Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi akademik H.Ə. ƏLİyev adına coğrafiya institutu

Doluvurma günlərinin sayının aylar üzrə paylanması (faizlə)

Rayonların adı	Aprel	May	İyun	İyul	Avqust	Sentyabr	Oktyabr	Halların sayı
Qazax Ağstafa Tovuz Qədəbəy Daşkəsən Şəmkir	3 2 3 0 0 0	22 19 22 16 19 40	30 37 46 34 38 36	18 16 12 29 29 8	24 25 11 12 12 13	3 2 6 8 0 4	0 0 0 1 2 0	91 128 125 98 42 53
Region üzrə (orta hesabla)	1	20	36	17	20	5	1	547

Cədvəl 2-də 1981-2004-cü illərin məlumatlarına əsasən müxtəlif rayonlar üçün doluvurmanın təkrarlanmasının orta illik qiymətləri verilmişdir. Göründüyü kimi, ən çox təkrarlanma Gədəbəy (5,8) və Tovuz (4,7) rayonları ərazisində müşahidə olunur, lakin ərazisində əkin

Cədvəl 2

Doluvurmanın orta illik təkrarlanması

Doluvurmanın təkrarlanması	R a y o n l a r
	Qazax	Ağstafa	Tovuz	Gədəbəy	Daşkəsən	Şəmkir
Ümumi (Z > 65 dbz)	3,4(2,1)	4,2(2,7)	4,7(3,9)	5,8(4,2)	3,8(2,9)	3,3(2,5)
Güclü (Z > 70 dbz)	3,0(1,9)	3,1(2,0)	3,6(3,2)	4,5(3,4)	3,4(2,7)	2,4(1,9)

Qeyd: mötərizədə orta kvadratik kənaraçıxma

sahələri daha böyük faiz təşkil etdiyinə görə Tovuz rayonu doluvurmaya daha həssasdır. Doluvurmanın təkrarlanması böyük illik tərəddüdlərlə müşaiyət olunur ki, bu da özünü orta kvadratik kənaraçıxmaların qiymətində göstərir (cədvəl 2).

İkinci fəsildə müxtəlif ədəbiyyat məlumatlarının icmalı, həmçinin meteoroloji və radiolokasiya məlumatlarının analizi əsasında qlobal istiləş­mənin Azərbaycan ərazisindəki təzahürləri tədqiq olunur.

Son yüz il ərzində (1906-2005) havanın orta qlobal temperaturu 0,74±0,18°S artmışdır. Lakin müxtəlif fiziki-coğrafi və digər amillərdən asılı olaraq ayrı-ayrı regionlarda atmosferin yerüstü təbəqəsinin temperatur rejiminin dəyişməsi fərqli təzahür edir.

İqlim dəyişmələri üzrə hökumətlərarası ekspert qrupunun 4-cı qiymət­ləndirici Məruzəsinə əsasən, son illərdə (1991-2005) orta qlobal tempera­turun dəyişməsi daha böyük sürətlə baş verir – 0,3-0,4°S/15 il.

Azərbaycan ərazisində havanın temperaturu üzrə instrumental müşahi­dələr 19-cu əsrin ikinci yarısından başlayaraq aparılır. Respublikanın iqlim xüsusiyyətlərinə, o cümlədən temperatur rejiminin tədqiqinə çoxsaylı elmi əsərlər həsr olunmuşdur. Bunlarla yanaşı iqlimin atrı-ayrı komponent­lərinin, o çümlədən temperatur dəyişmələrinin xarakterini və miqyasını aşkara çıxarmaq məqsədilə də tədqiqatlar aparılmışdır. Lakin son illərdə (1991-2006) qlobal istiləşmənin tempinin kəskin artması respublika ərazi­sin­də bu istiqamətdə daha geniş tədqiqatlar aparılmasını tələb edir.

Bu fəsildə 25 hidrometeoroloji stansiyanın müşahidə materiallarına əsasən, 1961-2005-ci illər dövründə havanın temperaturunun dəyişmə gedi­şi tədqiq edilmiş, 1991-2005-ci illər dövrünün orta illik, aylıq və mövsümi temperaturları iqlim normaları (1961-1990) ilə müqayisə edilmişdir. Hər bir stansiya ücün temperatur anomaliyalarının zaman gedişi qrafikləri qurul­muşdur.

Böyük meylli və statistik əhəmiyyətli müsbət xətti trend (R² = 0,11÷018) baxılan dövrdə havanın temperaturunun nəzərəçarpacaq dərəcədə artmasına dəlalət edir.Təsadüfi tərəddüdləri aradan çıxarmaqla temperatur anoma­liya­larının zaman gedişinin qanunauyğunluqlarını müəyyənləşdir­mək üçün 11 illik periodlu sürüşən ortalaşma metodundan istifadə olunmuşdur (şəkil 2). Şəkildən göründüyü kimi, istiləşmənin hazırki dövrü 70-ci illərin ortalarından başlayır, lakin 90-cı illərin əvvəlinədək onun tempi nisbətən yavaş olmuşdur. Bu dövrdə, zəif artma tendensiyasına baxmayaraq, həm müsbət, həm də mənfi anomaliyalar müşahidə olunmuşdur. Lakin 1995-ci ildən başlayaraq yalnız müsbət anomaliyalar müşahidə olunmağa başlamış­dır ki, bunun nəticəsində 1995-2005-ci illər dövründə temperatu­run orta yüksəlmə tempi kəskin artmışdır.

Məlum olduğu kimi, zaman sırası 45-dən böyük olduqda, xətti trendin sta­tistik əhəmiyyətliliyi R² ≥ 0,09 şərti ilə təmin olunur. Burada R – korrelyasiya əmsalıdır. Baxılan əksər stansiyalar üçün orta illik temperatur anomaliyalarının 1961-2005-ci illər dövründəki zaman gedişlərinin xətti trend­ləri statistik cəhətdən əhəmiyyətli olmuşdur.

1991-2005-ci illər dövründə respublika ərazisində havanın orta illik temperaturu iqlim normasına nisbətən, müxtəlif regionlar üçün 0,3-0,8⁰S həddində dəyişməklə, orta hesabla 0,5⁰S artmışdır (şəkil 3). Student meyarına əsasən yoxlamalar göstərdi ki, 5% səviyyəsində əksər stansiyalar üçün alınan nəticələr statistik cəhətdən əhəmiyyətlidir və praktiki olaraq iqlim dəyişmələri üzrə hökumətlərarası ekspertlər qrupunun 4-cü Məruzə­sində qeyd olunmuş qlobal temperaturun artmasına uyğundur.

Qeyd etmək lazımdır ki, müsbət temperatur anomaliyaları ilin həm soyuq, həm də isti vaxtlarına təsadüf etmişdir. Əhəmiyyətli müsbət anomaliyalar yanvar, fevral, avqust və oktyabr aylarında qeydə alınmışdır.

Şəkil 2. Zaqatala stansiyası üzrə 1961-2005-ci illərdə temperatur anomaliyalarının zaman gedişi

Şəkil 3. 1991-2005-ci illər dövründə orta illik temperatur anomaliyalarının ərazi üzrə paylanması xəritə-sxemi

Ən böyük müsbət anomaliylar avqust ayında qeydə alınmışdır ki, bu ayda respublika üzrə temperatur artımı orta hesabla 1,2⁰S, ayrı-ayrı re­gion­larda isə (Gədəbəy, Göyçay) 1,2-2,0⁰S təşkil etmişdir. İstiləşmə ilin bü­tün fəsillərində qeydə alınsa da, qışda və yayda daha böyük olmuş (orta hesabla müvafiq olaraq 0,6 və 0,7⁰S), yazda və payızda isə 0,4⁰S təşkil etmişdir.

Bu fəsildə həmçinin 40 meteoroloji stansityanın 1961-2006-cı illər dövrü məlumatlarına əsasən, temperaturun 1991-2006-cı illərdə kəskin art­ması fonunda atmosfer yağıntıları rejiminin dəyişmə xarakteri və miq­yası tədqiq edilir və onlar arasında mümkün əlaqənin tapılmasına cəhd edilir.

Şəkil 4-də orta illik yağıntı anomaliyalarının (R-R_n)/R_n (faizlə) ərazi üzrə paylanması verilmişdir. Burada R - yağıntıların faktiki miqdarı, R_n isə onların iqlim normasıdır. Şəkildən göründüyü kimi, 1991-2006-cı illər dövründə, Böyük Qafqazın cənub yamacının qərb hissəsi, Abşeron yarımadası, Naxçıvan zonasının qərb hissəsi və Lənkəran zonasının dağlıq hissəsi istisna olmaqla, respublikanın əksər ərazilərində orta illik yağın­tıların azalması müşahidə edilmişdir. Daha cox azalma isə Kür-Araz ovalığında, Böyük Qafqazın cənub-şərq hissəsində, dəniz stansiyalarında və cənub-qərb sahilboyu ərazilərdə qeydə alınmışdır.

Şəkil 4. 1991-2006-cı illər dövründə orta illik yağıntı anomaliyalarının (R-R_n)/R_n (%) ərazi üzrə paylanması xəritə-cxemi

Yuxarıda baxılan zaman sıralarının bircinslik dərəcəsinin analizi göstərdi ki, 1991-2006-cı illər dövründə 5%-lik səviyyədə orta illik yağıntılarda statistik əhəmiyyətli dəyişmələr yalnız düzənlik zonası və Böyük Qafqazın cənub-şərq yamacı stansiyalarının bəzilərində, həmçinin dəniz stansiya­larında baş vermişdir. Lakin 10%-lik səviyyədə belə stansiya­ların sayı nəzərəçarpacaq dərəcədə artır.

Müəyyən edilmişdir ki, əksər regionlar, o cümlədən düzənlik əraziləri üçün, orta illik yağıntı miqdarının azalması əsasən isti dövrün (aprel-sentyabr) hesabına baş vermişdir. İlin bu dövründə yağıntılar əsasən kon­vek­tiv buludlardan leysan şəklində düşür. Yer səthinin və yerüstü havanın kifayət qədəq yüksək temperaturları atmosferdə konveksiyanın yaran­masına şərait yaradır. Lakin həddindən artıq quru hava güclü topa-yağış bulud­larının yaranmasına mane olur. İlin isti dövründə, xüsusilə də yayda müsbət temperatur anomaliyalarının artması qeyd edilən effektin daha da kəskinləşməsinə səbəb olur. Digər tərəfdən, müsbət anomaliyalar nəticə­sin­də kondensasiya və 0⁰S-lik izoterm səviyyələri yuxarı qalxdığından əksər hallarda yağış damcıları yer səthinə çatmamış tamamilə buxarlanır. İlin isti dövründə orta temperaturun bundan sonra da artmağa davam etməsi yağıntıların kəskin azalmasına səbəb ola bilər ki, bu da öz növbəsində ge­niş düzənlik ərazilərdə səhralaşmaya, meşə yanğınlarının baş vermə ehti­ma­lının artmasına və ümumiyyətlə ekoloji şəraitin pisləşməsinə gətirib çıxara bilər.

Bu fəsildə şimşək və dolu aktivliyinin dəyişməsi iki aspektdə tədqiq olunur: birinci - şimşək və dolunun orta illik təkrarlanmasının 1966-2006-cı illər və 1965-ci ilə qədərki dövrdə müqayisəsi, ikinci - 1966-1990 və 1991-2006 zaman kəsiklərində müqayisəsi. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, son dövr istiləşmənin tempinin əhəmiyyətli dərəcədə artması ilə xarakterizə olunur. Müəyyən edilmlşdir ki, 1966-2006-cı illər dövründə orta illik şimşəkli günlərin sayı 1936-1965-cı illər dövrünə nisbətən nəzərəçarpacaq dərəcədə azalmışdır (Kiçik Qafqazda orta hesabla 10%, Böyük Qafqazın cənub yamacında 15%, şimaı-şərq yamacında 33%).

Tədqiq edilən dövrdə respublikanın əksər əraziləri üzrə dolulu günlərin sayında da azalma qeydə alınmışdır. Nisbətən zəif azalma Naxçıvan zonasında müşahidə olunsa da, Böyük və Kiçik Qafqazın şimal-şərq yamac­larında (Daşkəsən, Göygöl, Qırız stansiyaları) bu azalma 4-5 dəfə, digər ərazilərdə isə 2 dəfəyə qədər təşkil edir.

Sonrakı analiz göstərdi ki, şimşəkli və dolulu günlərin daha kəskin azalması, istiləşmənin tempinin kəskin artdığı, 1991-2006-cı illər dövrünə təsadüf edir.

Belə bir mülahizə irəli sürülmüşdür ki, Azərbaycan ərazisində dolu və simçək hadisələrinin azalmasının əsas səbəblərindən biri, havanın orta illik temperaturunun artması fonunda may və qismən iyun aylarında temperaturun azalmasıdır. Məlumdur ki, dolu və şimşək hadisələri bir-biri ilə əlaqədardır və güclü dolu-şimşək proseslərində müşahidə olunur. Aydındır ki, havanın və yer örtüyünün temperaturunun aşağı düşməsi at­mos­ferdə konveksiyanın zəifləməsinə gətirib çıxarır ki, bu da öz növbə­sində dolu-şimşək proseslərinin yaranmasına mənfi təsir edir.

Radiolikasiya müşahidə materiallarının analizi göstərdi ki, dolu və şim­şək aktivliyinin azalması əsasən zəif proseslərin hesabına baş verir. Buna görə də intensiv və fəlakətli doluvurma ehtimalı saxlanılır.

Üçüncü fəsil dolu-şimşək proseslərinin radiolokasiya vasitəsilə tədqiqinə həsr olunmuşdur.

Eksperimental tədqiqatlar 1983-2009-cu illərdə Akstafa Atmosfer Proses­lərinə Fəal Təsir Təcrübə-Sınaq Poliqonunda MRL-5 radiolo­kato­runun, 2001-ci ildən isə həmin radiolokatorun bazasında, xüsusi proqram-texniki kompleksin tətbiqi ilə yaradılmış avtomatlaşdırılmış idarəetmə sisteminin (ASU-MRL) köməyilə aparılmışdır.

ASU-MRL sistemi radiolokatorun avtomatik idarə olunmasını, bulud və yağıntılar haqqında məlumatların alınmasını, təhlilini və kompüterin monitorunda əks olunmasını təmin edir.

Müxtəlif tip dolu proseslərini və onlara aid olan konvektiv özəkləri müqayisə etmək üçün, ənənəvi birölçülü fərqləndirmə əlamətləri ilə yanaşı, ilk dəfə olaraq ikiölçülü və üçölçülü parametrlərdən də istifadə olun­muşdur. Bunlara buludun gətirilmiş və inteqral sululuğunu və həmçinin dolu özəyinin radiolokasion əksolunmanın Z₁₀ =45, 55 и 65 dbz qiymət­lərinə uyğun olan sahəsini və həcmini göstərmək olar. İnteqral sululuq – bütöv buludun tam rütubətliyini xarakterizə edir. Gətirilmiş sululuq isə - buludun yer səthindəki proyeksiyasının vahid səthinə düşən sululuqdur.

Çoxillik tədqiqatların (1983-2008) nəticələrinin ümumiləşdirilməsi ərazidə baş verən dolu-şimşək proseslərini onların fəza strukturu və inkişaf dinamikası xüsusiyyətlərinə görə aşağıdakı tiplərə ayırmağa imkan verdi:

• 
  təközəkli proseslər- simmetrik, bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olmayan, zəif hərəkətli, qısa ömürlü konvektiv özəklərilə;
  
• 
  qeyri nizamlı çoxəzəkli proseslər – simmetrik və qeyri simmetrik, bir-biri ilə zəif qarşıliqlı təsirdə olan, bulud sisteminin istənilən yerində əmələ gələn konvektiv özəklərilə;
  
• 
  normal nizamlı çoxözəkli proseslər – qeyri simmetrik, periodik olaraq buludun küləkdöyən tərəfində yaranan, bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan və əsasən aparıcı axından sağa doğru meyl edən konvektiv özəkləri ilə;
  
• 
  anomal nizamlı çoxözəkli proseslər - qeyri simmetrik, periodik olaraq buludun külək tutmayan tərəfində yaranan, bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan, aparıcı axından həm sağa, həm də sola doğru meyl edən konvektiv özəkləri ilə;
  
• 
  superözəkli proseslər – uzun müddət kvazistasionar halda qalan, əsasən aparıcı axından sağa meyl edərək hərəkət edən və bir güclü konvektiv özəkdən ibarət olan;
  
• 
  keçid (hibrid) proseslər – nizamlı çoxözəkli və superözəkli proseslərin xüsusiyyətlərinə malik olan.
  

Region şəraitində müxtəlif tip dolu proseslərinin təkrarlanması atmosferin termodinamik vəziyyətindən və küləyin şaquli strukturundan asılı olaraq ildən ilə əhəmiyyətli dərəcədə dəyişir. Analiz edilmiş 279 haldan 8%-i təközəkli proseslərə, 19%-i nizamsız çoxözəkli proseslərə, 16%-i normal nizamlı çoxözəkli proseslərə. 11%-i anomal nizamlı çoxözəkli proseslərə, 17%-i superözəkli proseslərə və 11%-i isə hibrid proseslərə aid edilmişdir. Yerdə qalan 18% prosesi yuxarıda qeyd olunan tiplərdən heç birinə aid etmək mümkün olmamışdır.

Dolu-şimşək proseslərinin əsas radiolokasion parametrlərinin statistik xarakteristikaları hesablanmış və müəyyən edilmişdir ki, Azərbaycan ərazisində daha güclü doluvurma halları superözəkli, hibrid və anomal nizamlı çoxözəkli proseslərlə əlaqədardır. Bunlarla yanaşı dolu-şimşək prosesləri bir sıra regional xüsusiyyətlərə malikdir. Təközəkli proseslər əsasən dağlıq və dağətəyi ərazilərdə yaranır. Kiçik Qafqazın şimal, şimal-şərq və şərq yamaclarında superözəkli və hibrid proseslərin təkrarlanması Böyük Qafqazın cənub yamacına nisbətən əhəmiyyətli dərəcədə böyükdür. Anomal nizamlı çoxözəkli proseslər yalnız Kiçik Qafqazın şimal və şimal-şərq yamaclarında rast gəlinir. Ümumiyyətlə Böyük Qafqazın cənub yamacının dolu aktivliyi Kiçik Qafqazın şimal və şimal-şərq yamaclarına nisbətən zəifdir. Dolu-şimşək buludlarında gətirilmlş sululuğun ən böyük qiymətləri adətən Kiçik Qafqazda, inteqral sululuğun ən böyük qiymətləri isə Böyük Qafqazın cənub yamacında qeydə alınır.

Çoxillik radiolokasiya müşahidə materiallarının analizi göstərir ki, superözəkli və hibrid proseslər dağlıq ərazilərdən dağətəyi və düzənlik ərazilərə çıxdıqda güclənirlər. Yuxarıda qeyd olunanlardan belə nəticə çıxır ki, dolunun daha çox təkrarlanması dağlıq ərazilərdə müşahidə olunsa da, daha intensiv və fəlakətli doluvurmaları dağətəyi və onlara bitişik olan düzənlik ərazilərdə gözləmək lazımdır.

Təközəkli proseslərdə dolu əmələgəlmənin fəzada yayılması diskret xarakter daşıyır və yağıntiların, o cümlədən dolunun düşməsi lokal ərazilərdə baş verir (şəkil 5).

Aa a)

Bb b)

Cc c)

D d)

e)

Şəkil 5. Təközəkli (a), nizamsız çoxözəkli (b), nizamlı çoxözəkli (c), superözəkli (d) və hibrid (e) dolu-şimşək proseslərində leysan (1) və dolu (2) yağıntılarının ərazi üzrə paylanmasının xəritə-sxemi

Çoxözəkli proseslərdə dolu əmələgəlmənin yayılması diskret-kəsilməz xarakter daşıyır: diskret – periodik olaraq yeni yaranan özəklərin hesabına və kəsilməz – hər bir özəkdə dolu əmələgəlmənin arasıkəsilməz olması hesabına. Bunun nəticəsində daha intensiv leysan yağıntılarının, o cümlə­dən dolunun düşməsi ayrı-ayrı zolaqlar şəklində müşahidə olunur (şəkil 5 b,c). Nizamsız çoxözəkli proseslərdə yağıntı və dolu zolaqları yer səthində qarma-qarışıq yerləşir (şəkil 5b), nizamlı proseslərdə isə yeni yaranan zolaqlar köhnə dolu özəklərinin hərəkət istiqamətinə nəzərən sağ cinahda əmələ gəlir (şəkil 5c). Superözəkli proseslərdə formalaşma zonasının aram­sız yeniləşməsi və hər bir nöqtədə inkişaf mərhələlərinin bir-birini əvəz etməsi, fəzada dolu əmələgəlmənin kəsilməz yayılmasını və praktiki olaraq yer səthində arasıkəsilməz dolu zolağının əmələ gəlməsini təmin edir (şəkil 5d). Hibrid proseslərdə ayrı-ayrı konvektiv özəklərin qonşu dolu zolaqları bir-birini elə örtürlər ki, birlikdə pilləli formada bütöv bir dolu zolağı alınır (şəkil 5e). Beləliklə, hibrid proseslərdə dolu əmələgəlmənin yayılması kvazi kəsilməz xarakter daşıyır.

Bu fəsildə həmçinin konvektiv özək radioəkslərinin inkişafının baş­­lan­ğıc mərhələləri və onların dolu mərhələsinə keçməsinin aerosinoptik, termodinamik və mikrofiziki şərtləri ətraflı analiz olunur. Çoxillik radiolo­kasiya müşahidələrinin analizi göstərdi ki, ilk radioəksləri troposferin mənfi tempetatur təbəqəsində yaranan konvektiv özəklərdən yalnız elələri dolu mərhələsinə keçir ki, sonradan şaquli kəsikləri çıxıqlı qeyri simmetrik forma alsın. Müəyyən edilmişdir ki, buludun radioəksinin çıxığı və ilk radioəksinin hündürlüyü arasında kifayət qədər etibarlı korrelyasiya əlaqəsi mövcuddur (K=0,72) ki, bu da ikincinin proqnozlaşdırılmasında istifadə oluna bilər. Belə bir əlaqənin olmasının səbəbini izah etmək üçün fiziki əsaslandırma irəli sürülmüşdür.

Göstərilmişdir ki, müxtəlif tip proseslərdə konvektiv özəklərin inkişaf dinamikası əsasən onların kvazistasionar halda olma müddəti ilə fərqlənir, ona görə ki, inkişaf və dissipasiya müddətləri faktiki olaraq eynidir

Tədqiqatlar göstərdi ki, respublikanın qərb ərazilərində (Qazax, Ağstafa, Tovuz, Şəmkir, Gədəbəy, Daşkəsən) intensiv doluvurmaya səbəb olan superözəkli proseslərin 75%-i Ermənistan ərazisində - Zoraget, Pambek və Debeda çayları arasının yuxarı axarları üzərində formalaşır. Bu proseslərin nisbətən az hissəsi isə Tovuzçay və Zəyəmçayın yuxarı axarları üzərində əmə­lə gəlir.

78 superözəkli prosesin analizi göstərdi ki, 34% halda onların hərəkət istiqaməti təxminən 260-280⁰ sektorunda, 81% halda isə 240-300⁰ sekto­runda yerləşir. 43% halda özəklərin hərəkət sürəti 30-40 km/saat, 87% halda isə 30-60 km/saat aralığında olmuşdur.