1
V SİNİFDƏ DİL QAYDALARI MƏZMUN XƏTTİNİN REALLAŞDIRILMASI
İMKANLARI
Artıq yeddinci ildir ki, orta ümumtəhsil məktəblərində Kurikulum
konseptual sənədi əsasında hazırlanmış dərsliklər və dərs vəsaitləri tətbiq
olunmağa başlanmışdır. Kurikulum hərfi mənada latın sözü olub kurs, yol
mənalarını versə də, Azərbaycan Respublikasının Təhsil qanununda belə təsbit
olunmuşdur:
“Təhsil prоqramı (kurikulum) – təhsilin hər bir pilləsi üzrə təlim
nəticələri və məzmun standartlarını, tədris fənlərini, həftəlik dərs və dərsdənkənar
məşğələ saatlarının miqdarını, pedaqоji prоsesin təşkili, təlim nəticələrinin
qiymətləndirilməsi və mоnitоrinqinin aparılması sistemini özündə əks etdirən
dövlət sənədi”[6, 19]. Bu sənədlər toplusu içərisində tədris fənləri xüsusi yer tutur.
Çünki digər sənədlərin nə dərəcədə reallaşdırılması bir başa müxtəlif fənlərin
tədrisində əldə edilmiş nailiyyətlərlə ölçülür. Ana dili fənn Kurikulumu isə bunlar
içərisiində mühüm əhəmiyyətə malikdir. Çünki: “Ümumtəhsil məktəblərində ana
dilinin tədrisi milli maraqlar və dövlətçilik baxımından vacib məsələlərdən biri
hesab edilir... Təhsilin ümumi inkişaf səviyyəsini müəyyənləşdirmək keçiriləçən
beynəlxalq və milli qiyətləndirmələrdə ana dili üzrə standartların
mənimsənilməsinə xüsusi diqqət yetirilir” [1, 9]
Məlumdur ki, hər bir fənnin tədrisüindən əvvəl müəllim məzmun xətlərini
bilməli və onları reallaşdırmağın yollarını mənimsəməlidir. Məzmun xətti fənn
üzrə ümumi təlim nəticələrinin reallaşmasını təmin etmək üçün müəyyən olunan
məzmunun zəruri hissəsidir [1, 128]. Kurikulumun tələblərinə uyğun olaraq
mövcud Azərbaycan dili dərslərində əsas məqsəd şagirdlərin praktik nitq
bacarıqlarını formalaşdırmaq və inkişaf etdirmək. Odur ki, məzmun xətləri
proqrama əsasən belə sıralanır:1. Dinləyib anlama və danışma. 2. Oxu. 3. Yazı. 4.
Dil qaydaları.
Dil qaydaları məzmun xətti dolayı da olsa, şagirdlərin nitq baqcarıqlarının
inkişafına xidmət etməlidir. Ümumiyyətlə, bu xətdə aşağıdakıların əhhatə olunması
nəzərdə tutulmuşdur: a) dilin fonetik, leksik və qrammatik quruluşu ilə bağlı ən
2
zəruri biliklərin yığcam, sadə, aydın qaqyda və şərhlər formasında şagirdlərə
çatdırılasın, b) orfoqrafiya qaydalarına riayət edilməsi, c) durğu işarələrindən
yerli-yerində istifadə edilməsi, d) şagirdlərin şifahi və yazılı nitq bacarıqlarının
formalaşmasında mühüm rol oynayan ən zəriri linqvistik biliklərin öyrənilməsi,
ədəbi dilin funksional və fərdi üsülublarının səciyyəvi xüsusiyyətlərinin dərk
olunaraq fərqləndirilməsi və təcrübədə tətbiqi [1, 11].
Konkret olaraq V sinifdə isə dil qaydaları məzmun xəttində nəzərdə
tutulanlar bunlardır:
1. Cümləni məqsəd və intonasiyaya görə növlərinə ayırmaq. 2. Sözün səs tərkibini,
semantik xüsusiyyətlərini, tərkibini, yaranma üsullarını və qrammatik mənasını
(ad, əlamət, hərəkət bildirməsini) izah etmək. 3. Cümlənin sonunda və dialoqlarda
durğu işarələrindən məqsədyönlü istifadə etmək. 4. Sait və samitlərin, mürəkkəb
sözlərin yazılış qaydalarına əməl etmək. [1, 27]. Göründüyü kimi, proqrama əsasən
V sinifdə həm fonetika (sözün səs tərkibi, sait və samitlərin yazılışı), həm leksika
(sözün semantik xüsusiyyətləri), söz yaradıcılığı (sözün yaranma üsulları), həm
morfologiya (sözün qrammatik mənası, ad, əlamət, hərəkət bildirməsi), həm də
sintaksis (cümlənin məqsəd və intonasiyaya görə növləri, cümlənin sonunda və
dialoqlarda durğu işarələri) bölməsinə dair elə qaydalar öz əksini tapmalıdır ki,
onlar şagirdlərin nitq mədəniyyətinin inkişafına yardımçı olsun. Proqramda
sadaladığımız bölmələrə aid hansı qaydaların öz əksini tapması göstərilmir. Bu,
dərslik müəlliflərinin öhdəsinə buraxılır. Demək, digər məzmun xətləri kimi, dil
qaydaları məzmun xətlərinin reallaşdırılması daha çox dərslikdən və dərslik
müəlliflərində asılı olur. Artıq üçüncü ildir ki, V siniflərdə yeni nəsil dərsliklərdən
– Kurikulum proqramı əsasında yazılan dərsliklərdən istifadə olunur. Müşahidəılər
göstərir ki, istər dərsliklərdə, istərsə də proqramda dil qaydaları arxa plana
keçmişdir, bu məsələ səthi əks olunmuşdur. Bunu əsas tutan müəllimlər dərs
prosesində daha çox mətnin məzmununun, hətta ideyasının öyrədilməsinə diqqət
yetirir, nitq mədəniyyətinin inkişafına çox önəm verirlər, dil qaydalarının
mənimsədilməsini arxa plana keçirirlər. Nəticədə praktik nitq bacarıqları qeyri-
şüuru mənimsədilir və çox vaxt elmi əsasdan məhrum olur. V sinfin dərsliyində də
3
[3] məhz bu istiqamət əsas götürülmüşdür. Kurikulum proqramının tələbinə uyğun
olaraq dərslikdə fonetika, leksika, söz yaradıcılığı bölmələrinə, isim, sifət və feilə
aid qaydalar öz əksini tapmışdır. Proqramda nəzərdə tutulsa da, cümlənin məqsəd
və intonasiyaya görə növləri, cümlənin sonunda və dialoqlarda durğu işarələrinə
aid heç bir nəzəri məlumat, qayda verilməmişdir. Bu isə şagirdləri morfologiyanın
sintaktik əsasda öyrənilməsindən məhrum edir, cümlənin düzgün oxusunu və bəzi
durğu işarələri qaydalarının işlədilməsini mexaniki məcraya yönəldir.
Sadaladığımız bölmələrə və nitq hissələrinə aid verilmiş dil qaydalarında da
qeyri-dəqiqliyə, yanlışlıqlara yol verilmişdir. Onlardan bəzilərini nəzərdən keçirək.
Fonetika bölməsi haqqında heç bir məlumat verilmədən saitlərin və samitlərin
növləri, ahəng qanunu və s. məsələlər barədə şərhlər verilir. Saitlərin əvvəlki
dərsliklərdə üç prinsip (dilin vəziyyətinə, alt çənənin vəziyyətinə və dodaqların
vəziyyətinə görə) əsasinda verilən bölgüsü belə təqdim olunur: “Sait səslərin
aşağıdakı növləri var: qalın saitlər – a, ı, o, u; incə saitlər - ə, e, i, ö, ü; dodaqlanan
saitlər – o, u, ü, ö....” [3, 12] və s. Göründüyü kimi, bölgü ilə bağlı məntiq
pozulmuş, hansı növün əsasında hansı prinsipin dayandığı göstərilməimşdir. Bu dil
qaydasına aid verilən 3 çalışmadan (11, 12, 13-cü çalışmalar) heç birində
şagirdlərin yazı bacarıqlarının inkişafına aid tapşırıq yoxdur. 13-cü çalışmada
şagirdlərə Aşıq Ələsgərin dodaqdəyməz qoşmalarından bir bənd nümunə verilir və
şagirddən tələb olunur ki, şeir parçasında hansı saitlərin iştirak etmədiyini və
həmin səslərə aid olan xüsusiyyətləri müəyyənləşdirsinlər. Əvvəla, yaxşı olardı ki,
işlənməyən yox, işlənən səslər təhlilə cəlb oluna idi, çünki şagird oxuduğu, tələffüz
etdiyi səsi daha əyani təhlil edə bilər. İkinci də, guya bu çalışma ilə fənlərarası
əlaqə yaradılır və şagirdlər dodaqdəyməz haqqında müəyyən məlumata
yiyələnirlər. Bu tələb dolayı yolla müəllim üçün vəsaitdə də təsdiq olunur: “Bu
tapşırığı yerinə yetirərkən şagirdlər şeir parçasında dodaqların iştirakı ilə yaranan
samitlərin və dodaqlanan saitlərin işlənmədiyini müəyyənləşdirməlidir” [4, 38].
Şeirdə bu səslərlə bərabər j, x, c samitləri də iştirak etmir. Dodaqdəyməz haqqında
verilən ilkin təəssürat da yanlışdır. Çünki bu şeir formasında dodaqlanan saitlər də
işlənə bilər, əsas şərt qoşadodaq samitlərinin işlənməməsidir.
4
Hər kəs istər qana aşıq sirrini,
Axtarsın dayazı, gəzsin dərini,
Qilüqala salan olsa sərini
Siyah rəngi qızıl çalar qıjhaqıj (Aşıq Ələsgər)
Dərslikdə “K” samitinin tələffüzü və yazılışı” başlığı altında belə bir
qayda verilmişdir: “Bir çox sözlərdə (?! – A. M.) k samiti y samitinin kar qarşılığı
olan [x'] səsi işlənir məktəb [məx'təb], çiçək [çiçəx'].
Son samiti [x'] kimi tələffüz olunan sözlərə saitlə başlanan çəkilçi artırdıqda
k samiti y samitinə keçir: ürək – ürəyin, kəpənək – kəpənəyə” [4, 33]. Məlumdur
ki, K hərfi Azərbaycan dilində dörd səsi ifadə edir: öz səsini ([kağız]), k-nın kar
qarşılığını ([k'artof]), [y] səsini ([kəpənəy uçdu]) və y-nın qarşılığını ([kürəx']).
Başlıq altında bunlardan təkcə biri haqqında danışılır. Başqa bir tərəfdən, son
samiti k hərfi ilə yazılan və bu səsi təkcə y-nın kar qarşılığı kimi deyil, həm də [y]
kimi tələffüz olunan sözlərdə də orfoqrafik qaydaya görə k samiti y samitinə keçir.
Külək əsdi [küləy əsdi]– küləyə və s. Dil qaydalarında verilməsə də, təqdim olunan
7 – 11-ci çalışmalarda yuxarıda bəhs etdiyimiz dil qaydalarına aid bacarıqların
formalaşdırılması qismən əhatə olunmuşdur [3, 33]. Q samitinin yazılışı və
tələffüzünə aid verilmiş qayda da yarımçıqdır [3, 36]. Burada da soz sonunda
yazılan q hərfinin [ğ] kimi tələffüzü “unudulmuşdur”. Məlumdur ki, belə
məqamlarda həmin sözlərdən sonra saitlə başlanan söz gəldikdə sondakı q hərfi [ğ]
kimi tələffüz olunur. Məsələn, qulaq aparatı [qulağ aparatı]və s.
Dərsliyin 53-cü səhifəsində sual cümləsindən ibarət belə bir başlıq vardır:
“Sözün məcazi mənası necə yaranır”. Ancaq verilən dil qaydasında suala cavab
əvəzinə, həqiqi və məcazi mənaya aid nümunələr verilir. Əslində izah olunmalı idi
ki, məcazi məna həqiqi mənaya bənzədilərək yaranan sonrakı mənalardır.
Bəzən dil qaydalarında sistem gözlənilmir. Məsələn, antonimlərin şərhindən
sonra belə bir izahat təqdim olunur: “Antonimlərə bədii ədəbiyyatda, xüsusilə
şifahi xalq ədəbiyyatında (?! – A. M.) tez-tez rast gəlmək olur” [3, 67]. Fənlərarası
5
əlaqə yaratmaq üçün bu, məqbul haldır. Lakin yaxşı olardı ki, bu tipli izahlar
omonimlər, sinonimlər, sözün məcazi mənasının şərhində də verilə idi.
Dərslikdə dil qaydaları ilə bağlı müşahidə etdiyimiz hallardan biri də odur
ki, şagirdlərin müxtəlif məqsədlə (dinləmək, anlamaq, oxu və yazı vərdişləri və s.)
üzərində işləmələri üçün təqdim olunan mətnlərdə həmin dərslərdə öyrənilən dil
qaydalarına aid materiallar ya yoxdur, ya da çox azdır. Bu halı, demək olar ki,
bütün mətnlərdə müşahidə etmək olur.
Dil qaydalarına aid bəzi şərhlərdə isə elmi yanlışlıq, qeyri-dəqiqqlik
müşahidə olunur. Onların bir neçəsini qısa şərhlərlə oxuculara təqdim edirik.
“Qoşa samitlə bitən bəzi təkhecalı sözlərin deyilişi zamanı qoşa samitlər
arasında sait səs tələffüz olunur. Məsələn, hökm [höküm], dövr [dövür]” [3,
39]. Konkret olaraq bu qaydanın müxtəlif cinsli qoşa samitlə bitən sözlərə aid
olduğu və əlavə olunan samitlərin qapalı samitlər olduğu göstərilməli idi.
“Sözün ifadə etdiyi anlayışa sözün mənası, daha dəqiq desək, leksik
(lüğəvi) mənası deyilir” [3, 49]. Qayda belə ifadə olunsa idi, daha düz olardı:
“Sözün ifadə etdiyi anlayış onun leksik mənasıdır”.
”Qrammatik şəkilçilər sözün mənasını dəyişmir” [3, 84]. Yanlış fikirdir.
Çünki artıq şagirdlər sözün mənası dedikdə həm leksik, həm də qrammatik
mənanın nəzərdə tutulduğunu bilirlər. Qrammatik şəkilçilər isə sözün qrammatik
mənasını dəyişir.
“Sözün başlanğıc formasına qrammatik şəkilçiyə qədər olan hissə
daxildir” [3, 86]. Əslində isə başlanğıc forma sözün leksik məna bildirən
hisssəsidir. Şagirdlər bu qaydaya əsaslansalar, qrammatik şəkilçisi olmayan
(böyürtkən, dəmirçilik və s.) və yaxud qrammatik şəkilçisi leksik şəkilçidən əvvəl
gələn sözlərdə (qardaşımgil, xəyalındakı, səninki və s.) başalanğıc formanı
tapmaqa çətinlik çəkəcəklər.
Ümümiyyətlə, dil qaydaları məzmun xəttinin reallaşdırlması sahəsində istər
dərslikdə, istər dərs vəsaitində bir çox problemlər mövcuddur. Bunlar da
6
şagidrlərin praktik nitq bacarıqlarını elmi əsasdan məhrum edir. İnanırıq ki, təcrübə
toplandıqca bunlar aradan qaldırılacaq.
(“Humanitar elmlərin öyrənilməsinin aktual problemləri”, Bakı, 2015, № 2, səh.
186 - 190)
Dostları ilə paylaş: |