AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI
FOLKLOR İNSTİTUTU
___________________________________________________
QARABAĞ:
FOLKLOR DA BİR TARİXDİR
VII KİTAB
(Xocavənd rayonundan toplanmış
folklor örnəkləri)
BAKI – 2014
“Qarabağ folklorunun toplanması,
sistemləşdirilməsi və araşdırılması” adlı layihə
əsasında çap olunur.
LAYİHƏNİN RƏHBƏRİ: AMEA-nın müxbir üzvü, fil.ü.e.d.
Muxtar KAZIMOĞLU (İMANOV)
TOPLAYIB TƏRTİB EDƏN: fil.ü.f.d., dos. Ləman VAQİFQIZI
(SÜLEYMANOVA)
REDAKTOR: fil.ü.f.d. İlkin RÜSTƏMZADƏ
NƏŞRİNƏ MƏSUL: fil.ü.f.d. Əziz ƏLƏKBƏRLİ
Qarabağ: folklor da bir tarixdir, VII kitab (Xocavənd rayonundan toplanmış folklor örnəkləri). Bakı, “Elm və təhsil”, 2014, 444 səh.
İSBN – 9-789952-810868
Q 4603000000 Qrifli няшр
Í-098-2014
© Folklor İnstitutu, 2014
TƏRTİBÇİDƏN
Azərbaycan Respublikasının 26 noyabr 1991-ci il tarixli 279-XII saylı Qanununa əsasən, Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti ləğv olunaraq Hadrut və Martuni rayonlarının bazasında Xocavənd rayonu yaradılıb. Ərazisi 1458 km2 idi, 1 şəhər (Xocavənd şəhəri – rayon mərkəzi), 2 qəsəbə və 82 kəndi var idi. Əhalisinin sayı işğaladək 39,600 nəfər təşkil edirdi, hal-hazırda isə 42,7 min nəfərdir. Ərazinin işğalına qədər Azərbaycan türklərinin sayı 7,400 nəfər olmuşdur, indi isə 11, 814 nəfərdir.
Bəs nə üçün ərazidə ermənilərlə müqayisədə Azərbaycan türklərinin sayı bu qədər azdır? Bu sualın cavabını Xocavənd rayonundan didərgin düşmüş yaşlı əhali ilə söhbətlərimizdə tapdıq. Onlar Çar Rusiyası dövründə və sonrakı illərdə ermənilərin dəfələrlə Azərbaycan türklərinin yaşayış məskənlərinə soxulması, əliyalın əhalini kütləvi şəkildə qətlə yetirməsi, onlara ağılagəlməz işgəncələr verməsi haqqında xatirələri kövrələ-kövrələ danışırlar. Təkcə onu qeyd etmək kifayətdir ki, rayonun Qaradağlı kəndi ötən əsrdə 3-4 dəfə yandırılıb, sağ qalan kənd sakinləri öz el-obasından didərgin düşüb, sonralar həmin insanların bir qismi yenidən Qaradağlıya qayıdaraq bu kəndi yenidən salmağa müvəffəq olublar. Yaxud Ağcabədi rayonunun Xocavənd kəndinin sakinləri məhz Martuni rayonunun Xocavənd kəndindən erməni basqınları zamanı köçən əhalinin törəmələridirlər. Axullu kəndinin sakinlərinin dediyinə görə, bu kənd də 1918-ci ildə yandırıldıqdan sonra əvvəlki yerində deyil, bir az aşağıda salınıb. Dağlıq Qarabağdan vaxtilə didərgin düşmüş əhalinin böyük bir qismi də Beyləqan, İmişli və s. rayonlarda kütləvi şəkildə məskən salıblar. Həmin rayonların yaşayış yeri kimi seçilməsinin əsas səbəbi bu rayonların ərazisinin Dağlıq Qarabağ əhalisinin qışlaq yeri olmasıdır. Yaylaq yerləri əllərindən çıxan, var-dövlətləri talanan camaat bu gün də orada yaşayanlar tərəfindən “İsti Sibir” adlandırılan Haramı düzündə məskunlaşmağa məcbur olub. Yerli özünümüdafiə dəstələrinin həm ötən əsrin əvvəllərində, həm də sonlarında erməni quldurlarına qarşı mübarizəsi də bu gün əhali arasında ağrılı-acılı xatirələr kimi yaşamaqdadır.
Kolxozlaşma başlayanda kolxozlar yaratmaq adı ilə bölgənin kəndləri bir-biri ilə birləşdirilmiş, birləşdirilən kəndin əhalisi oradan digər kəndə köçürülmüş, ərazisi isə erməni kəndlərinə verilmişdi. Bəhrəmli kəndi bu dövrdə Əmirallara, Vərəndəli kəndi isə Qaradağlı kəndinə birləşdirilmişdir.
1988-ci ildə Xankəndində ermənilər Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətini Ermənistana birləşdirmək tələbi ilə separatçı mitinqlərə başlayandan bu bölgənin əhalisinin də qara günləri yenidən başlayıb. Əhali həmin dövrü “daşlaşma”, “ağaclaşma” dövrü kimi xatırlayır. Nisbətən yüksəkdə yerləşən erməni kəndlərindən, demək olar ki, hər gün Azərbaycan kəndlərinə daş yağdırılır, od vurulmuş təkərlər ot tayalarına, tövlələrə doğru yuvarladılır, yolla gedən dinc sakinlər təklikdə ələ keçən kimi ağacla döyülürdülər. Az bir müddət içində “daşlaşma”, “ağaclaşma” dövrü ən müasir silahlar vasitəsilə edilən gülləbaranlarla əvəzləndi.
Xocavənd rayonunun işğalı 1991-ci ilin 30 oktyabrında Tuğ kəndinin didərgin düşməsi ilə başlayır və 1993-cü ilin 23 avqustunda Günəşli kəndinin işğalı ilə başa çatır. Bu gün bütövlükdə Dağlıq Qarabağdan əlimizdə kiçik bir ərazi – yalnız Nərgiztəpə abidəsi qalıb.
Rayon 13-ü qadın, 13-ü uşaq olmaqla, ümumilikdə 145 nəfər şəhid verib. Qaradağlı müsibəti Xocavənd rayon sakinlərinin məruz qaldığı dəhşətli faciələrdən biridir. Hər tərəfdən vaxtilə ermənilərin zəbt edərək yaşadıqları kəndlərlə əhatə olunan Qaradağlı camaatı, demək olar ki, hər gün gülləbaran altında qalsa da, təslim olmaq istəmirdi. Odur ki, arvad-uşağı kənddən çıxarıb əli silah tutan kişilər və onların qulluğunda duran qadınlar kənddə qalırlar. Ancaq 1992-ci ilin 17 fevralı onların kənddə keçirdikləri son gün olur. Kəndi hər tərəfdən mühasirəyə alan ermənilər 118 nəfəri əsir alırlar. Onlardan 10 nəfəri də qadın idi. Əsirlərdən 66 nəfər cavan seçilərək güllələnir və ölülərlə birlikdə yaralılar da silos quyusuna gömülür. Sağ qalanların az bir qismi sonradan geri qaytarılsa da, bir qismindən bu gün də xəbər yoxdur.
Söyləyicilər üçün ağır da olsa, sadaladıqlarımızla bağlı xeyli xatirə danışdılar və biz onların bir qismini bu kitaba daxil etdik.
Rayon ərazisindən qaçqın düşən əhali Respublikamızın 36 rayonunda məskunlaşıb. Beyləqan, Ağcabədi rayonları, Bakı-Abşeron onların kompakt yaşadıqları ərazilərdir. Əhalisi sayca az olduğu üçün biz buradan səmərəli nəticə əldə edəcəyimizə o qədər də inanmırdıq. Bu bölgəyə səfər etməmişdən əvvəl əlimizdə Qarabağın digər bölgələrindən topladığımız xeyli material vardı. Niyyətimiz həmin materialın üstünü bitirmək idi. Ancaq Xocavənd rayon İcra Hakimiyyətinin başçısı Eyvaz Hüseynovla görüşümüz bizi fikrimizdən daşınmağa məcbur etdi. Bizi olduqca isti qarşılayan Eyvaz müəllim təklif etdi ki, “Qarabağ: folklor da bir tarixdir” seriyasından nəşr olunan kitablardan birini də Xocavənd folkloruna həsr edək. O, bunun üçün bizə əlindən gələn köməyi etməyə söz verdi və sözünün üstündə durdu. Eyvaz müəllim rayon folklorunun toplanması işini təşkil etməyi müavini, Sosial İqtisadi İnkişafın Təhlili və Proqnozlaşdırılması şöbəsinin müdiri Azər Süleymanova tapşırdı. Çevik adam olan Azər müəllim öz işlərinin çoxluğuna baxmayaraq, işi elə təşkil etdi ki, bizim boş dayanmağa, sadəcə olaraq, vaxtımız qalmadı. Xocavənd rayonu sakinlərinin yerləşdikləri bütün məntəqələrə baş çəkməyimizə imkan yaradıldı. Material zənginliyi səbəbindən topladığımız materialların bir qismini bu kitabda verə bilmədik. Bu səbəbdən Xocavənd folkloruna aid növbəti kitabın tərtibi zərurəti yarandı.
Biz rayon sakinləri ilə mart ayının əvvəllərindən iyul ayının əvvəllərinədək 4 dəfə görüşdük. Bu müddət ərzində Beyləqan şəhərində, o cümlədən Beyləqan rayonunda yerləşən Xocavənd, Yeni Xocavənd, Yeni Tuğ, Yeni Qaradağlı qəsəbələrində, Ağcabədi rayonunun ərazisində salınmış 556 ailəlik hündürmərtəbəli yaşayış massivində (bu massivdə yalnız xocavəndlilər deyil, Qarabağın işğal olunmuş digər rayonlarının sakinləri də məskunlaşıblar), Ağcabədi rayonunun Şəfəq Ovşarı kəndində, Bakı şəhərində – Abşeron Gənclər Şəhərciyində, Şuşa şəhərciyində, Xəzər, Qaradağ, Nizami, Yasamal rayonlarında, Ramana qəsəbəsində, Saray Bağlar qəsəbəsində və s. ərazilərdə məskunlaşan Xocavənd sakinləri ilə görüşmüşük. Qeyd edək ki, ilk səfərimiz digər səfərlərimizlə müqayisədə daha məhsuldar keçdi. Biz ilk dəfə 85 nəfər Xocavənd sakini ilə görüşüb söhbət edə bildik. Sonrakı səfərlərimizdə artıq bu say get-gedə azalmağa başladı. Bunun əsas səbəbi bölgədə folkloru yaxşı bilən adamların sayca azlığıdırsa, digər səbəb də ilk səfərlərimizdə xocavəndlilərin daha sıx məskunlaşdıqları ərazilərdə olmağımızdır. Ümumilikdə 203 nəfər (onlardan 3 nəfəri Şəfəq Ovşarı kəndinin sakinidir) adamla görüşmüşük. Təbii ki, görüşdüyümüz sakinlərin hamısını yaxşı folklor söyləyicisi hesab etmək olmaz. Onların arasında yaxşı folklor söyləyiciləri ilə rastlaşsaq da, az informasiya verənlər daha çoxdur. Hətta elə adamlar oldu ki, onların ifasında cəmi bircə mətn qeydə ala bildik. Bunun bir səbəbi bizim görüşdüyümüz adamları tanımamağımız idisə, digər bir səbəb də rayon haqqında mümkün qədər daha çox məlumat almaq üçün müxtəlif dünyagörüşlü insanlarla görüşməyimiz idi.
Söyləyicilərlə söhbətə başlamaq üçün onun hansı kənddən, tayfadan, tirədən olmasını soruşur, neçə babasını tanıması haqqında suallar verirdik. Bu da sonda maraqlı nəticələrə gətirib çıxardı. Məlum oldu ki, bu bölgədə Əfşar, Kəbirli tayfaları, Budaqlı, Talıbxanlı, Alnazarlı, Pəsəndallar, Papaxçallar (Papaqçı Alılar) və s. tirələr yaşayırmış. Hansı tayfaya və ya tirəyə mənsub olduğunu bilməyən söyləyicilərlə də qarşılaşdıq. Kitabın sonunda söyləyicilərlə bağlı məlumat verdiyimiz hissədə onların hansı tayfadan, yaxud tirədən olmasını da qeyd etməyi məqsədəuyğun hesab etdik. Eyni zamanda kəndlər haqqında xeyli xatirələr qeydə ala bildik və onları da kitaba daxil etdik. Söhbət etdiyimiz hər söyləyici ən yaxşı halda üç babasının adını çəkə bilirdi.
Maraqlıdır ki, rayon sakinlərindən bir qisminin iki, bəzən də üç adı var. Belə bir faktın Gədəbəy rayonunun Şınıx mahalında olduğunu bilirik1. Maraqlıdır ki, Xocavənd rayon sakinlərinin şivəsinin də bəzi hallarda Qazax-Gədəbəy dialektinə yaxın olduğunu müşahidə etdik (indiki zaman şəkilçisi -ır4 əvəzinə -er, -or, təsirlik hal şəkilçisi -nı4, -ı4 əvəzinə -yı4 işlənməsi və s. bu yaxınlığa misal ola bilər).
Xocavənd sakinlərindən toplanmış mətnlər arasında dini mətnlər olduqca azdır. Dini mətnlərin azlığını Sovet dövründə erməni əhatəsində qalan əhalinin Məhərrəmlik mərasimlərini keçirə bilməməsi ilə izah etmək olar. Çünki bu bölgədə yaşayan əhali şiə məzhəbinin daşıyıcılarıdır. Məhərrəmlik mərasimi keçirilmirsə, deməli, həmin mərasimdə söylənilən mətnlər də auditoriyasını itirdiyi üçün unudulmağa məhkumdur.
Bölgədən qeydə aldığımız materiallar arasında xeyli sayda mifoloji mətn var. Bunların bir qismi bütün bölgələrimiz üçün xarakterik olan mifoloji rəvayətlərdir. Xocavənd sakinlərindən topladığımız rəvayətlərin bir qismini də Qara Çobanla bağlı söylənən mətnlər təşkil edir. Söyləyicilər bu obrazı gah Qara Çoban, gah da Qaraca Çoban adlandırırdılar. Həmin mətnlərə nəzər saldığımız zaman nəhənglərlə bağlı təsəvvürlərin bölgədə bu obraza transformasiya olunduğunu görürük.
Rayon sakinlərindən xeyli sayda nağıl mətni qeydə ala bildik. Nağıl söyləyicilərinin böyük əksəriyyəti əslən qonşu rayonların sakinləri olub, sonradan Xocavənd ərazində məskunlaşan insanlar idilər. Yaxşı nağıl ifaçılarının daha çox Ağdam rayonunun Mərzili kəndindən gəlmə olduqlarını müşahidə etdik. Eyni zamanda kitablardan oxunan nağıl süjetlərinin də dövriyyəyə girməsi faktları ilə qarşılaşdıq. Kitablardan gələn mətnləri kitaba daxil etmədik, Folklor İnstitutunun arxivinə verdik.
Bütün nağıl söyləyicilərinin repertuarında formullardan istifadə çox azdır, bəzən də heç yoxdur. Bir sıra hallarda söyləyicilər özləri də nağıl formullarından istifadəni artıq şey sayırlar. Məsələn, “Padşah oğlunun nağılı”nı danışan Qaytaran Qədim oğlu Quliyevin təhkiyəsinin sonuna Çərkəz Ağəli oğlu İmanov “Göydən üç alma düşdü” formulunu artıranda Qaytaran baba “Ə, yox, almanı neynirsən?” dedi. Bununla bildirmək istədi ki, nağılın sonunda məlum formullardan heç də həmişə istifadə olunmur.
Qaytaran Qədim oğlu Quliyev ilə elə ilk səfərimizdə görüşməyi məsləhət bildilər. İlk görüşümüzdə Çərkəz Ağəli oğlu İmanov ilə birlikdə oturub danışdılar (məni onun evinə Çərkəz baba aparmışdı). Çərkəz babanın təhkiyəsi daha gözəl olsa da, Qaytaran baba qədər nağıl bilmirdi. Çərkəz babanın etirafına görə, danışdığı nağılların bir qismini vaxtilə elə Qaytaran kişidən, bir qismini isə nənəsindən eşidib. Onlar bir-birinin danışığına müdaxilə edir, tez-tez mübahisə edərək bir-birinin danışığına düzəliş verirdilər. Hətta elə nağıl oldu ki, əvvəlini Qaytaran baba başlasa da, qalanını Çərkəz baba davam etdirdi. Bəzən söyləyicilər nağılın sonuna öz başlarına gətirilən müsibətlərlə bağlı əlavələr edirdilər. Məsələn, Çərkəz baba “Şərə düşmüş qızın nağılı”nı belə tamamladı: “Orda atanın qeyrətsizdiyin gösdərir. Xudavəndi-aləmnən sada gəlir kin, nahax qan yerdə qalmaz yüz il də qala. İndi ermənilər bir heylə uşax-muşağı qırdılar e. Xojalı məsələsini deyirəm. Hələ olar elə işdər eliyiflər ki, Xojalı məsələsi muşduluxdu e onun yanında. Allah-taala olların cəzasını nə vaxsa verəjəh”.
Bəzən elə olurdu ki, söyləyici nağıldakı (“Tacirin Allahı qonaq çağırması”) obrazı tacir deyə təqdim edir, nağılın ortasında isə tacir əvəzinə padşah deyə danışırdı. Və yaxud “Üç bacı” nağılının əvvəlində söyləyici qızların qardaşının olmadığını qeyd etsə də, sonda qızları divin əlindən qardaşı qurtarırdı və s. Gələcəkdə söyləyicilərlə bağlı aparılan tədqiqatları nəzərə alaraq bu mətnləri kitabda elə olduğu kimi verməyi məqsədəuyğun saydıq.
Qaytaran Qədim oğlu Quliyevin yanında ümumilikdə 4 dəfə olduq. İkinci dəfə Qaytaran baba bizə 10 mətn danışdı. Üçüncü dəfə 11 mətn, sonuncu görüşümüzdə isə 7 mətn danışdı ki, danışdığı mətnlər nağıl, lətifə və rəvayət janrlarını əhatə edirdi. Son 3 görüşümüzdə gələcəyimizi bildiyi üçün danışacağı mətnlər haqqında vərəqdə əvvəlcədən özü üçün qeydlər etmişdi (Kasıb kişi oğlunu aparıb bir kişinin yanına qoyur. Bir arvadın əri dağa gedib, arvad aranda qalıb. Bir çoban, nökər. Keçəl kişi. Avdal Qasım. Qarışqa qarğuya yığma və s.). O, bəzən danışacağı nağılı özü adlandırırdı. Biz söyləyicinin adlandırdığı nağılların üzərinə ulduz işarəsi qoymuşuq. Qaytaran kişinin nağıl repertuarı zəngin olsa da, təhkiyəsi qurudur. Bəzən də söyləyici nağılın müəyyən hissəsini unudur, nağılın sonunda unutduğu hissəni xatırlayır, “Ən qəşəh yeri də burasıydı”, – deyərək, unutduğu hissəni yenidən danışır. Bu kimi hallar da onun çoxdandır nağıl ifa etmədiyindən xəbər verir. Əslində o özü də bunu etiraf etdi. Danışdığı nağılları Ağdam rayonunun Mərzili kəndində uzun qış gecələrində bir yerə toplaşan yaşlılardan və iştirak etdiyi məclislərdə müxtəlif adamlardan eşitdiyini bildirdi. İlk dəfə 11 yaşında öz həmyaşıdlarına nağıl danışdığını da dedi. Hər nağılı başlamazdan əvvəl “Birini də deyim?”, – deyə icazə alırdı. O, nağılı tələsə-tələsə danışır, cümlələri tamamlamırdı. Biz də həmin cümlələri mətndə elə yarımçıq formada verməyi məqsədəuyğun saydıq. Qaytaran baba hərdən nağılın ortasında diktofona işarə edərək, “Yazır?” – deyə soruşurdu. O, nağıla müasir dövrdən maraqlı xallar vururdu: “Həmən kəndə çatanda görür ki, camaat hamısı yığılıb belə. Ukranyada kı nümayiş eliyillər, onnan sora Suriyadakı kimi yığışıblar. Çoxlu əhalidi”; “İndi mən qardaşımı axtarmalıyam o Xoşqədəm kimi” və s.
Dəfələrlə qeyd olunub ki, yaxşı repertuara malik söyləyicilərlə bir-iki saatlıq ünsiyyət onların əsl potensialının üzə çıxarılmasına imkan vermir. Odur ki, belə söyləyicilərlə 2 dəfə (Həsən Mehdiyev, Rasta Mustafayeva, Çərkəz İmanovla), 3 dəfə (Əsmət Rüstəmova ilə), bəzən də 4 dəfə (Qaytaran Quliyevlə) görüşüb söhbət etmişik.
Nadya Həsən qızı Qurbanova əvvəlcə dediyi bayatıları – bir neçə bayatını adi formada şeir kimi söylədi. Sonra divana uzanaraq mahnı kimi oxumağa başladı. Hərdən bizə elə gəlirdi ki, söyləyici ətrafı sanki hiss etmir, otaqda kiminsə olması, onu dinləməsi Nadya nənəni qətiyyən maraqlandırmırdı. Mahnı kimi oxuduqca yadına daha çox bayatı düşürdü. Mahnı kimi oxumaq söyləyicinin fikirlərini sanki sistemə salmışdı. O, əvvəl adi formada dediyi bayatıları da yenidən mahnı kimi oxuyurdu. Nadya nənə bəzən bir misranı iki dəfə təkrar edir, birinci dəfə dediyi misranın sonuna avazla ey (bəzən yey) nidası artırır, ikinci misranı əlavəsiz oxuyurdu:
Köynəyin gülü yansın ey,
Köynəyin gülü yansın.
Od tutsun, gülü yansın ey,
Od tutsun, gülü yansın.
Belə deyir, səni mənnən ayıranın ey,
Səni mənnən ayıranın,
Ağzındakı dili yansın ey,
Ağzındakı dili yansın.
Söyləyici bəzən də əvvəlki misraları iki dəfə təkrar etsə də, son iki misranı bir dəfə deyirdi:
Dağlarda qar səsi var ey,
Dağlarda qar səsi var.
Yağıfdı, qar səsi var ey,
Yağıfdı, qar səsi var.
Atdar ifcin nallanıv ey,
Veranada gənə səfər səsi var.
Arada bir oxumağını dayandırıb “bayatıdı ha”, – deyə xəbərdarlıq edirdi. Bəzən də bayatının üç misrasını deyirdi:
Ay dağlar, qoşa dağlar ey,
A dağlar, qoşa dağlar.
Nə verifsən baş-başa, dağlar ey?
Nə verifsən baş-başa, dağlar?
Səni görüm, min il yaşa, dağlar ey,
Min il yaşa, dağlar.
Gəlininin dediyinə görə, Nadya nənə evdə tək qalan kimi ediləməyə başlayır.
Bizə xeyli bayatı deməsinə baxmayaraq, o, hərdən “Sən gəldin deyə mənim bayatım, mahnım qurtardı, ay bala”, – deyə gileylənirdi.
Nadya Qurbanovanın söylədiyi bayatıları kitabda onun dediyi kimi verə bilmədik. Çünki Nadya nənə söylədiyi əksər bayatıları mahnı kimi oxuduğundan yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, hər misranı iki dəfə təkrar edir, misraların sonuna nidalar artırır, bəzən də bayatının üç misrasını söyləyirdi. Canlı ifa prosesində bu kimi hallar normaldır və mətnin təbii olmasını bir daha sübut edir. Ancaq yazıya köçürülmə zamanı mahnının avazını vermək mümkün olmadığından təkrar cümlələr ağırlıq yaradır. O səbəbdən də, təəssüf ki, biz bu mətnlərin təbiiliyini qoruya bilmədik.
Bəzən söyləyicilər ifa prosesində də bayatı yaradırdılar. Məsələn, Rasta Şavağat qızı Mustafayeva da bizə dalbadal xeyli bayatı söylədi. Sonda alqış dediyi zaman zarafat etdik ki, onu da bayatıyla desin. Nəticədə belə bir alqış-bayatı meydana çıxdı:
Bala, səni görüm xoş yaşa,
Götürgünən xoş yaşa.
Fələyə yalvarıram,
Sana bir gün, taleh yazsın,
Onda ömrünün sonunacan xoş yaşa.
Bu və bu kimi ifa prosesində yaradılan mətnlər bəzən poetik baxımdan zəif olsa da, tədqiqat baxımından yararlıdır.
Bayatı ifaçıları ilə ünsiyyətdə olarkən bayatının deyilmə məqamları və formaları haqqında da xeyli informasiya aldıq. Bununla bağlı tam təsəvvür əldə etmək üçün rayon sakinlərindən birinin yas məclisində də iştirak etdik. Söyləyicilərin “Məjlis olanda yadıma düşür. Onda deməsəm, bağrım çatdar. Amma tini olmasa, yadıma düşmür də, bala”, “Dolu vaxdımda deyirəm. Ancax yas yerrərində demişəm, ayləmin, uşağımın yanında deməmişəm heç. Bayatı çoxdu, amma fikrimi cəmliyə bilmirəm”, “Birdən gejə ağrılarım tutanda karavatın üsdündə o qədir bayatılıyıram, yadıma gəlir, birdən də yadımnan çıxır. Gejə mən bayatılamağa başdıyanda səhərədək bayatılayıram. Di gəl indi yadıma düşmür” kimi gileyləri bayatının konteksti məsələsinə işıq tutur. Yəni söyləyici bayatını həmişə söyləyə bilmir, bunun üçün özləri demiş, “tini gəlməlidir”.
Söyləyicilər bayatının deyilmə formaları haqqında da xeyli məlumat verdilər.
Gərənaylamaq əlini qulağının dibinə qoyub yüksək səslə ağı deməkdir. Bu zaman misraların sonuna lay-lay artırılır. Gərənaylamaq olduqca yüksək səs tələb edir. Amma yas məclislərində gərənaylamaq o qədər də yaxşı qarşılanmır. Çünki bu, el arasında ölünü urvatdan salmaq kimi qiymətləndirilir. Söyləyicilərin dili ilə desək, “yasda ləyaxnan oxumaq lazımdır”.
Yas məclislərində yanıqlı səslə bayatı deməyə ediləmək deyirlər. Söyləyicilər təklikdə, alçaq səslə, ağlaya-ağlaya bayatı söyləməyi ediləmək adlandırırdılar. Onlar bəzən inək sağarkən oxumağa da ediləmək deyirdilər.
Bu bölgədə dodağının altında, yalnız özünün eşidə biləcəyi tərzdə bayatı söyləmək gümüldənmək adlandırırılır.
Hüzür yerlərində deyilən bayatıları ağu adlandıran söyləyicilər eyni zamanda qeyd etdilər ki, ağı, adətən, bir qadın tərəfindən deyilir. Ağının bəhr forması da var. Bəhri də, adətən, bir adam oxumağa başlayır. Hər misranın sonuna “Şahüseyn, Vahüseyn” kəlmələri artırılır ki, bunu məclisə yığışan qadınlar xorla, əllərini dizlərinə vura-vura deyirlər.
Bölgədən qeydə aldığımız ağıların bir qismi də sinkretik paralelizm formasındadır. Bu tipli ağılar bayatı formasında deyilməsə də, cümlələr sanki qafiyəlidir. Söyləyicilər bu cür “qafiyələri” bəzək vermək adlandırırdılar:
Duranda yerə naz eliyən,
Gedəndə boyuna naz eliyən,
Gedəndə yerişi göyçək,
Gələndə gülüşü göyçək,
Gözəlliyi güldən götürən,
Ağlığı qardan götürən ...
Yas aparmaq üçün kənardan gətirilən qadınları bölgədə ağıbaşı adlandırırlar.
Kitaba salınmış materialların müəyyən bir qismini də etnoqrafik mətnlər təşkil edir. Bunların arasında tərəkəmə həyatını əks etdirən mətnlər maraq doğurur. Qarabağın işğalı Quzey Azərbaycanda tərəkəməliyə, demək olar ki, son qoydu. Bu səbəbdən də gənc nəslin tərəkəməçiliklə bağlı təsəvvürləri yox dərəcəsindədir. Odur ki, tərəkəmə həyatı ilə bağlı materialları çox çətinliklə toplaya bildik. Çünki söyləyicilərə bununla bağlı suallar ünvanlayarkən çətinlik çəkirdik. Yaşlı nəslin dünyasını dəyişməsi həmin təsəvvürlərin birdəfəlik itməsi deməkdir. Odur ki, bu mətnləri də kitaba daxil etməyi lazım bildik.
Abdal Qasımın adını çəkdiyimiz zaman hamı gülümsəyirdi. Amma bəzi mətnləri qeyri-etik hesab etdikləri üçün danışmaq istəmirdilər. Ərazidə Abdal Qasımın şeir yazdığını qeyd edən söyləyici də oldu, amma o da “latayırdı” deyərək şeiri söyləməkdən imtina etdi.
Epik mətnlərdəki söyləyici əlavələrini mötərizə içərisində vermişik. Lirik janrlarda isə söyləyici əlavələrini kursivlə göstərmişik. Bayatıların variantlarını göstərmək üçün = (bərabərlik) işarəsindən istifadə etmişik.
Xocavənd folklorunun toplanmasında göstərdikləri köməyə görə Xocavənd Rayon İcra Hakimiyyətinin başçısı Eyvaz Hüseynova, Xocavənd Rayon İcra Hakimiyyəti başçısının müavini, Sosial İqtisadi İnkişafın Təhlili və Proqnozlaşdırılması şöbəsinin müdiri Azər Süleymanova və onun ailə üzvlərinə, eləcə də Xocavənd Rayon İcra Hakimiyyətinin başçısının köməkçisi Şaiq Aslanova, Xocavənd Rayon İcra Hakimiyyəti başçısının müavini Əfsanə Quliyevaya, Xocavənd Rayon İcra Hakimiyyətinin “Hüquq şöbəsi”nin məsləhətçisi Elçin Şükürova, Xocavənd Rayon Mərkəzi Xəstəxanasının baş mühasibi Nəbi İmanova, Xocavənd Rayon İcra Hakimiyyətinin böyük məsləhətçisi Eynur Hüseynova, Xocavənd Rayon İcra Hakimiyyətinin Bakı şəhəri üzrə nümayəndəsi Təyyar Əliyevə, Xocavənd Rayon İcra Hakimiyyəti başçısının Xətai inzibati ərazi dairəsi üzrə nümayəndəliyinin baş mühasibi Pərviz Rəhmanova, Xocavənd Rayon İcra Hakimiyyəti başçısının Xocavənd kənd inzibati ərazi dairəsi üzrə nümayəndəsi İltifat İbrahimova və ailəsinə, Xocavənd Rayon İcra Hakimiyyəti başçısının Qaradağlı kənd inzibati ərazi dairəsi üzrə nümayəndəsi Cavay Hüseynova, Xocavənd Rayon Polis şöbəsinin əməkdaşı Pərviz Tanrıverdiyevə, Xocavənd Rayon Mədəniyyət və Turizm şöbəsinin müdiri Ramiz Balakişiyevə və həmin şöbənin işçiləri Amil Rəhimova, Tural İsmayılova, Yasin Yusifova, Elmir Səfərova, Zaur Məmmədova minnətdarlığımızı bildiririk.
MİFOLOJİ MДTN, ДFSANД, RДVAYДT
VД XATİRДLДR
1. YERLƏ GÖYÜN ARALANMASI
Əvvəllər göynən yer bitişih imiş. İndiki kimi döymüş də. Üzür isdiirəm, kööşəndə bir qadın yuxa bişirirmiş. Körpə uşağı varımış, üzür isdiirəm. Uşağ ağlıyır, əyax yoluna gedir. Bı arvat tələsih bilmir neyləsin. Yuxanın birin götürüp bının arxasın silip. Bının arxasın siləndə yer-göy bircə dəfə şakqıldıyıp. O ki göy gurulduyur e. Heylə guruldamağnan dünyanın bax belə olmağı bir olup.
2.
Qabaxlar sümbül belə deyilmiş. İndi başında bircə qırıx dən var. Qabaxlar amma təpədən-dırnağa kimi dənimiş. Adam düzgün iş görmürmüş. Bir qadın xeylağının birinin uşağı, ayıp da olmasın, özünü batırır. Oyana-buyana baxıp, bu cəmdəyi yanmış bir şey tapmıyıp bının g..ün silməyə. Götürüp bı, çörəhdən kəsip bu uşağın g..ün silip. O zaman da göydən yerə zincir sallanırmış. Aha, zincir də çəkilip göyə. Zincir də çəkilip çığıra-çığıra. Sümbül də çəkilir, çəkilir, ikicə-üşcə dənəsi qalanda it uluyup. İt uluyup ağzın tutub yuxarı. Allah-taala deyip, o itə verin, o iki-üş dəni, qoyun onnan o it dolansın. Həmən iki-üş dəndi ki, artdı belə taxıl oldu.
Dostları ilə paylaş: |