Азярбайъан елмляр академийасы
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
38 sözlərin sonuna əlavə olunur. Azərbaycan və İran dillərininin morfoloji quruluşunun müxtəlifliyi İran dillərindən alınma sözlərin morfoloji mənimsənilməsi prosesinə təsir göstərir. Azərbaycan dilinin aqlütinativ xarakteri İran dillərindən alınma sözlərin struktur-semantik və sintaktik mahiyyətinin mənimsənilməsi prosesini tənzimləyir. Alınma sözlərin morfoloji mənimsənilməsini aşkarlamaqdan ötrü onları nitq hissələrinin tərkibində nəzərdən keçirmək məqsədəuyğundur. 2.2.1. Ġsim Azərbaycan dilinin şərq qrupu dialekt və şivələrində işlənən İran mənşəli alınma sözlər qrammatik mənsubiyyəti baxımından müxtəlif nitq hissələrini əhatə edir. Alınma sözlər arasında əsas yeri isimlər tutur. Onlar konkret predmet və anlayışları bildirir və buna görə də daha asan şəkildə başqa dilə keçə bilir. İran mənşəli alınma sözlərin Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrinə ancaq təkdə işlənən formada keçməsi müşahidə edilir. Azərbaycan dilində alınma isimlərin struktur xüsusiyyətləri də maraq doğuran məsələlərdəndir. Genetik qohumluq və tipoloji uyğunluq cəhətdən müxtəlif dil ailələrinə mənsub olmalarına baxmayaraq, Azərbaycan və İran dillərində isimlərin, daha ümumi götürsək, sözlərin morfoloji strukturu sadə, düzəltmə və mürəkkəb olmaqla eynilik təşkil edir. Lakin sözlər bir dildən başqa dilə keçdikdə mənbə dildəki morfoloji strukturu ilə keçdiyi dildəki halı uyğun gəlməyə bilər. «Başqa dillərdən keçmiş istər düzəltmə və istərsə mürəkkəb sözlər… o zaman düzəltmə və mürəkkəb sözlər kimi qəbul etmək olar ki, həmin sözlərin tərkibində iştirak edən leksik vahidlər bu dildə də ayrıca leksik vahid kimi işlənmiş olsun, eyni zamanda düzəltmə sözləri əmələ gətirən ünsür dilimizdə bir çox sözləri əmələ gətirə bilən şəkilçi kimi özünü göstərə bilsin» 101 . Deməli, sözlərin İran dillərindəki morfoloji quruluşunun Azərbay- can dilinə keçəndən sonra saxlaması üçün, hər şeydən əvvəl tərkib hissələrinin Azərbaycan dilində ayrılıqda işlənməsi cəhəti əsas şərtlərdəndir. 101 Cəfərov S. Azərbaycan dilində söz yaradıcılığı. Bakı, 1960, s.12 39 Domə, dəsgirə, zərdi, mürgənə, noxarış və s. sözlər İran dillərində morfoloji struktur baxımından düzəltmə və mürəkkəb isimlərdir. Lakin belə sözləri Azərbaycan dilində düzəltmə və ya mürəkkəb isimlər kimi qəbul etmək olmur. Belə ki, həmin sözləri tərkib hissələrinə ayırdıqda mənası olmayan səslər yığını təsiri bağışlayır. Elə sözlər də vardır ki, tərkib hissələrindən biri Azərbaycan dilində müstəqil işlənir, digəri isə işlənmir. Belə halda yenə həmin sözlərin ayrılıqda işlənməyən hissəsini morfoloji struktur baxımında müstəqil qəbul etmək olmur; məsələn: vurmabi- zən «qarışıqlıq, hay-küy», sərxeyir «məclisi idarə edən şəxs» və s. Bu xüsusiyyətləri nəzərə alaraq Azərbaycan dilinin şərq qrupu dialekt və şivələrində işlənən alınma isimləri morfoloji strukturuna görə aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: 2.2.1.1. Sadə isimlər İran dillərindəki strukturu baxımından belə isimlər Azərbaycan dilində aşağıdakı qruplara ayrılır: I. Azərbaycan və İran dillərində sadə quruluşa malik isimlər; məsələn: adına // adna «cümə axşamı, cümə» (Br., Y., Ln., Sal.), ambur «kəlbətin» (B.), beybut «xəncərə oxşar iri kəsici alət» (B., Q.), vel «ayıdöşəyi» (A., Ln., Lk., M.), vəzəx «qurbağa» (Ln., M.), zivə // züvə «paltar sərilən ip» (B., Ln.), mədd «meyvə şirəsi» (A., Lk., Ln.), siv «künc» (M.), sos «çil, yazqabağı üzdə əmələ gələn ləkə» (A., Ln., M.), xuruş «acıq, qəzəb» (Ab., B., Q., Y.), çin «oraq» (Q., Ln., Y.), tığ «balığın tikanı» (B., Y., ln.), çəp «avar» (Ln., Sal.), car // şor «sığırçın» (Ab., Ln., M.), şıp «səbət» (A., Ln.) və s. II. İran dillərində düzəltmə isimlər Azərbaycan dilində sadə isimlər hesab edilir; məsələn: biruni «bayır imarət» (B.) – birun «xaric, çöl», -i sözdüzəldici şəkilçi; zərdi «sarılıq» (B., Q., Ln.) – zərd «sarı», -i sözdüzəldici şəkilçi; isbirə «xəstəlik adı» (Ab., Q., C.) – isbi «ağ», -r- bitişdirici ünsür, -ə sözdüzəldici şəkilçi; güşə//guşə «çarıqbağı keçirilən yer» (Г.) – güş//guş «qulaq», -ə sözdüzəldici şəkilçi; gərdə//gərde «saman xırdası» (Ab., Q.) – gərd «toz», -ə şəkilçi; 40 qandımə «itdirsəyi» (Ln.) – qandım «buğda» -ə şəkilçi və s. İran dillərində düzəltmə olan bu isimlərin çoxunun nə kökü, nə də şəkilçisi Azərbaycan dilində müstəqil işlənmir, bəzilərinin kökü ayrılıqda işlənsə də, şəkilçi sözyaradıcılığında iştirak etmir. Bu səbəbdən onlar Azərbaycan dilində sadə isimlər hesab olunur. III. İran dillərində mürəkkəb isimlər Azərbaycan dilində sadə isimlər hesab olunur. Aşağıdakı isimlərin İran dillərində morfoloji strukturuna nəzər salaq: belləgilə «palıd ağacının qozası, toxumu» (Ln., M.) – bəlel «palıd», -ə sifət düzəldən şəkilçi, gilə < qılə «qoza»; bərbənd «yorğan-döşək yığılan parça» (B.) – bər < bar «yük», bənd < bästən felinin kökü; balbır «suya batmamaqdan ötrü tora bağlanan taxtalar» (S.) – bal «qanad», bır < pər; bürgez // bürgöz «tikandan düzəldilən süpürgə» (Sal.) – bür < bır «tikan», göz < qezı «süpürgə»; qəmijə «səpki (istidən)» (Ln.) – qəm < qam «isti», -i- bitişdirici ünsür, jə «je» (vurmaq) felinin keçmiş zaman feli sifəti; gərməgiyo «qurda qarşı suyu içilən ot» (Q.) – gərm < kərm «qurd» -ə- bitişdirici ünsür, giyo «ot»; səngisitarə «ulduz daşı» (Lk.) – səng «daş», -i- izafət şəkilçisi, sitarə «ulduz» və s. İran dillərində bu isimlərin mürəkkəb quruluşa malik olması aydın görünür. Lakin Azərbaycan dili stixiyası onları həmin formada qəbul edə bilmir, çünki onların komponentləri Azərbaycan dilində müstəqil işlənmir. Bu səbəbdən həmin sözlər Azərbaycan dilində sadə isimlər hesab edilir. 2.2.1.2. Düzəltmə isimlər Dialekt və şivələrdə İran mənşəli alınma sözlərdən yaranan düzəltmə isimləri aşağıdakı şəkildə nəzərdən keçirək. I. KÖK İran + ŞƏKILÇI İran Bəllidir ki, İran dillərindən şəkilçilər Azərbaycan dilinə birbaşa deyil, ancaq qoşulduğu sözün tərkibində keçmişdir. Alınma sözlərin Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|