Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Azərbaycan Respublikası Təhsil Problemləri İnstitutu

 
 
102 
 
informasiyanın  alınması,  istənilən  şəklə  salınması,  ötürülməsi  və  istifadəsi  kimi 
prosesləri  verilmiş  proqram  üzrə  yerinə  yetirən  qurğu  və  ya  mexanizmlər 
sistemidir.  Məhsuldarlığı  artırır,  əməyi  yüngülləşdirir,  insanı  çətin  və  həyat  üçün 
təhlükəli  şəraitdə  işləməkdən  azad  edir.  Bu,  yeni  elektron  avtomat  qurğuların  və 
elektron  relesindən  başlamış  idarəedici  hesablama  maşınlarına  qədər  avtomat 
komplekslərinin  hazırlanmasına  səbəb  oldu.  Hazırda  idarəetmə,  nəzarət  və 
tənzimləmə  funksiyalarını  icra  edən  mürəkkəb  qurğular  var.  Müxtəlif  avtomat 
növləri  mövcuddur:  texnoloji,  energetika,  nəqliyyat,  hesablayan-həlledən,  ticarət, 
hərbi,  məişət  avtomatları.  Avtomatik  qurğuların  yerinə  yetirdikləri  funksiyalara 
görə istehsalatda avtomatikadan istifadənin dörd əsas istiqamətini göstərmək olar: 
avtomatik  nəzarət,  avtomatik  mühafizə,  avtomatik  tənzimləmə  və  avtomatik 
idarəetmə. 
Avtomat  xətt  –  məmulatın  hazırlanma,  yaxud  emal  prosesini  müəyyən 
texnoloji  ardıcıllıqla  avtomatik  surətdə  yerinə  yetirən  maşınlar  sistemi,  əsas  və 
köməkçi  avdanlıqlar  komplesidir.  Bu  xətt  axınlı  istehsalda  əməyi  yüngülləşdirir, 
məhsuldarlığı  artırır,  yardımçı  nəqliyyat  vasitələrinin  sayını  azaldır,  istehsalın 
həcmi  sabit qalmaqla  zavod  sahəsini  kiçildir,  istehsal  dövrünü  qısaldır,  məhsulun 
maya dəyərini aşağı salır və keyfiyyətini yaxşılaşdırır. 
Avtomatika  –  insanın  bilavasitə  iştirakı  olmadan  idarəetmə  sisteminin 
nəzəriyyə  və  qurulma  prinsiplərini  əhatə  edən  elm  və  texnika  sahəsidir.  Dar 
mənada  –  insanın  iştirakı  olmadan  konkret  prosesin  əməliyyatlarının  yerinə 
yetirilməsi  üçün  metod  və  texniki  vasitələr  məcmusudur.  Elm  kimi  avtomatika 
avtomatik  tənzimləmə  nəzəriyyəsi  əsasında  yaranmışdır.  Texnika  sahəsi  kimi 
avtomatika  avtomatların,  avtomat qurğuların  və  avtomatlaşdırılmış  komplekslərin 
inkişafı ilə sıx əlaqədardır. 
Avtomatik  idarəetmə  –  insanın  iştirakı  olmadan  avtomatik  qurğular  və 
vasitələrin  köməyi  ilə  idarəedilən  proseslərin  lazımi  səviyyədə  saxlanılması  və 
yaxud  tələb  olunan  şəkildə  dəyişdirilməsi  üçün  zəruri  tədbirlər  sisteminin  həyata 
keçirilməsidir.  Avtomatik  idarəetmə  sistemi  bir-birilə  qarşılıqlı  və  üzvi  surətdə 
bağlı iki əsas hissədən: idarəetmə qurğusundan və idarəolunan obyektdən ibarətdir. 
Avtomobil –  mühərriklə  hərəkətə  gətirilən, sərnişin, yük  və  xüsusi avadanlıq 
daşıyan nəqliyyat vasitəsidir. 
 
B 
Bafta  –  güləbətin  və  ya  ipək  saplardan  toxunmuş  qatran  at,  çəhrayı,  qırmızı, 
gümüşü,  qızılı  və  s.  rənglərdə  olur.  Poqon  hazırlamaq,  geyimlərə  (xüsusilə  hərbi 
geyimlərə)  fərqləndirici  əlamət  vermək  və  bəzək  vurmaq  üçün  istifadə  edilir. 
Qadın arxalıqlarına da bafta ilə bəzək vurulur. 
Balta – 
1)  odun  doğramaq,  ağac  kəsmək,  daş  yonmaq  və  s.  üçün  kəskisi  metaldan, 
dəstəsi (sapı) taxtadan ibarətdir. 
2)  neft  və  qaz  quyularının  qazılmasında  tətbiq  olunan  qazıma  alətinin  əsas 
elementidir. 

---

 
 
103 
 
Batareya  –  birgə  işləmək  üçün  vahid  sistemdə  və  ya  qurğuda  birləşdirilmiş 
bir neçə eyni tipli cihaz, apparat və ya quruluş; daş kömürdən koks almaq üçün bir 
neçə  sobadan  ibarət  qurğu;  cərəyan,  gərginlik  və  tumumu  artırmaq  məqsədilə 
ümumi  dövrəyə  birləşdirilmiş  bir  neçə  elektrik  akkumulyatoru;  elektrik 
kondensator  qurğusunu  təşkil  edən  bir-birinə  birləşdirilmiş  bir  neçə  eyni  tipli 
kondensator – müxtəlif tipli batareyalardır. 
Baza  səthi  –  pəstah  üzərində  qabaqcadan  emal  edilmiş  təxmini  hamar  səth. 
Bu səthə əsasən ölçülər götürülə bilər. 
Bel – 
1)  əmək  aləti  –  torpağın  şumlanmasında  (bellənməsində),  əkinlərin,  bağ  və 
bostanların suvarılmasında, arx və kanalların çəkilməsində, bəndlərin tikilməisndə 
işlədilir. Bel ağac sapdan, dəmir tiyədən və təpəcik (qulaq) adlı hissədən ibarətdir. 
2) xarq arasında işlədilmiş su ölçü vahidi (məs., bir bel su). 
Beton  –  (fr.  beton;  lat.  bitumen  –  mədən  qatranı  sözündən)  –  yapışdırıcı 
maddə  (su  ilə,  nadir  hallarda  susuz),  doldurucu  və  xüsusi  əlavələrin  səmərəli 
nisbətdə  qarışığının  qəliblərdə  bərkidilməsindən  alınan  süni  daş  metiral.  qəliblərə 
tökülənə  qədər  beton  qarışığı  adlanır.  Əsas  tikinti  materiallarındandır;  yığma 
dəmir-beton  və  beton  məmulatlarının  hazırlanmasında,  monolit  beton  və  dəmir-
beton  qurğuların  inşasında  işlədilir.  Yapışdırıcı  materialdan  asılı  olaraq  beton 
sementli, asfaltlı, əhəngli, gipsli və s. növlü olur. 
Bədii konstruksiyaetmə – sənaye məmulatlarının texniki estetika tələblərinə 
müvafiq layihələşdirmə üsulu. Konstruktiv və iqtisadi məsələləri həll edən texniki 
konstruksiyaetmə ilə yanaşı aparılır; əşyanın funksiyası, onun məqsədəuyğun emal 
üsulları  və  bədii  keyfiyyətləri  arasında  harmonik əlaqə  yaradır,  insanı əhatə  edən 
əşya mühitində rahatlıq, qənaətçilik və gözəllik prinsiplərini rəhbər tutur. 
Bədii  oyma  –  bədii  sənətin  (dekorativ  sənətin)  ən  qədim  və  geniş  yayılmış 
növlərindən biri; daş, ağac, metal, sümük və s. materiallar üzərində oyma üsulu ilə 
bədii işləmə. Bədii oymanın müstəqil sahəsi qliptikadır. Bədii oyma üçün çoxplanlı 
kompozisiya  təsvir  formalarının  qabarıqlığı,  işıq  təzadlarının  kəskinliyi  və  s. 
xarakterikdir. Yastı relyefli bədii oyma, adətən, siluet xarakterli dayaz relyef əmələ 
gətirir.  Dərinləşdirilmiş  bədii  oymada  həndəsi  naxışlar  açılır,  dırnaqşəkilli  və 
aypara  ornament  elementləri  nəqş  edilir.  Kontur  xətlərlə  işlənmiş  bədii  oymada 
hamar  fon  ü3zərində  dərinləşdirilmiş  cizgilərin  dekorativ  ahəngdarlığı  izdənir. 
Şəbəkəli  (açıq)  bədii  oymada  fon  olmur,  bir  tərəfdən  o  biri  tərəfə  keçən  işıq 
zolaqları,  dekorativ  kompozisiya  effekti  əmələ  gətirir.  Yapışdırma  bədii  oymada 
kəsilmiş süjetli rəsm və ya ornament hamar lövhəyə yapışdırılır. Bədii oyma işləri 
bıçaq, balta, iskənə, müxtəlif kəsici və yonucu alətlər, mişarlar, elektrik dəzgahları 
və bormaşın vasitəsilə görülür. 
Bədii  parça  –  üzəri  bədii  və  dekorativ  naxışlarla  bəzədilmiş  toxuma  parça 
məmulatı.  parçanın  naxışlarında  əfsanəvi,  dini  süjetlərdən,  nəbati,  həndəsi  və 
yaxud  qarışıq  rəsm  motivlərindən  istifadə  olunur.  İpək,  yun,  pambıq  və  s. 
materiallardan  toxunan  bədii  parçalardan  müxtəlif  geyimlər,  süfrə,  pərdə,  mebel 
örtüyü və s. hazırlanır. Şamaxı, Gəncə, Bərdə, Təbriz və Bakıda toxunan parçalar 

---