəkilçilərinin vasitəsilə düzələn sifətlər daxildir. Düzəltmə sifətlər aşağıdakı şəkilçilərin köməyi ilə əmələ gəlir: bi-, be-, na- ön şəkilçiləri ilə düzələnlər: beçiz//biçiz «pulsuz» (B., Ln.), biyəndəcər «çirkin, kifir» (Ab., B.), bedərəcə «xeyirsiz, boş, mənasız» (Y.), naxoş «xəstə, kefsiz» (A., Ln., Lk., M.), nahamar «hamar olmayan», nanəcim «pis, tərbiyəsiz» (B., Y.). -var, -vər, -avar, -əvər şəkilçiləri ilə düzələnlər: dağavar «dağlıq» (Ln., Y.), dənəvər «dənəli» (B., Q.), günəvər «güney, gün düşən» (Y., C.). -van, -avan şəkilçiləri ilə düzələnlər; məsələn: lilvan «lilli, bulanıq» (Ln., M.), malavan «malabaxan» (Br., Y., Ln.), ticavan «şiş, çox dik olan» (Sal.). -dar şəkilçisi ilə düzələnlər; məsələn: binəkdar «əsaslı, köklü» (B.), səğirdar «yetim uşağı olan» (A., Ln., M.), xaldar «xallı» (Sal.), candar «canlı, bədənli» (B.) və s. -lı, -li və onun fonetik variantları ilə düzələnlər: lığlı «üstü lığ ilə örtülmüş» (Q., Ln.), lijdi «saçaqlı» (Y., Ln., M.), morru «hirsli, 45 hikkəli» (Y.), tizablı «çox şirin» (B.), çəpli «avarlı» (B., Sal., Ln.), xoruşdu «acıqlı» (Q., Y.). -sız, -siz şəkilçiləri ilə düzələnlər: balbırsız «qanadsız» (Sal.), xoçasız «budaqsız» (Y., C.), girsiz «gücsüz» (B., Q., Ln.), midarəsiz «kimsəsiz, qohumsuz» (S.), xılxsız «sirr saxlaya bilməyən» (Y., Ln.) və s. 2.2.2.3. Mürəkkəb sifətlər Mürəkkəb sifətlər müxtəlif yolla düzəlir: 1. Mürəkkəb sifətlərin hər iki komponenti alınma sözlərdən ibarət olur; məsələn: kəmsər «axmaq, ağıldan kəm» (M., Ş.), bədləkər//bedləkər «çirkin» (B.), bədsülük//bədsülik «pis rəftar edən» (A., Ln., Y., M.), hampazor «güclü» (B., Ş.). 2. Mürəkkəb sifətlər alınma söz + Azərb. sözü modeli əsasında düzəlir; mürəkkəb isimlərdə olduğu kimi, burada da iki hal özünü göstərir: a) eyni mənalı Azərbaycan və İran sözünün calaqlanması yolu ilə düzələnlər: alapisə «alabəzək, ala-bula» (A., Ln., Lk., M.), uzundraz (B., Q., Ln., Ş.) və s. b) müxtəlif mənalı sözlərin birləşməsi yolu ilə düzələnlər: qarınxur «çoxyeyən» (Q.), güdülpaça «gödək, boydan balaca» (Ln.), qarapisə «qara alabəzək» (Ln.) və s. 2.2.3. Fel Azərbaycan dilinin Şamaxı dialektində «donmaq» mənasında bıymaq felinin işlənməsi qeyd edilir 103 . Dialekt və şivələrimizdə işlənən fellərə xüsusi monoqrafiya həsr etmiş R.Rüstəmov də bıy- felindən bəhs etmişdir 104 . Qeyd edilən felin etimologiyası haqqında ilk mülahizə görkəmli dil tarixçimiz prof. M.Rəhimova məxsusdur. Mancur dilində beye- «donmaq» feli ilə eyni fonetik şəklə malik olduğunu əsas götürən prof. M.Rəhimov bıy- sözünü Azərbaycan 103 Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. Bakı, 1964, s.82 104 Rüstəmov R. Azərbaycan dili dialekt və şivələrində fel. Bakı, 1965, s.26 46 dilində mühafizə olunmuş praaltay elementi hesab edir 105 . L.Liqeti mancur beye- felinin etimoloji cəhətdən monqol begere- «donmaq, keyimək, keyləşmək» felinə uyğun gəldiyini qeyd edir. Bu fikrə münasibətini bildirən M.Rəhimov qeyd edir ki, bıy- felinin Azərbaycan dilinə monqol dilindən keçməsi fərziyyəsi inandırıcı deyil, çünki monqol dilində həmin forma yoxdur; həmin fel qədim türk dilində ton-, qədim monqol dilində köb š i- şəklində özünü göstərir. Daha sonra prof. M.Rəhimov yazır: «Hətta L.Liqetinin bu fikri ilə razılaşsaq belə, yuxarıda qeyd edilən mülahizə (bıy- felinin praaltay elementi olması haqqında mülahizə. – T.İ.) öz qüvvəsində qalır: axı inanmaq olmur ki, monqol begere- fonetik dəyişikliyə uğrayaraq Azərbaycan dilinin məhz Şamaxı dialektində (seçdirmə mənimdir. – T.İ.) bıy- formasına düşmüşdür» 106 (23). Biz də prof. M.Rəhimovun bu fikri ilə razılaşırıq: niyə məhz Şamaxı dialektində həmin felin işlənməsinə təsadüf edilmişdir? Bununla yanaşı belə bir faktın qeyd edilməsi də yerinə düşər. Prof. M.Rəhimov Şamaxı dialektində bıy- felini praaltay elementi hesab edərkən, görünür, bir faktı lazımi şəkildə qiymətləndirməmişdir. Axı, Şamaxı dialektinin daşıyıcılarının gündəlik kontaktda olduğu tat dilində «donmaq» mənasında bəyi-, «buz, şaxta» mənasında bəyə sözləri işlənir 107 . Digər İran dillərində də həmin sözə rast gəlmək olur 108 . Belə olan halda tat dili materialları da nəzərə alınmalıdır. Bütün bunlara baxmayaraq, Şamaxı dialektindəki bıy- «donmaq» felinin alınma olması məsələsinin dəqiqləşdirilməsi əlavə tədqiqat tələb edir. Yuxarıda qeyd edilən halı nəzərə almasaq, Azərbaycan dilinin şərq qrupu dialekt və şivələrinə İran dillərindən sadə fel alınması müşahidə olunmamışdır. Bununla belə Şərq qrupu dialekt və şivələrində İran mənşəli sözlərdən morfoloji yolla düzəltmə və mürəkkəb fellər yaranır. 105 Рагимов М.Ш. «Дивану Лугат-ит-тюрк» Махмуда Кашгари и древнетюрк ские элементы в диалектах и говорах азербайджанского языка // СТ, 1972, № 1, стр.76 106 Yenə orada, səh.76 107 Hacıyev M.İ. Tat dilinin Qonaqkənd ləhcəsi, s.142 108 Пирейко Л.А. Талышско-русский словарь. М., 1976, стр.35 Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|