Uşaq oyunlarına qoyulan yasaqlar
Hər nə qədər əski çağlardan başlayaraq oyun baxımından uşaqlar böyüklərə nəzərən daha sərbəst, daha müstəqil kimi görünsələr də onların da oyunlarında bəzi yasaqlar vardır. Təbii ki, uşaq oyunlarına yasaqları qoyanlar böyüklərdir. İlk öncə bu yasaqları
a) inanc qaynaqlı yasaqlar
b) uşaqlara həm mənəvi, həm fiziki zərər verəcək oyun yasaqları adı altında qruplaşdırmaq mümkündür.
f.1. İnanc qaynaqlı yasaqlar
Uşaq oyunları, bir ümumiləşdirmə aparmaq lazımdırsa başdan sona qədər öyrənmədən ibarətdir: uşaq ilk öncə özünü, ailəsini, ətrafını, yaşadığı ölkəni, mənsub olduğu cəmiyyəti və milləti və ən sonda da dünyanı öyrənir. Bir araşdırmada da deyildiyi kimi “Uşağın ilk öyrənməsi öz bədəninə aiddir, bioloji təməlləri olan fəaliyyətləri ehtiva edən duyma-motor təcrübələrə əsaslanır. Zamanla uşağın qabiliyyətlərinin inkişafı, onun ətrafa olan marağını artırır. Bu maraq uşağın fərqli bilgi və təcrübələrə ehtiyac duyduğuna işarədir. Uşağın sevmə, sevilmə, yoldaşlıq etmə, əlaqə qurma və b. təməl sosial ehtiyaclarını qarşılama istəyi onu başqa uşaqlarla bir yerdə olmağa təşviq edir” (Metin N., Şahin S., Şanlı E. (1999). “Okul öncesi düzeyde ve dört-dokuz yaş grubundaki zihinsel engelli çocukların tercih ettikleri oyun köşeleri ve oynadıkları oyun tiplerinin incelenmesi”, Özel Eğitim Dergisi, Cilt 2 (3), 14) Bir yerdə oynamağın isə özünəməxsus qaydaları vardır. Bir yerdə ki, qaydalar var, demək orada yasaqlar da vardır.
Yasaqların funksional baxımdan milli, psixoloji, coğrafi, mədəni şərtlərdən asılı olaraq fərqlilik göstərdiyini də demək lazımdır. Belə ki, bir çox inanc qaynaqlı yasaqlar toplumdan topluma, ölkədən ölkəyə, hətta bir ölkə daxilində bölgədən bölgəyə dəyişə bilir. Məsələn, oğlan uşaqları ilə qızların bərabər oynaması bir çox müsəlman ölkələrində yasaqlandığı halda belə bir yasağa Avropada ya rast gəlmək mümkün deyildir, ya da çox az rast gəlinir.
Batil inanclarla bağlı yasaqlar bəzi oyunların oynanmasını günah hesab edir. Daha çox İslamiyyətin qoyduğu bu yasaqlar bəzi ucqar kənd yerlərində hələ də tətbiq edilir. Məsələn, müəyyən bir yaş dönəmindən sonra qızlarla oğlanların birlikdə oynaması və ya qızların top, çilingağac, çiləmə, eşşəkbeli, uzun eşşək, dirədöymə kimi bir az sərt, bir az da insanlar tərəfindən uyğun görünməyən oyunları oynaması yasaqlanır. Oyunların bəzilərinin, xüsusən də bədənin inkişafına kömək edən oyunların oğlanlara aid edilməsi, qızların bu oyunları oynamasının doğru olmadığı və bunun əksinə qızlara aid edilən evcik, gəlincik, ev bəzəmə kimi oyunların da oğlanların oynaması baxımından qəbul edilməz olması da tətbiq edilən yasaqlardandır. Bundan başqa bəzi oyunlar, məsələn, ağac çiləmək, dəmir sopa ilə oynamaq, daş atmaq, bıçaq atmaq kimi oyunlar da uşağa fiziki zərər verə biləcəyi məntiqi ilə yasaqlanmışdır. Ancaq bütün bu yasaqlara baxmayaraq, uşaqlar yasaqları pozaraq bu cür oyunları da oynayırlar və ya oynamağa cəhd edirlər.
Bir yasaq da uşaqların oyunda qorxunc maska taxması ilə bağlıdır, çünki inanca görə maska hiylənin, aldatmanın, bir sözlə şeytani gücün simvoludur. Əslində maskanın xalq teatrında rolu daha fərqlidir, ancaq uşaq oyunlarında çox erkən yaşlardan başqa bir kimliyə bürünmə, həm də zalım, qaniçən obrazına girmə doğru sayılmır.
Bütün bunlarla bərabər bir də hər bir oyunun özünün xüsusi yasaqları vardır. Hər bir oyunda qayda, qaydadan kənara çıxmağı yasaqlayır. Bu, uşaqlarda disiplin, qaydaya əməl etmə, oyundan kənara çıxmama vərdişi aşılamış olur. Yasaq pozulduqda, oyun pozulur. Oyunpozan uşaq deyimi də qaydanın kənarına çıxmaqla, oyunun yasaqlarını pozmaq mənasına gəlir. O baxımdan daha təsirli oyun vasitələri və oyuncaqlar oyunun icazəsi daxilindədirsə, demək digərləri üçün bu bir yasaqdır.
f.2. Fiziki və zehni baxımdan zərərli oyunlara qoyulan yasaqlar
Önəmli yasaqlardan biri də uşaqların qəzəb və əsəbini göstərə biləcəyi bir çox savaş oyunlarından – yumruqlaşma yarışının, dəyənəklə döyüşün, itələmənin, qismən dirədöymənin, uzun eşşək oyununun oynanmasına məhdudiyyət gətirilməsidir. Özəlliklə, fiziki cəhətdən zəif uşaqların həvəslənərək yoldaşları ilə birlikdə bu oyunları oynamaq istəməsi təhlükəlidir. Və ya qapalı məkanlarda və şəhərlərdə boksun, karatenin, zalımcasına öldürmənin, başın, qolların, ayaqların qoparılmasının sərgiləndiyi bəzi elektronik oyunlardan uşaqların uzaq tutulması oyun yasaqları baxımından çox önəmlidir.
Önəmli olan bir nöqtə də uşaqların təkbaşına oynayarkən fiziki zərər verə biləcək oyunlardan qaçmasını tərbiyə etməkdir. Uşaqlar, özəlliklə, oğlanlar kollektiv oyun zamanı özlərini göstərmək, təsdiq etmək üçün fiziki zədə ala biləcək oyunlara meyilli olurlar. Ancaq burada qeyd etmək lazımdır ki, oyun yeri və oyun vasitələri seçməkdə, bunlar onlara zərər versə də, verməsə də cinsiyyətin də önəmli payı vardır. Belə ki, oğlan uşaqları daha çox uzun eşşək, çilingağaç, dirədöymə, top, güləş və s. oynadıqları halda qızlar evcik, bəbək, halay və s. oyunlarına üstünlük verirlər. Yaşın artması ilə oyunların hərəkətliliyi, oyun vasitələrinin sərtliyi də buna paralel olaraq artır.
Burada zehni və fiziki əngəlli uşaqların nəzarətsiz qaldıqlarında bəzən yaşıdları ilə oynamaq istəmələri və bu zaman bəzi acılar, ağrılar yaşadığı da gözdən qaçmamalıdır. Belə uşaqlara uyğun bir dillə bu cür oyunlardan uzaq durmalarını başa salmaq lazımdır. Bunun tərsi olduqda, yəni zehni əngəlli uşaqların sosial əlaqə qurmaqda çətinlik çəkdikləri zaman tənha oynanan oyunlara meyl etdikleri, “tək başına oynadıqları, ya da məqsədsiz davranış, hərəkət nümayiş etdirdikləri görülür. Buna görə də həmyaşıdlarından və ya yetişkinlərdən təsirlənmə hallarının öyrədilməsində və dəyişik qavramların-bacarıqların qazandırılmasında çox yaxşı təşkil olunmuş oyun mühitinin öyrənməyə fayda saxladığının böyük önəm daşıdığı diqqət mərkəzində tutulmalıdır” (Slade A., Wolf D.P. (1994). Children at Play. Oxford University Press, 54) Həm bədəncə zəif, həm fiziki, həm də zehni çatışmamazlığı olan uşaqların oyunda normal uşaqlardan geri qalması onların ilk öncə ruhi zərbə almasına səbəb olur. Ona görə də uşaqların oyunu zamanı bu məsələ də diqqətə alınmalıdır.
Xüsusən, internet, planşet, oyun makinalarında yeniyetmə yaşına çatmamış uşaqların qorxunc varlıqların göstərildiyi oyunların onlarda zalımlıq, fərdiyyətçilik, amansızlıq aşılamasıdır. Belə oyunların gün-gündən artması, dövlət və valideyn nəzarətsizliyi və ya valideynlərin kifayət qədər internet oyunlarının zərərini anlamaması da tərbiyədə istənilməz nəticələrə gətirib çıxara bilir. Zorakılığı, amansızlığı aşılayan internet oyunlarının yasaqlanması gələcəkdə uşaqların həm fiziki, həm də zehni travma almadan yetişməsinin qarşısını ala bilər. Müasir dövrdə təhlükə doğuran uşaq oyunlarının başında milli dəyərlərə zərər verən oyunlar gəlir. Məsələn, müsəlman uşaqları internet oyunlarında müsəlmanların və ya türklərin vəhşiliyini, zalımlığını görüb başqa bir əhval-ruhiyyədə tərbiyə almış olurlar. Bu tip oyunlardan sonra uşaqlar milli mənsubiyyətlərinə, dininə nifrət ruhunda tərbiyə olunurlar.
Bəzi oyunları yasaqlamaq tərs təsir göstərə bilər. Belə ki, yasaqlanması və ya qısıtlanması gərəkli oyunları sadəcə olaraq məcburi yasaqla deyil, uşaqları təlginlə, başa salmaqla, bəzən belə oyunları uşaqlar üçün almamaqla, bəzən də uşaqları bu tip oyunlardan uzaq tutmaqla mümkündür. Bir sözlə, yasağın özü də müəyyən tərbiyəvi qayda daxilində, təmkinlə və səbrlə həyata keçirilməlidir.
-
Son söz
İnsan həyatının ayrılmaz bir parçası olan oyun uşaqların yetişməsində, təlim və tərbiyəsində, sosial varlıq kimi böyüməsində önəmli vasitədir. Oyun vasitəsi ilə uşaq hər yaşda düşünməyi, suallar verməyi, sorğulamağı, problemləri həll etməyi, kəşfetməyi, ən əsası da sosiallaşmağı öyrənir. Oyun uşaqları cəmiyyətin bir parçası etməyə hazırlayır. Oyunla uşaqların beyni inkişaf edir, həyata yaradıcı baxışları formalaşır. Uşaq oyunlarının yaşamda və yetişmədə rolu psixoloqların, pedaqoqların, antropoloqların, folklorçuların, filosofların hər zaman diqqət mərkəzində olmuş cəmiyyətin ən əski mədəni nailiyyəti kimi çıxış etmişdir.
Oyun uşağın daxili aləmini açmaq üçün bir vasitədir, məqsəd deyildir. Təbii ki, uşaq bütün hiss və duyğularını, düşüncə və xəyal gücünü qurduğu oyunlarda “dilə” gətirir. Bir sözlə, uşaq oyunda yaradıcılıq qabiliyyətini, aktiv və ya passiv olduğunu göstərmək imkanı əldə edir. Unudulmaması gərəkən ən başlıca məsələ oyunun gücünün (bax. Elkind, 2011) uşağın bir varlıq kimi mövcudiyyətini müəyyənləşdirən əsas amil olmasını bilməməyimizdir.
Zaman dəyişdikcə uşaq oyunlarının sadəcə olaraq məzmunu və mündəricəsi deyil, eyni zamanda növü və fəlsəfəsi də dəyişimə məruz qalır. XXI yüzilin texnoloji çağında müasir kompyuter oyunlarının məişətə daxil olması, uşaqların arasında geniş yayılması kollektiv hərəkət etməyi arxa plana keçirdiyi kimi sosiallaşmanı da əngəlləmiş olur. Fərdiləşmə, toplumdan qopuqluq nəticədə uşaqların tərbiyəsinə, fiziki və mənəvi yetişməsinə əks təsir göstərmiş olur. Artıq əski uşaq oyunları bayramlarda, xüsusi günlərdə göstərilməklə keçmişi xatırlama vasitəsinə dönüşür.
Qaynaqlar
Arsal S.Y. (2014). “Çocuk oyunları ve Bruegelin oyunu”, Saraydan sokağa oyun, Kavalcı, İstanbul
Atık, B. (1986). Okulöncesi Çağındaki Normal Gelişim Gösteren ve Down Sendromlu Çocukların Tercih Ettikleri Oyun Tiplerinin ve Oyun İçindeki Sosyal iklimi Davranışlarının İncelenmesi. Yayınlanmamış Bilim Uzmanlığı Tezi Hacettepe Üniversitesi Ankara
Baykoç Dönmez N. (1992). Oyun Kitabı. Esin yayınevi, İstanbul
Elkind D. (2011). Oyunun gücü. Çeviren D.E.Öngen, İmge, Ankara
Girmen P. (2012). “Eskişehir folklorunda çocuk oyunları ve bu oyunların yaşam becerisi kazandırmadaki rolü”. Milli Folklor, 24 (95), s.263-273
Karaman G., Nas E. (2012). “Çorum İskilip'te geçmişten günümüze aktarılan bir miras: Ahşap oyuncaklar”. Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi, 4 (14), s.103-116
Kâşgarlı M. (1999). Divanü Lugat-it-Türk Tercümesi, c.3, TDK, Ankara
Madi B. (2014). “Oyun ve beyin gəlişimi”, Saraydan sokağa oyun, Kavalcı, İstanbul
Nəbiyev A. (2009). Azərbaycan xalq ədəbiyyatı. I kitab. Çıraq, Bakı
Onur B. (1993). “Tarih boyunca oyunlar ve oyuncaklar”, A.Ü.Eğitim Bilimleri Fakültesi dergisi 25
Onur B. (2005). Türkiyede çocukluğun tarihi, İmge, Ankara
Onur B. (2010). Oyuncaklı dünya, oyuncağın toplumsal tarihi, İmge, Ankara
Onur B. (2014). “Anılardaki çocukluk: geleneksel oyunlar ve oyuncaklar”, Saraydan sokağa oyun, Kavalcı, İstanbul
Özhan M. (1997). Türkiye’de çocuk oyunları kültürü, Feryal Matbaası, Ankara
Sağlam T. (2007). “Çocuk oyunlarımız, ritüeller ve mit”, Metin Anda armağan, Hazırlayan M.S.Koz, YKY, İstanbul
Yavuz S. (2014). “Denge hareketsizliği kışkırtır”: Alexander Calder ve oyun”, Saraydan sokağa oyun, Kavalcı, İstanbul
İslam SADIQ
AMEA Folklor İnstitutu,
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,
islam-sadiqli@rambler.ru
ŞUMER VƏ TÜRK FOLKLORUNDA SU MOTİVİ
Xülasə
Şumer və türk folklorunda çoxsaylı ortaq motivlər mövcuddur. Onların arasında su ilə ilgili motivlər geniş yer tutur. Dünyanın başlanğıcı, yaranması haqqında motivlər tamamilə bir-birinin eynidir. “Dirilik suyu” motivi xüsusilə maraq doğurur. “Dirilik suyu” motivi türk folklorunda geniş yayılmışdır. Bu sudan içənlər ölməz olurlar. Ölülər bu suyun köməyi ilə dirilirlər. Eyni motivə Şumer folklorunda da rast gəlinir. Sevgi-məhəbbət tanrıçası İnanna yeraltı dünyaya enir, orada bacısı Yereşkiqal tərəfindən öldürülür. Bu zaman yer üzündə həyat sönür. Müdriklik tanrısı Enki həyatı xilas etmək üçün Kurqar və Qalatur adlı iki canlı yaradır. Onlardan birinə “dirilik otu”, digərinə “dirilik suyu” verib İnannanı diriltmək üçün yeraltı dünyaya göndərir. Kurqar və Qalatur “dirilik otu” və “dirilik suyu” ilə İnannanın bədəninə toxunurlar. Inanna dirilir və yer üzünə qayıdır. Məqalədə Şumer və türk folklor örnəkləri əsasında bu motiv geniş şəkildə araşdırılmışdır.
Açar sözlər: şumer, türk, folklor, su, motiv, Xəzər, Absu, Xaoma
WATER MOTIF IN THE SUMERIAN AND TURKIC FOLK-LORE
Summary
There are a lot of shareholder motives in the Sumerian and Turkic folk-lore. Motives connection with water are taking wide place between them. Motives about origin, beginnings of world are the same one-another. Especially, motif “Water of life” rouse interest. Motif of the “Water of life” was wide spreaded in the turkic folk-lore. Who drinks from this water became immortal. Corpses comes to life with the help of this water. The same motives come across in the sumerian folk-lore too. Inanna came down to the underground world, was killed by own sister Arashkigal. Two creature by name Goorgar and Galatoor creating by the Ankin was sent to the underground world. One of them with grass of life, another with water of life are touching to the Inanna’s body. Inanna come’s to life and returns from the underground world. In the article this motif was learned in the wide form.
Key words: Sumerian, Turkic, folk-lore, water, Caspian, Absu, Chaoma
МОТИВ ВОДЫ В ШУМЕРСКОМ И ТЮРКСКОМ ФОЛЬКЛОРЕ
Резюме
В шумерском и тюркском фольклоре имеются многочисленных подобных мотивов. Среди них большое место занимают мотивы, связанные с водой. Совершенно идентичны мотивы о начале света, о его создании в шумерском и тюркском фольклоре. Особый интерес вызывает мотив «вода жизни». Мотив «вода жизни» широко распространен в тюркском фольклоре. Выпивающие от этой воды станут бессмертными. С помощью этой воды воскрешаются мертвые. Подобный мотив встречается и в шумерском фольклоре. Богиня любви Инанна спускается в подземный мир, тут родная сестра Иерешкал убивает ее. В то время жизнь в этом мире остается перед угрозой. Бог мудрости Энки создает два существа под названиями Кургар и Галатур с целю спасения жизни. Отдав одному из них «трава жизни», другому «воды жизни», посылает их в подземный мир для воскрешения Инанны. Кургар и Галатур касаются к телу Инанны с «травой жизни» и «водой жизни». Инанна оживляется и возвращается в свет. В данной статье этот мотив исследован в широком масштабе.
Ключевые слова: шумер, тюрк, фольклор, вода, мотив, Каспий, Абсу, Хаома
Şumer epik mətnləri bu günə qədər nə Türkiyədə, nə Azərbaycanda, nə də digər türk ölkələrində yetərincə öyrənilməmişdir. Halbuki, Şumer və türk folklorunda çoxsaylı ortaq süjetlər, motivlər və obrazlar var. Onların əksəriyyəti ya tamamilə eynidir, ya da bir-birindən çox az fərqlənir. Bu motivlərin ən qədimləri su ilə bağlı olub, dünyanın yaranması haqqındakı şumer və türk mətnlərində saxlanılmışdır. Öncə demək lazımdır ki, hər iki xalqın miflərində dünyanın yaranma modeli tamamilə üst-üstə düşür. Bu miflərdə su motivi diqqəti xüsusilə cəlb edir. Şumer və türk epik mətinlərindən aydın görünür ki, dünya ilk dəfə sudan ibarət olmuşdur. Türklərin “Yaradılış” dastanı belə başlayır: “Daha heç bir şey yoxkan “ Tanrı Qara xan”la su vardır. Qara xandan başqa görən, sudan başqa görünən yoxdu” (Böyük 43). Burada hələ dünyanın yaranmadığı çox əski dövrlərin təsviri verilmişdir. Cümlədən aydın görünür ki, başlanğıcda dünya yalnız sudan ibarət olmuşdur. Sudan və Tanrı Qara xandan başqa heç nə mövcud deyildir. Dastanın mətnindən bəlli olur ki, dünyanı Tanrı Qara xan yaratmışdır. Onun göstərişi ilə suyun dibindən torpaq çıxarılmışdır. Hər şey sudan yaradılmışdır.
Şumer mətnlərində də eyni mənzərənin şahidi oluruq. Həmin mətnlərdə də başlanğıcda kainatın yalnız sudan ibarət olduğundan danışılır. Orda da su və Tanrı var. Başqa heç nə yoxdur. Dünya yaradılarkən Absu dənizi göydən ayrılır və yerə endirilir. Dünya Absu dənizinin dibindən torpaq çıxartmaqla yaradılır.
Burada Absu dənizinin adının semantik açımına diqqət yetirmək lazımdır. Absu şumer dilində göy dənizi, səma dənizi deməkdir. Ab-göy, səma, su-dəniz anlamlarındadır. Şumer dilindəki su sözü əksər türk dillərində öz ilkin anlamını indi də saxlamışdır. Bilmək lazımdır ki, başlanğıcda dəniz, göl, çay olmadığından yalnız su sözü işlədilmiş, su ilə bağlı hər şeyə su deyilmişdir. Ab sözünün göy, səma anlamı da əksər türk dillərində göy rəngin abı çalarının adında saxlanmışdır. Hazırda Azərbaycanda da göy, mavi rəngin bir çalarına abı deyilir.
Alman alimi Erix Seren Absu dənizinin indiki Xəzər dənizi olduğunu söyləmişdir. Bu yöndə mən də araşdırmalar apardım və Absu dənizinin doğrudan da indiki Xəzər dənizi olduğunu təsdiqləyən yeni arqumentlər üzə çıxardım. Bunlardan biri çox böyük önəm daşıyır. Bu da Xəzər dənizinin bir çox qaynaqlarda Absiqun /Abesqun/ Absugün adlanmasıdır. XI yüzillikdə yaşamış böyük türk ensiklopedik alimi Mahmud Kaşğarinin “Divanü-lüğət-it-Türk” əsərində Xəzərin adı Abisgün/Absugün kimi göstərilmişdir (Kaşğari 2006, III c.152). Burada gün sözü Günəş tanrısının adı ilə bağlıdır. Şumer mətnlərində verilən bilgilərə görə, Xəzər bölgəsini günəş tanrısı Utu himayə etmişdir. Bütün variantlarda adın kökündə Absu olduğu kimi saxlanmışdır. Absu adının türk dilində semantik açımı və onun Xəzər dənizi ilə eyniləşdirilməsi şumer və türk xalqlarının qan qohumluğunu, etnogenetik bağlılığını söyləmək üçün tutarlı dəlillərdir.
Şumer və türk folklorunda su ilə bağlı rast gəlinən ortaq motivlərdən biri də dirilik suyudur. “İnannanın yeraltı dünyaya enməsi” adlı Şumer poemasında İnnana yeraltı dünyaya gedir. Bacısı Yereşkiqal onu öldürüb çəngəldən asdırır. İnanna anaların himayəçisi, sevgi, məhəbbət, məhsuldarlıq, uşaq doğumu tanrısı olduğuna görə, onun yoxluğu həyatı büsbütün dəyişdirir. Məhsul olmur, qıtlıq yaranır. İnannanın yardımçısı Ninşubur müdriklik tanrısı Enkinin yanına gəlir, İnannanın taleyi haqqında ona xəbər verir. Tanrı Enki hər şeyi bilirdi. O Kurqar və Qalatur adlı iki varlıq yaradır. Birinə dirilik suyu, digərinə dirilik otu verib onları İnannanı diriltmək üçün yeraltı dünyaya göndərir. Kurqar və Qalatur yeraltı dünyaya gedirlər. Enkinin öyrətdiyi kimi hərəkət edir, İnannanın meyidini çəngəldən düşürürlər. Biri dirilik otu, digəri dirilik suyu ilə onun bədəninə toxunur. Bu zaman İnanna dirilir, ayağa durur. Bu səhnə poemada belə təsvir edilmişdir:
Qalatur və Kurqar Enkinin sözlərini öyürlər.
Yeraltı dünyanın qapısında
Milçək kimi uçurlar.
Qapının oxuna ilan kimi sarınırlar.
Doğan ana dölün ununda.
Yereşkiqal uzanıb və pusur.
Onun ağ budlarını örtməyib paltarı.
Onun döşləri fincan kimi açıqdır.
Birdən inildəyir: “Mənim yazıq qarnım”.
“Bizim ağamız, bu sənsən, kim incidir,
Sənin yazıq qarnını”– dedilər.
Birdən inildəyir: “Mənim yazıq üzüm”.
“Bizim ağamız, bu sənsən, kim incidir
Sənin yazıq üzünü”– dedilər.
“Siz kimsiniz, hardan gəlmisiniz?”.
“Dediniz: “Mənim qarnımdan sənin qarnına”.
Dediniz: “Mənim üzümdən sənin üzünə”.
Əgər siz tanrısınız – söz deyərəm,
Əgər siz insansınız – tale ilə mükafatlandıraram”
Göyün qəlbilə, yerin qəlbilə onu öydülər.
Yerin təkinin qəlbilə öydülər onu.
Çayın suyunu verirlər onlara,
Onlar götürmürlər”.
Zəmilərin taxılını verirlər onlar
Onlar götürmürlər”.
“Çəngəldəki meyidi ver”– dedilər onlar.
İşıqlı Yereşkiqal Kurqar və Qalatura deyir:
“Bu bədən sizin xanımındır”.
“Bu bədən bizim ağamızındır, ver”– dedilər.
Meyidi çəngəldən götürdülər.
Biri dirilik otu ilə, ikincisi dirilik suyu ilə
Toxundu onun bədəninə.
İnanna qalxdı.
İnanna yeraltı dünyadan çıxdı (Antologiya 1997,147).
Bu poemada dirilik suyu haqqında dolğun bilgi verilmişdir. Ayrı-ayrı türk xalqlarının folklor örnəklərində dirilik suyu motivinə tez-tez rast gəlinir. Azərbaycan folkloru da bu motivlə çox zəngindir. “Koroğlu” dastanındakı Qoşabulaq da dirilik bulağıdır. Koroğlu onun suyundan içməklə və yuyunmaqla həm aşıqlıq və şairlik, həm güc-qüvvət, həm də ölməzlik qazanmışdır.
“Vəfalı at” adlı Azərbaycan nağılında at ağzı dolu su gətirib onu ölmuş Məlik Cümşüdün ağzına tökür. Məlik Cümşüd asqırıb dirilir və ayağa qalxır (Azərbaycan 1982, 50).
“Pərilər padşahının qızı” adlı digər Azərbaycan nağılında div pərilər padşahının qızına aşiq olur. Qız onunla evlənməyə razılıq vermir. Div hirslənib qızın başını bədənindən ayırır, başı hovuzun üstündəki ağacdan asır, bədənini isə qucağında öz imarətinə aparıb bir taxtın üstünə atır.
Bütün bunları görən Məlik Soltan Div göyə qalxandan sonra gizləndiyi yerdən çıxaraq ağacdan asılan başı götürüb bədənə birləşdirir və meyidin üstünə dolçadakı sudan səpib, onu dirildir (Azərbaycan 2006,171). Nağılın məzmunundan aydın görünür ki, dolçadakı su “dirilik suyu” olmuşdur. Məlik Soltan onun vasitəsilə ölmüş qızı diriltmişdir.
Qaqauzların “Qızıl at” nağılında padşah haqsız yerə öz qızını öldürür, oğlu Toduru cəlladlara verir ki, onun boynunu vursunlar. Todur sağ qalır, axırda dirilik suyu səpərək bacılarını dirildir (Qaqouz 1996,134).
Buryatların “Abay Gizir Xubun” dastanında qəhrəman Abay Gizir üç bacını xilas etmək üçün zəhərli sarı ilanla vuruşur, ilan onu ölümcül yaralayır və o huşunu itirir. Qızlar Abay Giziri əvvəlcə 7 bulağın suyu ilə yuyurlar. Sonra onu 9 bulağın diri (canlı) suyu ilə yuyurlar və qəhrəman ayılır (Abay 1961,107). Mətndən aydın görünür ki, 9 bulağın suyu da “dirilik suyu”dur.
Başqırdların “Ural Batır” dastanının süjeti demək olar ki, dirilik suyunun axtarışı üzərində qurulmuşdur. Ural Batır insanları ölümdən qurtarmaq üçün Əzrəkini axtarır. Ayın qızı Humayla rastlaşır. Ural Batır burada məqsədini Humaya açır:
Mən elə bilirəm
Belə bir qüvvə var–
Gözlə görünməz .
Deyirlər onu heç kim
Heç yerdə görməyib.
Zalım Əcəl-onun adı belədir.
Onunla hesab çəkmək,
İnsanların canını ondan
Birdəfəlik qurtarmaq istəyirəm
(qeroiçeskiy1975, 88).
Humay Ural Batırın fikrini bəyənir. Ona “dirilik suyu”nun sirrini öyrədir və yerini deyir:
Dünyada ölmədən yaşamaq üçün,
Torpağa gömülməmək üçün
Suyu canlı bir bulaq var.
Kimsə bilmir onun yerini.
Onu divlər padşahı saxlayır.
(qeroiçeskiy1975, 88).
Humay “dirilik suyu”nun yerini də, onu əldə etməyin yolunu da Ural Batıra öyrədir və hətta anası Ayın bağışladığı Ağboz atını da ona verir.
Türk xalqlarının folklorunda “dirilik suyu” bir çox hallarda ağac şirəsi kimi qarşımıza çıxır. Altayların “Maday Qara” dastanında Maday Qara körpə oğlunu ağacdan asır, ağac uşağı öz şirəsiylə bəsləyib böyüdür, onu ölməyə qoymur. Uşaq böyüyüb qəhrəman olur. Uşağın qəhrəman kimi böyüməyinə əsaslanıb demək olar ki, buradakı ağac şirəsi “dirilik suyu”nun eynidir. Çünki burada ağac şirəsi uşağı, birinci növbədə, ölümdən qurtarır.
Şirəsi insanlara ölməzlik verən ağac obrazına türklərin qədim abidəsi olan “Avesta”da da rast gəlinir. “Avesta”dakı bu ağac həyat və əbədiyyət ağacı adlanır. M.H.Təhmasibə görə, “Avesta”dakı Berezant dağı Azərbaycanda Elbura adı ilə tanınan Elbrusdur. Günəş dünyanı bu dağdan seyr etməkdədir. Onun cənub ətəklərində yerləşən Vuruqaş isə Kaspi-Xəzər dənizidir. Haqqında danışılan həyat və əbədiyyət ağacı da həmin bu səmavi su qaynağının suyu ilə qidalanır (Təhmasib 1946,82; Təhmasib 1945,94-95). Z.A.Raqozina da Xəzərin dünya okeanı olduğunu, bu dənizin “Avesta”da Vuru-Kaşan adlandığını yazmışdır (Raqozina 1903,77). Y.V.Çəmənzəminli yazırdı ki, Kür və Araz çayları arasında yaşayan xalqın inamına görə, “Avesta”dakı Naara ağacı “Kürqəsb” dənizində bitib, bütün təbiətə ruh verərmiş. B.Abdulla yazır ki, Yusif Vəzirin öz ehtimalına görə, Kürqəsb dənizi bizim bu gün tanıdığımız Xəzərdir (Abdulla 1981,15). “Avesta”dan bəlli olur ki, Simurq quşu dənizdə bitmiş bir ağacın başında yaşayır. İsmayıl Öməroğlu yazır ki, bu dəniz Xəzər dənizi, həmin ağac isə Xəzər dənizinin ortasındakı Xaoma-həyat ağacıdır (Vəliyev 2005,51). Xaoma həm tanrının, həm də ağacın adıdır (Faruq 1992,326). Onun şirəsi insanlara əbədi həyat, ölməzlik verir.
“Oğuznamə”nin uyğur variantında Oğuz Kağana ası çıxan Urum Kağanın qardaşı oğlu Oğuz Kağana deyir:
Bizim xoşbəxtliyimiz sənin
xoşbəxtliyindir, bizim soyumuz
Sənin nəsil ağacının
budağıdır. Tanrı sənə
böyük yer tapşırıb (Oğuznamələr 1993,22).
Bu şeir parçasındakı “nəsil ağacı” Şumer miflərindəki “Dirilik ağacı”nın bir qədər aydın ifadə edilmiş obrazından başqa bir şey deyil.
“Oğuz Kağan” dastanının bir yerində göl və ağacdan danışılır. Dastanda deyilir: “Yenə bir gün Oğuz Kağan ova getdi. Önündə bir göl, ortasında bir ağac gördü. Bu ağacın kovuğunda bir qız vardı, yalnış otururdu. Çox gözəl bir qızdı” (Oğuz 1988, 26).
“Oğuz Kağan” dastanından gətirdiyimiz misaldakı göl və onun ortasındakı ağac da özündə güclü bir gerçəyi yaşatmaqdadır. Ancaq bu günə qədər o göl və ağac obrazları ilə nəyin kodlaşdırıldığı açılmamışdır. Qaynaqların araşdırılması göstərir ki, dastandakı göl Xəzər dənizidir. Onun ortasındakı ağac da məhz “Dirilik Ağacı”dır. Onu “Dünya ağacı” da adlandırırlar.
“Dirilik Ağacı”nın- “Dünya Ağacı”nın Xəzər dənizi ilə bağlılığını təsdiqləyən faktlar çoxdur. Sibir şamanlarının “Dünya Ağacı”nın üzü həmişə cənuba baxır. Bu, onların cənubu öz əcdadlarının vətəni saydıqlarını ifadə edir. Cənub deyəndə Azərbaycan və Xəzər dənizi nəzərdə tutulur (Kaqarov 1928,331). XX yüzilliyin 20-ci illərində Sibir xalqlarındakı qartal kultunu araşdıran L.Y.Şternberq qısaca olaraq “Dünya Ağacı” obrazına da toxunmuş, onun kökünü Sibirdə deyil, ondan çox-çox uzaqlarda – Xəzər dənizinin sahillərində axtarmağı məsləhət görmüşdür (Şternberq 1925, 728,737-738).
“Dirilik suyu”nun ağac şirəsindən başqa bir şey olmadığını, həmin ağacın Xaoma adlandığını və Xəzər dənizində yerləşdiyini bir çox tədqiqatçılar da söyləmişlər. Bu ağac haqqında alman alimi Erix Serenin verdiyi bilgilər maraqlıdır. O yazır ki, İran miflərindəki “bütün toxumların ağacı”, “bədbəxtliklərin qənimi” ağacı, “xeyirxah və güclü müalicə vasitələri ağacı” Xəzər dənizinin ortasındadır. İkinci ağac da Xəzər dənizindədir (şübhəsiz, bu dəniz başlanğıcda “göy dənizi, “səma dənizi” adlanmışdır) və Xaoma Qokard (yaxud Qao Kerena) adlanır. Daim bu ağacın ətrafında üzən balıqlar onu pis ruhlardan qoruyur. Yerdəki sarı ağacın mifik proobrazı olan Xaoma bütün müalicə keyfiyyətlərinə malikdir və ölənlər dirilərkən onlara ölməzlik bəxş edən içilən şirəsi var” (Erix 1976,124).
Burada Xaoma ağacının şirəsinin məhz “dirilik suyu” olduğu və insanlara ölməzlik verdiyi açıqca söylənmişdir. Mətndəki İranı fars kimi başa düşmək lazım deyil. Erix Seren bunu indiki coğrafi ərazi kimi göstərmişdir. İndiki İranın böyük bir ərazisi isə Azərbaycandır. Motiv türk folkloruna məxsusdur. E.Seren burada bir çox həqiqətlərin üstünə işıq salacaq maraqlı ipucu vermişdir. Bunların ən önəmlisi yuxarıda deyildiyi kimi, Xəzər dənizinin Şumer qaynaqlarındakı Absu dənizi ilə eyniləşdirilməsidir. Şumer mətnlərinə görə, Enki ilk insanı Absu-Xəzər dənizinin qırağında yaratmışdır. Şumerin “Dirilik ağacı”nı Enkinin oğlanları Dumuzu və Ningişzid, Xəzər dənizindəki dirilik şirəsi verən Xaoma ağacını balıqlar qoruyurlar. Balıq Enkinin ləqəbidir. Enki və balıq paralelləri də bir-birini yaxşı tamamlayır. Şumer mətnlərinə görə, balıqları tanrı Enki yaratmışdır və onları himayə edir, qoruyur. Şumerin “Dirilik Ağacı” həyatın həm başlanğıcını, həm də davamını təmsil edir. Xəzər dənizindəki Xaoma ağacı “bütün toxumların ağacı” adlanır. Onun mənası da “həyat verən ağac” deməkdir. Hər şeyin yaranması bir toxumla bağlıdır. Sözün “ha” morfemi Enkinin başqa bir adı olan Haya ilə üst-üstə düşür. Haya həyat yaradan anlamına uyğun gəlir. Göründüyü kimi, Şumerin “Dirilik ağacı” ilə Xəzər dənizindəki Xaoma ağacının funksiyası eynidir. Deməli, onlar eyni ağacdır. V.N.Toporov folklordakı ağac şirəsini ana Tanrının südü ilə eyniləşdirmişdir. Ağac daha çox məhsuldarlıq Tanrısı ilə qarşılaşdırılır (Toporov 1991,397). Yuxarıda deyildiyi kimi, Xəzər dənizindəki ağac və onun insanlara ölməzlik verən şirəsi Xaoma adlanmışdır. Bu şirəni verən ağacın və onu qoruyan Tanrının da adı Xaomadır. Skiflər və sarmatlar həmin Tanrıya inanırdılar (Toporov 1992,578). Hətta skiflərin üç boyundan biri Xaoma içkisi hazırlayan skiflər adlanırdılar.
Bunlardan başqa, Xaomanın “bütün müalicə keyfiyyətlərinə malik olması” da yuxarıda qoyduğumuz sualı cavablandırmağa yaxşı imkan verir. Şumer mətnlərindən bilirik ki, Enki Absu Xəzər dənizində ilk insanı Ninqursaqla birlikdə yaratmışdır. Ninqursaq sağlamlıq tanrısıdır, bütün xəstəliklərin müalicəsi onun əlindədir. Tanrının Xaoma adlanması, Xaomanın müalicə keyfiyyətləri ilə Ninqursağın sağlamlıq tanrısı olması, Xaomanın Xəzər dənizində yerləşməsi və Enkiylə Ninqursağın da ilk insanı məhz Xəzər dənizinin qırağında yaratdıqları digər faktlarla birlikdə belə nəticə çıxarmağa imkan verir ki, Şumer və türk folklorunda geniş yayılmış “dirilik suyu”, “dirilik bulağı” Dirilik ağacının şirəsi olub, Xəzər dənizində yerləşir. Makedoniyalı İskəndərin də “dirilik suyu”nu axtararkan Azərbaycana gəlməsi yuxarıda deyilənlərlə tam üst-üstə düşür.
Dostları ilə paylaş: |