3. NƏHƏNG İNSANLAR
Bizdə orda (Bəhrəmli kəndini nəzərdə tutur – top.) köhnə qəbirsannığ olufdu. Adi bu qəbirsannıxlar kimi olmuyufdu. Ordakı qəbirlər üç metir, dört metir uzunnuğunda olufdu. Orda yaşıyan insannarın bu bazu sümüyü yoxdu? Onun uzunnuğu bir belə olufdu (əllərini geniş açır – top.). Ayaxları dizdən qartdanmırmış. Bədən uzun oluf də. Ceyran qaçağan heyvandı. Ceyranın dalınnan yüyürüf bax belə tutullar. Ceyran Allaha yalvarır ki, bu nə zulumdu düşmüşüh? İnsannar yüyürüf bizi tutuf, daa bizim kökümüz kəsildi. Allah-taala tərəfdən oların dizinə kündə salınıf, diz qapağına. O insannar kündə salınannan sora yüyürə bilmiyiflər. Kündə də sifdə deylənə görə, arxada oluf. Diz qapağı geri qatdanırmış. Soradan Allah-taala təzdənnən götürüf qavağa qoyuv o kündəni. Ona görə indi irəli qatdanır. Ona görə qaçışda böyük maneə yaranıf. Axı ceyranı da Allah deer, mən yaratmışam. Camahat tökülüf qovalıyıf tutuf qırırmış ceyranı.
4. İNSANLARIN MÜXTƏLİF DİNLƏRƏ AYRILMASI
Rəvayətə görə, bütün insannar bir ananın, bir atanın uşağı olullar. Bir törəmədən olullar. Yekələnənnən sora bıllar bir-birin qırıllar. Peyğəmbər öz yoluynan gedirmiş, görür kün bıllar bir-birin öldürüllər, qırıllar, batırıllar. Bir-birinin sözü bir-birinə xoş getmir. Nəysə, gediv aralıyıf, deyifdi ki, sizi aralıyram, sizin həraaz bir dinə qulluğ eliyəssınız. Heş birıız bir-birıızın dilini bilmiyəsız. Başa düşüf bir-birızı qırmıyasıız. Rəvayətə görə, ona görə də bıllar hərəsi bir dinə, məssəvə qulluğ eliyiflər.
5-6. KARVANQIRAN ULDUZU
Karvanqıran ulduzu adamı alladır. Bilirsən, niyə? Dan yeri qızaranda bir dənə ildız çıxır. Həmən ildıza oxşar biri də axşamnan bir xeylax keşmiş çıxır. Bir karvan yola düşəcəymiş. Bıllar yatmışımışdar ki, dursunnar yola düşsünnər, getsinnər. Harasa köçüf gedejeymişdər dana. Karvandı. Görüllər ki, ildız çıxıf. Elə biliflər ki, həmən ildızdı. (O, dan yeri qızaranda çıxır e). Duruv axşamnan yola düşüflər. Gethaget, gethaget, gethaget, neynirsən elə, yol qutarmır. Soyux, qıyamat, maşakqat. Dövlət hamısı qırılır. Kim salamat qalır, bilmirəm. Həmən ildız o karvanın gejə hamısın qırıf. Alladıf da. Axşamnan çıxan ona oxşuyur. Amma səhər tezdən dan yeri qızaranda çıxan ildız o yekə ildızdı. Helə ildız görühmür. Hamısınnan yekə o görükür.
6.
Deməli, karvan hazırraşıf ki, yola düşsün. Bıllar zada gedirmiş, alverə gedirmiş dana. Bınnan irəli dəveynən-zadnan gedillərmiş. Səki dan ulduzu doğanda gedejeymişdər. Göyün üzü ayazıyır. O dan ulduzunnan qavax biri doğur e, yekə. İki sahat-üş sahat qavax doğur, o, karvanqıran ulduzudu. Hələ də bax o göydə sifdə – qavaxcan gəlir. Doğur, qalxıllar. Biri görür: – Əyə, əyə, gör havağa qalmışıx? Dan ulduzu doğuf hara qalxıv e? Yola düşüllər, irahlaşıf gedillər bir az. Gejənin yarısıdı. Gedillər, qar-çovğan tutur, yolda qırılan qırılır, qırılmıyan da nə günnərə qalır. Onnan sora qayıdıf gəlillər. Ona deyillər, karvanqıran. O, dan ulduzunnan qabax doğur həmməşə. Çox qavağ e, iki sahat-üş sahat qavağ olur.
7. ÜLKƏR ULDUZU
Bilirsən, Ülkər ulduzu nədi? Bir şahın gözəl-göyçəh bir qızı varımış. Bir gavırın da ot tayası varımış. Bı gavır aşığ olur bının qızına. Ta bir qar qarrıyıf, bir qar qarrıyıf ki, da bu şahın dööləti qırılır. Gedif nakqədər yalvarıf gavıra ki, bı otdan ver, yazdı dana, bəlkə hava açılar, heyvan qırılmaz. Deyif, qızı verməsən, vermərəm. Qızı ver, otu verim. Atası gəlif məl-müşgün. Qız deyiv, ay ata, niyə həylə? Deyiv, ay bala, vermədi. Bax maa da bir belə sual qoydu qabağıma. Qız deyiv, ata, döölət qırılmaxdansa, məni ver, döölətını qırma. Yaqin yazı belədi. Kişi elə bına irazılaşıf ki, savax gedə qızı verə, otu gətirə. Qız çıxıf görüf ki, bir yekə ulduz var, sarı ulduzdu. Baxıf deyif:
Ülkər yana sallandı,
Doğdu, yana sallandı.
Ya Rəbb, yaza nə qaldı?
Ülkər yana sallandı.
Gavır məni aparer.
O bir ulduzun yanında bir kopa2 ulduz əmələ gəlif. (Baxsan, sən də görərsən). Savağ ertə bir gün çıxır, bir gün çıxır, İlahinin işidi ha. Qar lıkqıllıyır geder, gavır da qızı ala bilmer. Ot da gavırın elə qapısında qaler. İlahının işinə heş kəs əl aparmaz.
8. AYIN ÜZÜ NİYƏ LƏKƏLİDİR?
Onu Fatma ana eliyif, başına dönüm. Ay oğlandı, Gün qızdı. Bajı-qardaşdılar bular. O deyif, mən qəşəngəm, bu deyif, mən qəşəngəm. Bıllar ikisi də qoşa qaçıf gəliflər analarının yanına. Deyif:
– Ana, hankimiz qəşəngih?
Fatma ana əlin belə vırıf gədənin üzünə. Həmən əlnən saj küllüyürmüş, əli küllü-küllü vırıv üzünə. Deyif:
– Ə, sən oğlansan, yeri işinə, o qızdı, o qəşəhdi.
Həmən ləkədi, onun üzündədi.
9. FATMA ANANIN HANASI
Günüsü varımış Fatma ananın. O, günüsüynən həməşə çəkişərmiş dana. Günüsü vejinə almır öyə nə lazımdı, nə zaddı. Elə tapdığın yığır, yığışdırır, tapbadı qalır həylə. Çox tənbəlimiş bının günüsü. Yağış yağır, ayazıyan təki Fatma ana tez durur, qurşax çəkir, üç irəh. Biz uşağ olanda soruşardığ, o nədi, nə irəhdi? Bınnan irəliki ağsakqallar deyərdilər, Fatma ana hanasın qurdu. Hanasın qurdu, uje günüsünə görkəzir ki, mən qavaxcan durdum, hananı qurdum. Sən yatıf qalmısan.
10-20. QARAÇUXA
Xızıra Qaraçuxa deyirih. Həmşə də deyirih ki, heş kimin Qaraçuxası yatmasın, oyağ olsun. Qaraçuxa evin bərəkətidi, evin urzusudu, evin ən yaxşı qonağıdı. Bir şey olanda deyirsən kin, Qaraçuxanın adına bir yaxşı şey bişirim. Bir fəsəli bişirim. (Köhnə arvatdar fəsəli bişirərdi). Fəsəlinin xamırın yoğurursan yağnan, sajın üsdündə belə eliyif qoyursan, belə-belə də eliyif yağ tökörsən qəşəh, yağlı bişer, Qaraçuxanın adına paylıyırsan. Deyirsən, onun eşqinə paylıyıram. Yuxuna girsə, gözəldi. Bəzən görürsən ki, yuxuna gəlif girif. Onda deyirsən ki, onun eşqinə bişirirəm. Bir yaxşı şey olanda deyirsən ki, maa büyün bir yaxşı şey oluf. Bax, Qaraçuxanın eşqinə bunu eleyim. Belə. Heş kimin Qaraçuxası yatmasın. Maa bax pisdih eliyən adamınkı da yatmasın.
11.
Qaraçuxa həmeşə oyaxdı. İndi sən burda özün gəzersən, Qaraçuxan sənin arxanda, sənin həndəvərində hərrəner. Bədbəx hadisə-zad olanda eliyəndə deellər, hə, filənkəsin Qaraçuxası yatıfdı. Heş kimin Qaraçuxası yatmasın. Qaraçuxa həmməşə ayığ olur, amma day sən görmörsən. Heş kəs görmör e. Böyründə-başında hərrənir.
12.
Deerəm, Allah heş kəsin Qaraçuxasını yatırtmasın. Elə vaxt olufdu ku, yuxuda görmüşəm ki, deer, qorxma. Sən bala, özün urzalı olajehsan, heş bir şey də dəymeyjəh. Görmüşəm ki, onnan sora maa deef ki, dur getginən, su axer. O sudan su içginən. Həh eləmişəm, görmüşəm yuxudu, duruf su işmişəm.
13.
Bax, sənin də Qaraçuxan var, mənim də Qaraçuxam var, amma gözə görümmür. Bizim hər birimizin Qaraçuxası var. Ona görə də həmməşə deyir ki, salavat çəvirəndə bir dəfə də Qaraçuxalarımızın ruhuna görə salavat çəvirəsən dana.
14.
Eşitmişəm kin, yəni kiməsə nəysə olsa, onun gözünə görükür. Şəxsən mənim özümün gözümə görüküfdü. Bax, elə bil, qoyun varıdı, gördüm ki, qoyun gejə çıxıf, aydınnıx gejədi e. Gördüm bir uzun, qara paltar adam qoyunu qaytarıf gətirir. Bax ona Qaraçuxa deyillər, qızım. Mən şəxsən onu görmüşəm.
15.
Qaraçuxa, elə bilginən ki, yatersan, sana bir zaval gəler. (Sana demiyim, özümə deyim). Qaraçuxa özü yunuldu3. Bir-birinə deyillər ki, aaz, fılankəsin Qaraçuxası yatıfmış e, getdi bir belə qəziyə düşdü. Qaraçuxa yunuldu. Elə bil, Qaraçuxan əgər oyaxdısa, Qaraçuxan sənnəndisə, Qaraçuxan ojağınnan küsmüyüfsə, işdərın yaxşı geder. Sana yuxunda, ola bilər ki, desin, büyünnəri bir belə xeyir tapajaxsan. Buyünnəri, məsələn, bı işin irasdadı. Uzağ olsun, bir zaval gələjəhsə, Qaraçuxan deer, buyün çıxmaginan. Məsələn, alverəmi-nəyəmi çıxma. Buna deyillər, Qaraçuxan əyağ üsdəymiş. Yanı ki, bir iş olur, maşın gəlir, bax-bax belə tokqaşır, dəymədi, avarya olmadı. Deyillər, aaz, aaz, Allah saxladı e, Qaraçuxası əyağ üsdəymiş.
16.
Hamının Qaraçuxası var. Sənin də, mənim də var. Hamının var. Canın üçün, bir dəfə mən Qaraçuxanı gözümnən gördüm. Bizə qonax gəldi. Böyrümüzdə də bir xəsdə kişi varıdı, onun öyüydü. Gətdih bir quzu kəsdih. Quzunu kəsəndə mən olardan xəlvət quzunun budunun birin kəsdim verdim o xəsdə olan öyə kin, bişirə verə xəsdəyə. Qaraçuxa uzun kişidi. Gejə gördüm kin, quzunun içinnən həmən qaraçuxalı kişi geder. O ət oosanata düşdü. Ona görə gördüm, quzunun içinnən geder.
17.
Mən bir dəfə balaca olanda masqiletdə dayımnan gedəndə masqilet aşmışdı, qalmışdım altında. Sol tərəfim əzilmişdi burdan. Bir ayacan yerdə yatdım. Onda mana qurvan demişdilər. Qurvan, elə bil, bir az gej kəsildi. Mənim ikinci bajım (o biri qəsəbədə olur) yuxuda nə görür, o da olur. Çıxıf çölə, gejeymiş. İçəri gələndə deyir, gördüm kin, bosdannan evin arasındakı qapıda uzun, qara paltarrı, bax saçı da bıra düşən uzun bir gəlin dayanıf. Əlin də qaldırıf qapının üsdünnən belə məfdil qayrılırdı e, onnan tutuf. Deyir, dedi ki, dediyınızı niyə eləmirsınız? Deyir, çöndüm, baxdım. Dedim, nə demişih? Deyir, dedi ki, evınızda uşax yıxılıf, ona qurvan demisız, o qurvanı kəsməmisız. Gedin qurbanızı kəsin, ziyannıx ziyannıx gətirir. Elə səhərsi gün durdu bajım danışdı, həmən qurbanı da getdih kəsdih.
Anam xəsdələnəndə oturardı qohum varıdı, olarda. Qorxurdu xəsdələmməhdən. Deyirdi ki, qorxuram, bı xəsdəlih məni öldürəjəh. Gediv, elə bil, isdi təndir başında danışmışdı o sözü qohuma. Ağlıya-ağlıya, elə bil, gəlnimizin anasıynan… Ona danışmışdı. Sora gejə genə bajım yuxuda görmüşdü kü, həmin o qadın gejə çöldə dayanıf deyir ki, anana denən ki, heş vaxdı isdi təndir qırağında gediv ağlamasın. O ağlıyanda göydə mələhlər də ağlıyır. Anan yaxşı olajax, ama çox qorxu çəkir. Ona denən ki, heç bir xəsdəliyi yoxdu. Elə-belə xəsdəlihdi, bekara şeydi. O ağladıxca göydə mələhləri ağlatmasın o. Mənim yox, ama ikinci bajımın həmməşə gözünə görükürdü. Öz də qorxmurdu e, duruv onnan söypət eliyirdi. Qaraçuxasıdı onun. Deyir, düm qara paltar geyinirdi, uzun gəliniydi. Saçı da, hörühləri bax bıra düşürdü (söyləyici əlini topuğuna apardı – top.).
18.
Deyillər, Qaraçuxa guya hənsi evin hayatında görühsə, o ev varrı olur, yaxşı olur. Həylə deyillər. Qaraçuxa yatsa, deyillər ki, sənin Qaraçuxan yatıf a, gəlirin yoxdu. O gərəy özü oyana, onu mıcıxlıyıf qaldımağnan iş getmir haa. Gərəy onun özü qalxa ki, uje Qaraçuxam qalxıf, əlim gətirir. Həə, yaşı keçmişdər həylə deyir.
19.
Allah hamınızın Qaraçuxasını ayığ eləsin həmişə. Kürəyinizin arasında dursun. O Qaraçuxa deer, insanın kürəyinin arasında duran bir qüvvədi. Heylə deellər.
20.
Qaraçuxanı eşitmişəm. İşə gedirdim, gəlirdim ki, çörəh yoxdu. Səhər işdən qalmıyım. Xamırı qatırdım. Yatırdım. Ajıyan vaxdı görürdüm kü, Qaraçuxa gəldi, məni belə-belə oyatdı. Tez qalxdım. Gördüm, xamır ajıyıfdı. Həə. Qayıtdım baxdım ki, qapıda bax belə əllərini qoyuf, uzun, qara kişidi. Bax belə tamaşa eleer. Çıxdı getdi. Onu mən görmüşəm. Qaraçuxa elə üsdümcən hərrənir.
21-29. QARA ÇOBAN
Onun qəbri Nərgiztəpədədi. Çox hündür adamımış. Onun bir sapant daşı var, deməh, Qaraçuxdan nətəər atıfsa, gəlif düşüf Nooruz dərəsinə. Sahiyə düşüfdü. Savet devrində nəkqədər texnika varıdı, onu o sahədən çıxarda bilmədi, güjü çatmadı çıxartmağa. Heylə böyüh qayaydı. İndi orda yatax yeri var. Qara Çoban çox qüvvəli adamımış. Orda bir bulax var. Orda kəhriz də var. Orda yatax yeri var. Elə bilginən ki, hexdar yarım yerdi. Qoyunnan ötrü ağıl çəkif. Elə bizim kətdən də baxanda aralıdan görükür. Hər tərəf koldu, ora açıxdı. Qaratikanı kökünnən yoluf, ağıl çəkif qoyununa. Deməh, orda onun yatax yeri olufdu. Onnan xeylağ aşağı gəlirsən, bulax yeri var. Orda daşın için oyufdu, durba qayırıf, aparıf qoyuf bulağın gözünə, ordan daşın içiynən su gəlif tökülür. Uşax vaxdı girirdiy onun içinə. Deməh, son zamannarda onun ölən vaxdıymış, köçən vaxdıymış, nəyimişsə, o durbanın ağzına bir dənə daş qoyuf, yumruğuynan nətəər belə vurufsa, su kəsilif. Daş elə həmən yerindədi. Elə onnan da bulax quruyufdu.
22.
Qaraçux elə bizim yerdi. Qaraca Çovan yaşıyıv orda tarixən. Dağın döşünə gedirsən, orda qaratikənə belə baxırsan, meşədi da. Bir addım yer yoxdu. O, o qədər güjdüymüş kü, o qaratikənin boğazınnan belə tutuf, qoparıf atırmış. Onun kökü çıxası döyül e. Bax ordan qaratikəni yoluf tulluyuf. Bu sahatdarı da orda qaratikən bitmir. Özünün döylətin-varın orya yığıf. Ora dağ yeridi, daşdıxdı. Aşağı Nərgiztəpə var ha, ordan buna hücum eliyəndə həmən o daşı sapandına qoyuv üsdünə gələnnərə atıf. Qaraca Çoban bizim yurtda yaşıyıf. Hardasa, bir on kilometir yol var. Ordan daşıyır, o qoşunun qavağına atıf qırırmış.
Həmən Nərgiztəpədə onun qavırrarı var. Yeddi qavrı var. Yeri də məlumdu e. O qədər böyühdü ki, bir yerə sığmıyıf. Bölüf gətiriflər, deyilənə görə. Qolun bir yerə basdırıflar, qılçasın bir yerə basdırıflar, üsdün qara daşnan götürüflər. Bizim də uşax vaxdımızdı. Oranı bizə gösdəriflər (ağsakqallar göstərif) ki, bax bu Qara Çobanın yurdudu, onnan sora qəbridi.
23.
Deyillər ki, orda Qara Çoban olufdu. Mən gözümnən görmüşəm o yeri. Qaraçuxdan əyilif, deyir, Xonaşennən su içirmiş. Onnan onun məsafası azı bir on kilometir olar. Dağın tikannarın yoluf. Tərəkəmə vaxdı, elat dağdan gələndə qoyun arxaşdan qaçırmış. O qaratikannarı yoluv əliynən, qopardıf kökünnən çıxardıf, qoyunnara qəhəl4 çəkirmiş. Həmən o qəhəlin də yeri bı sahatdarı Qaraçuxda məhlimdi.
24.
Qaraçuxda ağıl yeri var. Deməynən da, gözümüznən görməmişih ha. Qaratikan kolun kökünnən çıxardıf, belə hesav elə, bir ağıl fasonda yer düzəldif. Bir beş yüz-altı yüz qoyun girən yerdi. Orda kol bitmir, ama qırağında belə çəpər kimi yer var. Qara Çoban ordan gətirip Xonaşin çayında heyvanı suarıp qaytarırmış. Sora orda kəhriz yaradıb o. Qaraçuğun ətəyində kəhriz düzəldip. Onun meydin öləndə gətirip Nərgiztəpədə sıreynan bölüp basdırıplar. Uzunumuş e, yekeymiş. Üşdü-dörtdü, bölüp basdırıflar Nərgiztəpədə. Deyilməyinə görə, guya Qaraçuxdan uzanıf Xonaşin çayınnan su içirmiş. Heylə deyillər. Onnan sora Qara Çoban çıxdı getdi, erməni gəldi ora yelihləndi.
25.
Vaxdiynən elatın dediyinə görə, Qaraçux dağı Qara Çobanın yeridi. Qaraca Çoban orda təsərfatına, qoyununa yer qayırıf. O qədər qüvvəli adam oluf ki, onu baltaynan, dəhrəynən kəsmiyif, kötüyü əliynən çəkib çıxardıb. Həmən yer helə də qalıf. Amba neçənci illərə gedir, onu bilmirəm. Qara Çoban orda yaşadığı müddətdə, heç bir işğalçının, qoşunun ona gücü çatmıyıfdı. İkinci, deyilənə görə, Qaraca Çobanı Nərgiztəpədə basdırıflar. Daşdarı var, sal daşdar. Ora da köhnə, qədimi Ağcabədi rayonunun Ofşar kəndinin qəbristannığıdı. Qaraçuğ, həmən Qaraca Çobanın adıynan addanır. O Nərgiztəpədəki daşdar elə daşdardı ki, dağ daşdarı döyül, çaydan çıxma daşdı, sal daşdı, götüməy olmur, ağırdı.
26.
Bəhrəmni kəndi Qaraçux zonasında olub. Qaraçuğ da qədim ərazidi. Orda Qaraca Çobanın arxac5 yeri varıdı. Onu Nərgiztəpədə mana atam gösdərifdi. Deyirdi ki, bax bu Qaraca Çobanın qəbridi. Sora ermənilər onları məhv elədi. O Qaraçuğun döşündə Qaraca Çobanın arxacı vardı. (Həmin o qoyun saxladığı yeri sonralar, deyəsən, əkdilər ermənilər. Amma son vaxlara kimi dururdu). O qədər güjdü adam oluf ku, kol deyillər, qaratikan kolu, onu çəkif kökünnən çıxardıf. Orda heylə özünə arxaç yeri düzəltmişdi. Atın bağladığı kolun dibi, onnan sora itdəri bağladıxları kolların dibi, hamısı aydın görünürdü. Deyirdilər ki, Qaraca Çobanın arxacıdı ora. Uşax vaxdı bizə deyirdilər ki, bu daş parçaların guya o sapanda qoyuv atıf. Deyirdilər ki, Qaraca Çobanı yeddi yerə bölüf basdırıflar. Yeddi dənə belə-belə uzun qəbir varıdı. Soradan ermənilər orda bağ saldı, olları məyf elədilər.
27.
Qaraçux dağıdı. Babalarımızın dediyinə görə, Qara Çoban bu dağlarda yerrəşif. Aşağıda da avşar qəbirsannığıdı. Bu avşarrar da ölünü çox ağlıyandı. Deyir, avşar camahatı gəlif ölülərini ağlıyanda Qara Çoban Qaraçuxda duruf sapantnan qəbirsannığın sağına-soluna daş atırmış. Camahatı qəbirsannıxdan qovurmuş ki, bəsdi ağladınız. Nərgiztəpədəki o yekə, qara daşdar həmin daşdardı, qalıf orda.
28.
Qaraca Çoban çox qüvvəli çoban oluf. Bölgüyə-zada gedəndə, camahat torpax payı böləndə deyirmiş ki, maa daş verin. Daşı atırmış, hara qədər gessə daşı, deyirmiş, bıra qədər mənim yatax yerrərimdi. Daa onun o atdığı daş hara düşürmüşsə, ordan oyana ikinci bir adam onun ərazisinə gəlmirmiş. Qaraca Çoban bizim regionda doğulup. Onun bizim bı hissədə yeri var, arxaş yeri. Mən özüm gözümnən görmüşəm. Orda yaşdı kişilər də söypət eliyir ki, Qaraca Çoban alət-zad olmuyan vaxdı çuxasın soyunuv, ona büküf tikanı, ağaşdarı kötüyünnən çıxardıf. Bu günə kimi ollar bitmirdi, qıraxları da tikanıydı. Yanı ora Qaraca Çobanın arxacıydı. Qaraçuğ deyilən yer var, Qaraca Çobanın arxacı həmin ərazidə yerrəşir. Onun məzarrığı var. O öləndə çoxlu daşdar gətirif qoyuflar. Deməli, o vaxdı kim gəlifsə, bir qara daş gətirif, onun məzarına qoyuf. Onun məzarının uzunnuğu, hardasa, bəlkə də iki yüz metir, üş yüz metirdi. Hər gələn bir qara daş gətirif qoyuv onun üzərinə, dəfnə gəldihləri bilinsin deyə. O vaxdı yazı-pozu yoxumuş, çovannar savassız olarmışdar. Onnan biliflər ki, hamı munun dəfnində gəlif iştirak eliyif. Məsəlçün, iki yüz çoban varsa, iki yüz də daş gətirilif ora. O vaxdı da yazmax-pozmax olmurmuş də. Daşdarnan bilirmişdər kim gəlif deyə.
29.
Onun bir bulağı varımış. O, işdiyi bulağın içərisi çox dərin idi. Mən görmüşdüm o bulağı. Yanı heş kim əyilif su götürə bilməzdi ordan. O, Qaraca Çovanın bulağı oluf. İt-pişih girməməhdən ötrü onu dərinnəşdiripbiş özü. Ancağ özü uzanıv ordan içirmiş. Qeyri bir insan, bizi kimi insan uzansa, başı o bulağa çatası deyil. Mütləq biz ora nəysə sallamalıyıx, götürməliyih. Ona görə də rəvayətdə deyir ki, ancax Qaraca Çovan ordan uzanıf su içirmiş. Bayavoy adam oluf.
30. KAFTAR
Kaftar insan şəklində olur. Bu, bilirsən harda oluf? Ağcabədinin Hind arxınnan Mardagertin arasında. Əmim deer, yatmışdım. Qardaşım da orda oluf, amma o da deer, yatmışdım. Əmim görüf kü, maşının qavağında belə hündür bi şey, adam dayanıf. Düz maşının qavağında. Əl atıf ki, tuta. Maşını deer, belə üsdünə elədim. Eleyəndə deer, arxasıüsdə yıxıldı. Yıxıldı deer, getdi. Düşdüm, çaydan üzümə su vurdum, deer. Axlım başıma gəldi. Amba onu tək o görməmişdi. Onu neçə sürücü görmüşdü helə, bax həmən yerdə. Deerdi, hündür, qılçaları nəzih, əlləri bax belə tühlü. Kişi paltarındeydi, deer. Deer, maşının qapılarının hamsını bağladım. Knopkaların ikisin də vurdum. Deməh, əl atıf tullanıf deer. O vaxdı da dayım kiçih oluf, balaca oluf. Deer, elə onda qorxdum ki, birdən oyanar, qorxar. Onun dərdinnən deer dimmədim. Elə bu başdadı maşının qabağında oynamağa. Tullanır deer, kabinkıya, isdiir ki, qapını aça. Qapının da deer, knopkaların vurmuşam. Deer, o yolnan deer, qutardıx.
31-32. ƏZRAYIL
Bajımın qaynənəsi xəsdeydi. Gejə ona qaroul çəkirdih. Oturmuşdux hammız. Da bilirih ki, gedəsidi. Anamnan otumuşdum. Bajımıdı, məndim, anamıydı. Anam dedi ki, odey, Azreel gəldi, bala, gəldi. Dedim, nə gəldi? Dedi, Azreel gəldi. O sahat itdər hürüşdü. Azreelin gəlişini, deməli, itdər bilir. Elə anamın deməyinən, itdərin səsi kəsilməynən arvadın canı çıxdı.
32.
Getmişdih ölü yeri vardı, ora. Kişi də xəsdələnifdi. Nəysə. Çörəh yedih, elədih. Qayıtdı ki, bə beyjə Azrayıl darvazanın ağzındaydı. Nizami zarafatnan dedi ki, yox, ə, gəlmişdi səni öldürməyə. Burda elə-belə zarafatdaşdıx. Dedi, ə, Vallah, bala, beyjə qapının ağzındaydı, durmuşdu qapının ağzında. Biz çıxdıx gəldih bəri. Hay çıxdı ki, kişi ölüf.
33. QILLICA
Qıllıca da qıllı şey olormuş dana. Pis şey olormuş e. Adamı-zadı yeyermiş. Bir xalam oğlu varıdı, Hüsöön addı. Deyer, bir dəfə gəldih, bıralar hamısı yeyəsizdiyimiş dana. Gəlif qohum öyünə, qayıdıf gedəndə deer, bir az aralanannan sora gördüm, bir ağ dəvə düşdü dalıma. And içirdi anası ki, deyirdi, at çapıf gedif çıxıf ferma varımış yalda, orya. Ta utandığınnan demiyif ki, belə bir şey var. Deellər, qorxorsan, düş qal burda dana. Sora görüfdü kü, ferma budu, bıların da ferması bınnan belədi dana. Ta orya çıxanda tanıyıf ki, hə, bizim ferma belədədi. Deyer, elə fermadan bir az aralananda bir də düşüf dalına. At özün çatdırıf öyə. İt hürüşəndə yoxa çıxıf. Dəvə yoxa çıxıf. Deyerdi, neçə ay yatdı bı Hüsöön. Qorxusunnan dana. Deer, gedif baxdırıflar, deyif kin, onu at qutarıf. At qutarmasa, onu öldürəjəhdi. Qıllıca dəvə təki şeyimiş.
34. KAFTARKUS
Biri olurdu e, dolanır ata-zada, uzanır. Kafdarkus deyillər e. Bı qavrısdannıxlarda olormuş. Qavaxcan qavrısdannıxda goreşən deerdilər. Mənim bir qohumumun dəvəsi ova qayıdıf dağdan gələndə yoxa çıxır. Gedif dəvəni gəzməyə. Ova aralanıfmış dana qavırsannıxdan. Dəvəni gəzif qayıdanda görüf kin, qavırsannıxda bir keçi var. Keçini götürüf qucağına. Ta deyif, keçidi dana, aparıf. Bı da goreşənimiş. Keçini alıf qucağına, atı sürüf. Bir zaman baxıf kin, bı keçinin dal əyağı yernən sürünür. Axı bı balacadı. İndi ata dolaşa, atı yıxa, qayıda adamı yeyə. Bu elə qorxmuyuf dana. Qavaxdan qalxızıf çırpıf yerə. Deyif, get, get, anan namaz üsdündeydi, qaç. Hə, bax o da oluf. Olmuş şeylərdi ollar.
35-41. HAL
Kadının uşağı olanda onu Hal aparırmış. Nənəmgil deyirdi da (mən onu görməmişəm). Onda qapıda keçi çığırdırmışdar, güllə atıllarmış. Onnan sora kadın özünə gəlirmiş. O güllənin səsinə guya qaçırmış. Nənəm deyirdi ki, onu bizim ulu babamız tutub. O da nətəər tutub? Xana toxuyullarmış, gəvə. Toxuyub, bular yatışırmış. Səhər durullarmış ki, düyün-düyündü. Kişi yatıb ojağın yanında. Belə də şiş qoyub ojağa. Şişin uju qızarıb. Bular gəlib gəvəni rahlıyıllarmış da. Kişi şişi götürüp qılçasının burasınnan (söyləyici əlini ayağına toxundurur – top.) yandıranda bu özünü itirib. Olar iynədən, sancaxdan qorxullar. Çığıranda kişi tutub. Tez üsdünə iynə taxıb. Onda nənəm deyirdi ki, (nənəmin də anası danışırmış ona) yekə bir arvadıydı. Onu göndərillərmiş suya. Deyirmişdər, “get, gej gə”. Gedif beşcə dəyqədə suyu doldurub gəlirmiş. Deyirmişdər, “get, tez gəl”. Gediv otururmuş, axşam gəlirmiş. Bax belə iş tuturmuş. Bular gərəh ona tova dedirdeydi ki, nəslinə, kökünə, uluvauluna, nəvlem eee, yeddi arxa dönəninə mən dəymeyjəm. Gediv uşaxlar su gətirermiş. Deyif, bunu çıxart. Çıxardıf. Gəlif deyif ki, Ojaxqulu baba, Ojaxqulu baba (Ojaxquluymuş kişinin adı). Çıxıf, deyif nədi? Deyif, bir belə qaldım evində, məni incitmədiz, ona görə çox sağ olun. Dəymeyjəm, sana heş bir ziyannıx vermeyjəm. Mana gərəh tova dedirdeydin. Mənnən mal isdeydin, pul isdeydin, nəvlim, nəysə isdeydin dana. Bunu da eləmədin. Mənnən istifadə eləmədin. Ancax sana bircə onu deyirəm ki, gəlinnərniz, qızdarnız ev süpürsün, dalıncax zivil gəlsin. Təmizdiyniz olmasın.
36.
Deməli, bizim tayfada bir nəfər oluf, bunun atı olufdu. Bu, hər gün gedir görür kü, at örühdədi, qan-tərin içərsində, yalı da hörülüdü. Bir gün belə, iki gün belə... Deyir ki, bəs gecə səhərə kimi bu Hal ata dinşdih vermir. Neynəməh lazımdı? Qırı əridir, bezin üzərində atın belinə çəkir. Səhərə yaxın gəlir, ata yaxınnaşanda görür kü, atın üzərində bir məxluq var. Bir kadın xeylağıdı. Haldı da. Deməli, bu da bilir ki, Halın yaxasına tez iynə, yaxut da sancax sanşsan, onda bu gözdən itmir, qalır. Və nə qədər ki bu sancax, bu iynə onun yaxasındadı, bu itayət eliyir onu tutan adama. Bu da bu minvalnan bu Halı tutur, yanı qırdan aralana bilmir və sancağı da yaxasına sancır. Atın belində Halı tutur, gətirir evə. Hal burda bu adamlarnan bir yerdə qalır, yaşıyır, işdiyir. Günnərin bir günündə bu Hal axı getməy isdiyir. Bu gəlir, yaxınnaşır bir kadına, deyir ki, bəs əlimə tikan batdı, bu iyneynən bunu çıxart. Hal üsdündəki iynəni gösdərir. Özü onu götürə bilmir. Bu da sancağı çıxardan kimi Hal artıx qayıdır ilkin formasına də. Ama gedərkən bir söz deyir. Deyir, siz mənnən sarımsağın neçə dərdə dərman olduğun soruşmadınız. Ama məni burda işdətdiniz, mən də sizə qarqış eliyirəm ki, yurdunuz avand olsun, ama həmişə zibilli, tör-töküntülü olsun. Bu, belə qarqış eliyir, və gözdən itir gedir. Anam deyirdi ki, buna görə də bizim öyləri həmişə nə qədər yığıf-yığışdırsalar da, elə tör-töküntü olur. Və bu, həmin o Halın qarğışıdı.
Dostları ilə paylaş: |