Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan miLLİ konservatoriyasi
Yüklə 20,81 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ruslan TAĞIYEV
- Açar sözlər
- Konservatoriya
25 Muğamşünaslıq UOT 781,7 Ruslan Tağıyev - “İsfahan” muğamı VI-XIV əsrlərdə Ruslan TAĞIYEV AMK-nın dissertantı Ünvan: Bakı, Yasamal rayonu, Ələsgər Ələkbərov 7 E-mail: tagiye-ruslan1984@mail.ru VI-XIV ƏSRLƏRDƏ “İSFAHAN” MUĞAMI Xülasə: Məqalə on iki klassik muğamlardan biri olan “İsfahan” muğamının yarandığı dövrdən və inkişaf yolundan bəhs edilir. “İsfahan” muğamının tarixi inkişaf mərhələləri VI-XIV əsrlərdə yaşamış bir sıra musiqişünas alimlərin elmi araşdırmalarında tədqiq olunmuşdur. Açar sözlər: Ü. Hacıbəyli, traktat, muğam, fəsil, risalə “İsfahan” muğamının tarixi keçmişinin qədim kökləri bizim eranın VI-VII əsrlərinə kimi gedib çıxır.Bu haqda mənbələrə istinadən deyə bilərik ki, bəstəkar, musiqiçi, bərbət musiqi alətinin mahir ifaçısı olmuş Barbədin yaradıcılığında da rast gəlinir. Barbəd tarixi dövrlərin ustad sənətkarlarından biri olmuş və onun sənətinin əzəməti haqqında Nizami Gəncəvi, Əmir Xosrov Dəhləvi və Rudəki kimi dahi şəxsiyyətlər çox maraqlı bilgilər yazmışlar.Barbəd Sasanilər imperiyasının 24-cü böyük şahı II Xosrov Pərvizin sarayında yüksək ifaçılıq məharəti göstərərək hər kəsin dərin məhəbbəti və hörmətini qazanıbmış.Yuxarıda adları çəkilən ədiblərin əsərlərinə əsasən onu deyə bilərik ki, Barbəd hərtərəfli istedada malik ifaçı imiş. O, 8 muğam parçasından başqa, 30 melodiyanın, 7 xosrovaninin və 300-dən yuxarı mahnının müəllifi və ifaçısı olmuşdur. Barbədin ifa etdiyi muğam parçalarının içərisində “İsfahan” muğamının da adı qeyd edilmişdir. Barbədin setarı səsləndi birdən “İsfahan” pərdəsi başladı nəva, Oxudu eşq ilə bir gözəl hava... Nizami Gəncəvi (1, s.408) “İsfahan” muğamı ilə bağlı növbəti tarixi məlumata X-XI əsrlərdə yaşamış İran hökmdarı Keykavusun “Qabusnamə” əsərində də rast gəlinir.“Qabusnamə” 44 fəsildən ibarət dəyərli nəsihətnamə əsəridir.Müəllif traktatın ayrı-ayrı fəsillərini müxtəlif sahələrə həsr etmiş və bu sahələrdə yaranan problemlərin həlli yollarını açıqlamağa çalışmışdır. Onu da qeyd edək ki, əsərin otuz altıncı fəsli muğamşünaslıq sahəsi üçün xüsusi önəm daşıyır.“Musiqişünaslıq qaydaları haqqında” adlı bu fəsildə müəllif o dövrdə ifa edilən on muğamın adını qeyd etməklə yanaşı, ifaçılıq üsullarına dair çox maraqlı fikirlər də söyləmişdir.Keykavusun yazmış olduğu muğam adları aşağıdakı kimi göstərilmişdir.“Rast”, “Badə”, “İraq”, “Üşşaq”, “Zirəfkənd”, “Busəlik”, “İsfahan”, “Nəva”, “Bəstə” və “Rah” (2, s.173). XIII əsr Azərbaycan muğam tarixinin görkəmli simalarından biri də Səfiəddin Əbdülmömin ibn Yusif ibn Fahir əl-Urməvi olmuşdur.Onun ən məşhur elmi əsəri 26 “Konservatoriya” jurnalı 2017№2 (36) “Kitabül-Ədvar” və “Risaleyi-Şərəfiyə” traktatlarıdır.Alimin yazdığı “Kitabül-Ədvar” risaləsi 15, “Risaleyi-Şərəfiyə” isə 5 fəsildən ibarətdir.Urməvi yaradıcılığının parlaq sənət nümunəsi olan “Kitabül-Ədvar” risaləsinin sözaçımı “dövrlər və ya dairələr haqında kitab” deməkdir (3, s.36-37). S.Urməvi bu risalənin hər bir fəslini musiqinin ayrı-ayrı sahələrinə həsr etmişdir. Belə ki, əsərin I fəsli səs və onun keyfiyyətinin müəyyənləşməsindən, II fəsli pərdələrin bölünmə qaydalarından, III fəsli intervallar və onların nisbətlərindən, IV fəsli dissonanslığın səbəblərindən, V fəsli tetraxordlar və pentaxordların nisbətlərindən, VI fəsli dairələr haqqında, VII fəsli iki simli alətlərin çalınma qaydalarından, VIII fəsil ud, onun səs düzümü və muğamların ifa edilməsi barədə, IX fəsli məşhur çox geniş yayılmış muğamların adları haqqında, X fəsli muğamlarda səslərin paralelliyi haqqında, XI fəsli muğam dairələrinin transpozisiyası barədə, XII fəsli udun qeyri-adi sazlaşmasından, XIII fəsli ritm məsələsi və onların dairələrindən, XIV fəsli muğamların emosional təsiri haqqında və XV fəsli musiqi təcrübəsi barədə bəhs edir (3, s.45). Burada bir məqamı xüsusi ilə vurğulamaq istərdik ki, əsərin IX fəsli, muğam sənətinin inkişafı üçün olduqca əhəmiyyətlidir. Çünki bu fəsildə S.Urməvi çox geniş yayılmış muğam və avazların adları, habelə onların dairələri haqqında da ətraflı söhbət açmışdır. “Üşşaq”, “Nəva”, “Busəlik”, “Rast”, “İraq”, “İsfahan”, “Zirəfkənd”, “Büzürk”, “Zəngulə”, “Rəhavi”, “Hüseyni” və “Hicaz” (3, s.88). Görkəmli alim yuxarıda adlarını çəkdiyimiz muğamların zərif yönəltmələr yolu ilə melodiyaların ifa edilməsinin mümkün olduğunu qeyd etmişdir. O, hər bir daurun 17 mövqedə olduğunu şərh edərək onları təbəqə adlandırmış və onların yerdəyişməsi nəticəsində bir sıra muğamların yarandığını açıq şəkildə izah etmişdir. Zemfira Səfərovanın “Azərbaycan musiqi elmi (XIII-XX əsrlər)” araşdırmasında Urməvinin dilindən belə yazılıb: “Çoxları elə hesab edir ki, Hicaz I təbəqədə 64-cü daurdur. Lakin bizim “Hicaz” adlandırdığımız daura (muğam) Ces notunu əlavə etsək “İraq” dauru olacaqdır” (3, s.88-89).Daha sonra alim avazlar haqqında da çox maraqlı fikirlər söyləmişdir: “Sən tonallıqları dərk etdikdə görürsən ki, bizim adlarını çəkdiyimiz iki avazat “İsfahan” daurundan başqa bir şey deyil. Burada “Gərdaniyə” 17-ci pərdədə, “İsfahan” və “Gəvəşt” isə 10-cu pərdədə yerləşən elə “İsfahan”ın özüdür” (3, s. 89). Bu qayda ilə alim 12 muğamdan 6 avazın yarandığını bildirmişdir. S. Urməvi Altı avaz 1.Gəvəşt 2.Gərdaniyə 3.Səlmək 4.Novruz 5.Şahnaz 6.Mayə XIV əsrin ərəb dünyasının məşhur musiqiçisi və alimlərindən biri də Səlahəddin əs-Səfadidir (1296-1363). Onun yazıb-yaratdığı “Musiqi haqqında risalə” əsərində muğam dünyası üçün çox maraqlı məlumatlar öz əksini tapmışdır (4, s.32).Səfadi bu əsərində ilk dəfə olaraq “muğam” terminindən istifadə etmiş və on iki əsas muğam, yeddi avazat və dörd şöbənin adları barədə dəyərli məlumatlar vermişdir (4, s.32).Burada bir məqamı xüsusi ilə vurğulamaq lazımdır ki, “Musiqi haqqında risalə” əsərində alim muğamlar barədə söhbət açarkən on iki əsas muğamın on iki bürclərlə, Yüklə 20,81 Kb. Dostları ilə paylaş:
|