Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet

95
 
Xarиcи  иqtиsadи  fяalиyyяtиn  gюmrцk-tarиf  vя  valyuta-malиyyя  tяnzиmlяnmяsи 
яsasяn  aшaьыdakы  mяqsяdляrə  xиdmяt  edиr:  иxracыn  vя  иdxalыn  яmtяя  tяrkиbиnиn 
opтиmallaшdыrыlmasы; 
-    иxrac  vя    иdxalын,  valyuta  gяlиrляrи  vя      xяrcлярин  optиmal      nиsbяtиnиn 
qяrarlaшmasы; 
- иstehsalын vя иstehlakын strukturunda mцtяrяqqи   dяyишиlиklяr цчцн шяraиt 
yaradыlmasы; 
 
-    mиllи  иstehsalын  sahиbляrиnиn  xarиcи  rяqabяtиnи  mяnfи  tяzиyиqиndяn 
qoрunmasы; 
- mиllи valyutanын mязянняsиnиn sabиt saxlamlmasы; 
-  юlkя  иqtиsadиyyatынын  dцnya  tяsяrцfаt  sиstemиnя  sяmяrяlи  иnteqrasиyasы 
цчцн яlverишlи шяraиt yaradыlmasы vя s. 
Hazыrda  Azяrbaycanda  xarиcи  иqtиsadи  fяalиyyяtиn  gюmrцk  tarиf 
tяnzиmlяnmяsиndя  яsas  yerи  иdxal  gюmrцk  tarifləri  tutur.  Gюmrцk  tarиfi  daxиlи 
vergи sиstemи иля bиrlиkdя юlkяdя иqtиsadи mцhitи (гиymяtляr, mяnfяяt, mцяssисяляrиn 
rentabellиyи, mиllи valyutanын vяzиyyяtи) tяnzиmlяyир Эюmrцk tarиfиnиn aktиv hиssяsи 
gюmrцk  rцsуm  dяrяcяляrиdиr.  Иdxal  gюmрцк  tarиfи  aшaьыdakы  фуnksиyalaры 
yerиnя yetиrиr. 
 
-      иdxal  olunan  mцxtяlиf  mallara  fяrqlи  gюмrцk  rцsum  dяrяcяляrи  tяtbиq 
etmяk йолу и1я иdxalын ontиmal    яmtяя    tяrkиbиnи  formalasdыrmaq: 
- qиymяtяmяlяgяtиrmя   mexanиzmиnиn   tярkиb hиssяsи olmaqla   mцяssяляrиn 
tяsяrцffat fяalиyyяtиnиn nяtиcяляrиn vя sosиal vяzиyyяtи tяsиr gюstяrmяk; 
- rяqabяtиn zиyan vura bиlяcяyи ayrы-ayrы mиllи иstehsal sahяlяrиnи qorumaq; 
-    fяal  xarиcи  tиcarяt  sиyasяtи  yцrцtmяk  (mиllи  яmtяяляrи  xarиcи  bazarlara 
чыxarыlmasы  шяraиtиnи  yaxаlaшdыrmaq  mяqsяdи  иля  aparыlan  tиcarяt  danышыгларында 
tяrf  mцqabиllяrя  tяzyиq  gюstяrmяyя  azad  tиcarяt  zonalarы  vя  gюmrцk  иttиfaqlarы 
yaradыlmasынda ишtиrak etmяйи  имкан верир); 
-  юlkяnиn  иxrac  vя  иdxalынын  nиsbяtиnи,  beляlиkля  dя  valyuta  gяlиrляrи  vя 
xяrcляrиnиn  nиsbяtиnи  optиmallaшdыrmaг  nяtиcяdя  яlverишlи  tиcarяt  balansынa  naиl 
olmaьa kюmяk etmяk; 

---

96
 
- bцdcя gяlиrlяrиnи artыrmaг vя s. Valyuta- malиyyя mиllи яmtяя иstehsalчыlaры-
na  malиyyя yardыmlaрı,  mиllи  иxracatlara  vя  иxrac  vя  идхал цчцн  яmtяя иstehsalчы-
larынa yardыm tяdbиrlяrи (vergи, kredиt vя s.) vя mиllи valyutanын mяzяnnяsиnя tяsиr 
gюstяrmяk  цчцн  bank  uчot  dяrяcяляринин  vя  borc  faиzляrиnиn  dяyишdиrиlmяsи  цzrя 
hяyata keчиrиляn tяdбирляри ящатя едир. 
Azərbaycan  Respublikasının  gömrük  xidməti,  X F-in  tənzimlənməsi  və 
gömrük  siyasətinin  həyata  keçirilməsində  mühüm  institutdur.  Ölkə  iqtisadiyyatının 
idarə  edilməsi  və  inkişafında  gömrük-tarif  tənzimlənməsi  vacib  rol  oynayır  və 
çoxşaxəli  funksiyalara  malikdir.  Gömrük-tarif  tənzimlənməsi  daxili  bazarı  qoruyur, 
iqtisadi təhlükəsizlik baxımından lazımi məhsulların istehsalı stimullaşdırılır, valyuta 
ehtiyatlarından səmərəli istifadə olunur və ona nəzarət edilir, dövlət büdcəsinə gəlir 
gətirilir. Gömrük tarifi və rüsumları dövlətin iqtisadi təhlükəsizliyinin, eləcə də xarici 
ticarət əlaqələrinin inkişaf etdirilməsinin təmin edilməsində mühüm faktora çevrilir. 
dxal  gömrük  tarifi,  X F-in  mərkəzə  gömrük  tarif  tənzimlənmə  vasitəsidir
1
.  dxal 
gömrük tarifi adətən ayrı-ayrı milli iqtisadiyyat sahələrini müdafiə edir və fəal xarici 
ticarət siyasəti yürütməyə, milli əmtəələrin ixracının formalaşmasına imkan verir. 
dxal-ixrac siyasətinin konseptual əsasları gömrük siyasətini, idxalın və ixracın 
tənzimlənməsində gömrük orqanlarının vəzifələrini və mexanizmlərini müəyyən edir. 
Belə  ki,  daxili  bazarın  və  istehlakçıların  hüquqlarının  qorunmasında  optimal  qərar 
qəbulu  məhz  elmi  proqnozlara  əsaslanan  və  səmərəli  inkişaf  baxımından  seçilən 
düzgün gömrük vergiləri və rüsumları ilə tənzimlənir. Bilavasitə gömrük rüsumları və 
ödəmələri ölkədə qiymət siyasəti ilə həmçinin istehsal xərcləri və yerli sahibkarlarla 
xarici investorlar arasında bərabər şəraitin tənzimlənməsi ilə mümkün olur. 
Hər bir dövlətin özünün inkişafında müəyyən mərhələlər var ki, bu mərhələyə 
uyğun  iqtisadi  siyasət  həyata  keçirilir.  Bu  baxımdan  gömrük  siyasəti  də  həmin 
dövrün iqtisadi siyasətinə uyğunlaşdırılır. Azərbaycan Respublikasında gömrük tarif 
tənzimlənməsinin formalaşmasında 1997-ci ildən tətbiq olunan vahidləşdirilmiş tarif 
sistemi  və  2001-ci  ilin  aprelin  16-da  qəbul  olunmuş  differensiallaşdırılmış  tarif 
sistemi mühüm rol oynayır. 1997-ci ildə vahidləşdirilmiş tarif sisteminə keçilmişdir. 
                                                            
1
 Heydərov K.F  “Gömrük işinin əsasları, gömrük işinin idarə edilməsi və inkişafı” 4-cü cild, Bakı, 2000
 

---

97
 
Bu  sistemə  keçməkdə  qarşıda  duran  əsas  məqsədlər  -  gömrük  rüsumlarından 
iqtisadiyyatın  idarə  edilməsinin  bir  elementi  kimi  istifadə  etmək,  dövlət  büdcəsinin 
gəlirlər hissəsini təmin etməkdən ibarət idi. 
Bildiyimiz  kimi  1997-ci  ilin  yanvarın  1-dən  başlayaraq  ölkəyə  idxal  edilən 
xarici mallara vahid unifikasiya edilmiş 15%-lik gömrük idxal rüsumu tətbiq edildi. 
Bu üst dərəcə idi. Konkret desək respublikaya idxal olunan mal ya idxal rüsumundan 
azad idi, ya da 15 faizlik gömrük idxal rüsumuna cəlb olunurdu. Sonradan bəzi mal 
qruplarına 10 faizlik, 5 faizlik, 3 faizlik gömrük idxal rüsumları tətbiq olundu. Amma 
maksimum  15  faizlik  səviyyə  saxlandı.  Belə  bir  gömrük  tarif  sisteminin  fəaliyyəti 
daxili  istehsalın  inkişafı  üçün  normal  şərait  yarada  bilmirdi.  1997-ci  ildə  belə  bir 
sistemin  qəbul  edilməsini  normal  qarşılamaq  lazım  idi.  Çünki  o  zaman  qarşıda 
dayanan  əsas  məsələ  özəlləşdirmə  prosesini  başlamaq  və  onun  birinci  mərhələsini 
uğurla başa çatdırmaqdan ibarət idi. Sirr deyil ki, özəlləşdirmə prosesinin gedişində 
özəlləşdirilən  müəssisələrin  çoxu  müəyyən  dövrə  bağlana  işsizlərin  sayı  arta 
biləcəkdi,  belə  olan  təqdirdə  əgər  yenə  də  idxal  olunan  mallara  yüksək  rüsumlar 
tətbiq  olunsaydı,  o  zaman  sosial  vəziyyət  mənfi  nəticələr  verə  bilərdi.  Ona  görə  də 
özəlləşdirmə  prosesinin  az  mənfi  sosial  effektlə  müşayiət  olunması  üçün  hökumət 
unifikasiya  edilmiş,  vahidləşdirilmiş  gömrük  tariflər  sisteminə  keçdi  və  bu  1997-ci 
ilin  1  yanvarından  tətbiq  olunmağa  başladı.  Eyni  zamanda  gömrük  ixrac  rüsumları 
ləğv edildi ki, həm manatın kursunun dəyişməsi, həm də idxalın təmin olunması üçün 
ixracdan gələn vəsaitdən kifayət qədər istifadə oluna bilsin.  
Qeyd  edim  ki,  1997-ci  ilin  1  yanvarından  bütün  mallar  üçün  gömrük  ixrac 
rüsumları  tamamilə  sıfıra  endirilmiş,  eyni  zamanda  bütün  tarif  və  qeyri-tarif 
maneələri  ləğv  edilmişdi.  Burada  əsas  məqsəd  ölkədə  valyuta  ehtiyatlarının  normal 
həddini təmin etmək üçün ixracın qarşısında olan bütün maneələri aradan qaldırmaq 
idi.  Bu  əsas  götürülərək  ixrac  üçün  tam  real  şərait  yaradıldı.  Ölkədə  kifayət  qədər 
valyuta ehtiyatları yaratmaq üçün ixracın artırılması labüd idi. Daxildə müxtəlif ərzaq 
və  qeyri-ərzaq  məhsullarının  istehsalının  həcmi  çox  kiçik  olmaqla,  bu  məhsullara 
tələbat  əsasən  idxal  hesabına  ödənilirdi.  Ona  görə  elə  addımlar  atılmalıydı  ki, 
ixracdan  gələn  vəsait  idxalın  maliyyələşdirilməsindən  artıq  olsun  və  bu  hesaba 

---