Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
FƏS L 1. AQRAR SEKTORUN NK ŞAFININ NƏZƏR -METODOLOJ Ə SASLARI 1.1 Milli iqtisadiyyatın davamlı inkişafının təmin edilməsində aqrar sektorun rolu və bu sahədə bazar münasibətlərinin formalaşdırılmasının iqtisadi məzmunu Aqrar sahə və onun tənzimlənməsinin hüquqi və iqtisadi mexanizmi mürəkkəb iqtisadi münasibətləri əhatə etdiyindən yaranma prosesi və inkişaf mərhələlərinə nəzər salınmasının, onun nəzəri əsaslarının hərtərəfli öyrənilməsinin olduqca mühüm elmi və praktiki əhəmiyyəti vardır. Tədqiqatlar göstərir ki, bazarın öz ilkin və məhdud sərhədlərini aşması istehsal münasibətlərinin dəyişməsinin təsiri altında baş vermişdir. Problemə qlobal aspektlərdən yanaşaraq belə qənaətə gəlmək olar ki, bazarın ilkin rüşeymləri erkən sinifli cəmiyyətin yaranmasına və ictimai əmək bölgüsü- nün formalaşmasına təsadüf etmişdir. Lakin bütün bunlar heç də o demək deyildir ki, bazar məhz erkən sinifli cəmiyyətdə formalaşaraq iqtisadiyyatın səmərəli və işlək mexanizminə çevrilmişdir. Bazarın formalaşma dövrünün başa çatması tarix etibarı ilə XVII əsrin ortalarına təsadüf edir. Həmin dövrdə bazarın formalaşması üçün zəruri olan tarixi ilkin şərait və zəruri infrastruktur, iqtisadi sistemin dominant qanunları və hakimiyyəti altında artıq yaranmışdı. Dünya dövlətlərinin təcrübəsi göstərir ki, postsosialist iqtisadiyyatında səmərəli və balanslaşdırılmış bazar münasibətlərinin formalaşması və fəaliyyəti aşağıdakı meyarlarla şərtlənir: - ilk növbədə plüralizminin yaradılması, azad rəqabətin və iqtisadi müstəqilliyin hakim mövqe tutması; - sərbəst qiymətqoyma mexanizminin formalaşdırılması, qiymətlərin istehsalçı və istehlakçı arasında qarşılıqlı razılaşmalar nəticəsində formalaş- ması; - maddi, əmək və maliyyə resurslarının sərbəst hərəkətinin təmin olunması; - bazar infrastrukturlarının səmərəli fəaliyyətinin təmin olunması; - iqtisadiyyatın bazar və qeyri- bazar sektorları arasında saxlanıImasında dövlətin təsir və tənzimlənmə vasitələrinə malik olması; - milli iqtisadiyyatın beynəlxalq iqtisadi münasibətlərə səmərəli inteqrasiya olunması; - cəmiyyətin bütün üzvlərinə dövlət tərəfindən zəruri sosial təminatların yaradılması. Dünya təcrübəsi göstərir ki, iqtisadiyyatda səmərəli və çevik aqrar bazarın formalaşdırılması dövlətin kənd ləsərrüfatı və ərzaq məhsullarına olan tələbatının xüsusi mənbələr hesabına ödənilməsinə imkan verir. qtisadiyyatda inkişaf etmiş aqrar bazarın formalaşdırılması aqrar sahənin mövcud vəziyyətindən əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır. Bu amil isə bilavasitə onunla şərtlənir ki, bazarın maddi əsasını istehsal təşkil edir. Odur ki, aqrar bazarın formalaşdırılması və səmərəliliyinin yüksək olması da iqtisadiyyatın aqrar Bu baxımdan aqrar sektor fəaliyyətləri və bu sektorla baglı dövlət siyasətinin nəzəri əsaslarının inkişaf istiqamətlərini araşdıran zaman ilk rast gəldiyimiz sistemli nəzəriyyə merkantilizmdir. Sənaye kapitalizminə qədərki dövrün iqtisadi nəzəriyyə və siyasi doktrinalarından biri, əsas prinsipləri qızıl və gümüsün sərvətin əsas mənbəyi sayılması, ixracatın artırılması zəruriliyi, iqtisadiyyata dövlət müdaxiləsinin müdafiə edilməsi, müstəmləkəçi siyasətin davam etdirilməsi, millətçi siyasət tədbirlərinə əhəmiyyət verilməsi və əhali artımının təşviq edilməsi olan merkantilizmin çıxış nöqtəsi xarici ticarət balansında daim müsbət saldo yaratmaqla ölkə sərvətinin artırılması və bunun üçün lazım olan bütün proteksionist tədbirlərin görülməsindən ibarətdir. Həmin dövrdə xarici siyasətdə əsasən kənd təsərrüfatı məhsulları hakim oldugundan bu siyasətin davamı kimi aqrar sektorun himayə edilməsini də göstərmək mümkündür. Tarixdə aqrar sektorun iqtisadi düsüncə və dövlət siyasətinin mərkəzində dayanması isə birbasa fiziokratizmməktəbi ilə bağlıdır və hətta o səviyyədə ki, bu məktəbə kənd təsərrüfatı fetişizmi adı da verilmişdir. ctimai həyatın tanrı tərəfindən mövcud olan təbii qanunlarlaidarə olunduğunu, dövlətin bu qanunlara müdaxilə etməməsini, sadəcə daxili və xarici təhlükəsizliyi təmin edərək bəzi infrastruktur xidmətlərini göstərməli olduğunu düşünən fiziokratlar hesab edirdilər ki, dəyərin mənbəyi kənd təsərrüfatıdır, əlavə dəyər yalnız kənd təsərrüfatında yaradılır və buna görə bu sektor yeganə məhsuldar sektordur, faiz aqrar kapitalın gəliridir, kapital yalnız aqrar sektora qoyulmalıdır, ixracat yalnız aqrar məhsullara dayanmalıdır, yeganə məhsuldar sektor aqrar sektor və yeganə məhsuldar sinif kənd təsərrüfatı istehsalçıları olduğundan dövlət də vergini ancaq bu sektordan toplamalıdır. Əlavə dəyərin (surplus) yalnız aqrar sektorda yarandığını qeyd edən fiziokratların ən böyük nümayəndəsi doktor Fransua Kene bu dəyərin siniflər arasında necə bölüşdürüldüyünü göstərən məshur “ qtisadi Cədvəli” (Tableau Economique) ilə bir növ iqtisadi analizin də əsasını qoymuşdur. Adam Smitin məşhur “Millətlərin Sərvəti”(Wealth of Nations) adlı əsərini çap etdirdiyi 1776-cı ildən meydana gələn klassik iqtisadi məktəb iqtisadiyyata dövlət müdaxiləsinin minimumlaşdırılması, şəxsi azadlıq, əmək bölgüsü, azad bazar mexanizmi kimi prinsipləri müdafiə edərək iqtisadi sistemi kompleks şəkildə öyrənmiş ilk məktəb və sənaye kapitalizminin ideoloji gücü olmuşdur. Aqrar sektorda renta, torpağın məhsuldarlığı, əmək bölgüsü, istehsal vasitələrinin yeniləşdirilməsi, ə halinin ərzaqla təminatı, dövlətin bu sektor fəaliyyətlərinə müdaxilə həddi kimi məsələləri geniş şərh edən klassik iqtisadçılar sərvətin mənbəyinin yalnız bu sektorda olmadığını, sənayenin də məhsuldar sektor olduğu fikrini müdafiə etmiş və sənayenin inkişaf etdirilməsində aqrar sektorun rolu və bu rolun artırılması məsələləri üzərində dayanmışlar. Klassik iqtisadi məktəbi tənqid edən cəryanlardan biri, əsasını alman Fridrix Listin qoyduğu milli iqtisadiyyatcəryanı da aqrar sektor fəaliyyətləri və dövlətin aqrar siyasəti baxımından öyrənilməsi zəruridir. Həmin dövrdə əsasən aqrar ölkə olan və hələ sənayeləşə bilməyən ölkələrin klassik iqtisadçıların göstərdiyi azad xarici ticarət prinsipi əsasında artıq sənayeləşmiş ölkələrlə rəqabət apara bilməyəcəyi fikrini müdafiəedən bu cərəyan aqrar sektorun və yeni yaranan sənaye müəssisələrinin sənayeləşmə tam başa çatanadək dövlət tərəfindən xüsusilə yüksək gömrük rüsumları vasitəsilə qorunmasını irəli sürmüşdür. əlk dəfə olaraq Fridrix List aqrar sektorun bir sıra özünəməxsus xüsusiyyətlərindən çıxış edərək onun xüsusi himayəyə ehtiyacı olduğunu da qeyd etmişdir. Klassik iqtisadi məktəbin davamı kimi, bir növ sənaye kapitalizminin ideoloji gücünün tamamlanaraq XX əsrə gətirilib çıxarılmasında böyük rol oynayan Neoklassik iqtisadi məktəb tələb və təklif, rəqabət, inhisarlar, iqtisadi tarazlıq, istehlakçı psixologiyası, məhsulların faydalılığı kimi əsasən mikroiqtisadi məsələlər üzərində iqtisadi-riyazi təhlillər apararaq azad bazar iqtisadiyyatının elmi şəkildə Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|