doğma və yaxındır. Bir faktı qeyd edək ki, son illərdə
Naxçıvanda, xüsusən Gəmiqaya ərazisində apanlmış hərtərəfli
araşdırmalar nəticəsində Dünya Tufanı, Nuhun gəmisi ilə
bağh ycni faktlar ortaya çıxmışdır. Lakin çox təəssüflə
qeyd ediİməlidir ki, Dünya Tufanınm tanınmış tədqiqatçılarm-
dan sayılan ingihs etnoqrafı və din tarixçisi C.C. Frezer
özünün flındamental əsəri «Folklor və Vetxom Zavete»
kitabmda dünyanm ən kiçik xalqlarmda tufanla bağh rə-
vayətlərdən bəhs etsə də, Azərbaycan ərazisində, ümumiyyətlə,
türk dünyasmda tufanla bağh rəvayətlərdən söhbət açmır(86).
Yuxarıdakılardan belə görünə bilər ki, biz şumerlərlə
bağh bütün məsələlər ətrafmda bəhs edəcəyik. Əsla yox!
Sadəcə olaraq bu, ümumi fıkir yaratmaq üçündür. Bizim
isə başlıca məqsədimiz məişət münasibətləri, inamlar, adət-
ənənələr baxımmda şumerlərin türklərlə, xüsusən, Azərbaycan
türkləri ilə yaxınhğmı açıqlamaqdan ibarətdir. Araşdırmanm
daha ehni, tutarh olması, varislik ənənələrinin necə qorunub
saxlanmasmı dərindən öyrənmək məqsədi ilə kökləri çox
qədim dövrlərlə səsləşən oğuz qəhrəmanhq dastanı «Kitabi-
Dədə Qorqud»dan, həmçinin etnoqrafİk və folklor materi-
allarmdan istifadə edilməklə müqayisələr aparılmışdır.
«Bilqamıs» (dastan «Gilqamış» və b. adlarla da verilir)
dastam ilə bağh tarixi araşdırmalar onun ən azı m.ö 2100-ci
ildə giİ lövhələrə köçürüldüyünü söyləməyə imkan verir.
Lakin dastandan aydm olur ki, BİIqamısm Özü başına
gələnləri sal bir qayaya döymüşdür:
O hər sirri bilərdi, o hər şeyi görərdi.
Yeri su basmasmdan, bizə xəbər verərdi.
Uzun yollar dolaşıb, yorulub əldən düşdü.
Başına gələnləri sal bir qayaya döydü,
Sonra hasara ahb, adım Uruk qoydu (7, s.8).
Yuxandakılara əsaslanaraq dastanın orijinalmm qaya
üzərinə döyüldüyünü və lövhələrin isə üz köçürmə olduğunu
söyləmək olar. Dastanm 1 lövhəsində onun cadugər Sin-
Like-Unninin dilindən söyləndiyi göstərilsə də, əslində
onun yaradıcısı Bilqamısdır. Dastan 12 lövhədən (müəlUflərin
çoxusu lövhələri nəğmə kimi təqdim edirlər), hər lövhəni
bir nəğmə hesab edməklə 12 nəğmədən ibarətdir. Uyğun
olaraq deyək ki, «Kitabi-Dədə Qorqud» 12 boydan ibarətdir
və boyları Dədə Qorqud düzüb qoşmuşdur. H ər iki dastanla
tanışlıq Bilqamısla Dədə Qorqud arasmda oxşarlığm olduğunu
sübut edir. Yuxarıdakı parçadan aydm olur ki, Bilqamıs hər
sirri bilərmiş. «Kitabi-Dədə Qorqud»un müqəddiməsində
yazılu': «RəsuI Əleyhissəlam zamanma yaqm Bayat boyundan
Qorqud ata diyərlər, bir ər qopdı. Oğuzm, ol kişi təmam
bilicisiydi-nə diyərsə, olurdı. Gaibdən dürlü xəbər söylərdi.
Həq-təala amn könlünə ilham edərdi...»(16,s.31)
Xatırladaq ki, Bilqamıs dövründə tək tanrıçılıq olma-
dığmdan o ayn-ayrı allahlarla əİaqəyə girirdi. Hətta dastanda
0
yarmı Tanrı kimi təqdim edilir:
O insandır, yarıdan çoxu tanndır ancaq
Heç kəs ona tay olmaz-onun görkəminə bax.(7, s.9)
Bilqamısla Dədə Qorqudun taleyi arasmda oxşarhq
özünü hər ikisinin daimi həyat axtarması süjetində də
göstərir.
Dostu Enkidunun vəfatmdan canmı ölüm qorxusu ahnış
Bilqamıs əbədi həyat axtarmağa başlayır. Min bir müsibətdən
sonra gəlib Utnapiştinin yanma çatır. Ondan soruşur ki, sən
də əw əlcə mənim kimi adam idin. Indi necə olub əbədi
həyat qazaımıısan? Utnapişti ona məsləhət görür ki, gərək
altı gündüz, yeddi gecə yatmaya. Amma Bilqaniıs dözə
bilmir, onu yuxu tutur.Utnapişti arvadma deyir:
Adamlar yalançı olur!
O da səni aldadacaq.
Gəl ona sən çörək bişir,
Balışmın yanma qoy,
Neçə gün yatacaqdırsa,
Hər gün divarda bir xətt oy! (7, s.93)
Deyilən kimi edilir. Yeddinci gün təzə çörəyin iyi
vxırub Bilqamısı oyadır. Arzusu yerinə yetməyən Bilqamıs
geri qayıdarkən Utnapişti arvadmm xahişini və Bilqamışm
əziyyətini nəzərə alaraq gənclik çiçəyi haqqmda sirri ona
açır:
Bu çiçək dənizin dibində
Göyəmtək bitib boy atır,
Qızılgültək tikanhdır,
Tikanlan ələ batır.
Çiçək sənə qismət olsa,
Əgər gedib ona varsan
Bax o gənclik çiçəyidir
Gəncliyinə qayıdarsan (7, s.96)
Bilqamıs əziyyətlə çiçəyi tapıb geri qayıdarkən yolda
sərin suya rast gəlir, soyunub suya baş vurur. Yaxmlıqdakı
ilan gülün iyini duyub onu oğurlayır və qabığmdan çıxıb
cavanlaşır. Gənclikdən və əbədi həyatdan məhrum olmuş
Bilqamıs Uruka qayıdır.
«BiIqamıs» dastanmda olduğu kimİ, O. Şaiq, V.M.Jir-
munski, X.Koroğlu, Ə.Abid, M.Erkin və digər müəlliflərin
topladıqları bir sıra rəvayətlərdə Dədə Qorqudun ölümdən
qaçması, onun daimi həyat axtarmasından bəhs olunur.
V.M. Jirmunskinin digər müəlliflərə əsaslanıb verdiyi rə-
vayətlərin birindən aydm olur ki, ölümün otıu haqlayacağmı
hiss edən Dədə Qorqud baş götürüb öz doğma yurdundan
111
qaçır. Haraya gedirsə, görür qəbir qazırlar. Soruşur: «Kimə
qazırsmız?» Cavab verirlər: «Qorquda». Quruda ölümün
onu haqlayacağmı bilən Dədə Qorqud əbasmı suyun üzərinə
atıb 7 gün yatmadan qopuz çalır. Lakin dözə bilməyib yux-
ulayır. Ölüm böyük bir ilan cildində gəiib onu sancır və
Dədə Qorqud ölür.(58, s.545-548). «Bilqamıs»da olduğu
kimi, Dədə Qorqud da ölümdən qaçmağa çalışır. Amma
İlan onu əbədi həyatdan məhrum edir. Oxşar olaraq Sibir və
Altay türklərində də belə bir inam vardır ki, İnsan Ölərkən
ilan onun kutun (ruhunu) oğurlayu:.^ Corc Frezerin «Folklor
V
Vetxom zavete» kitabmda dünyanm digər xalqlannda da
İlanm insam daimi həyatdan məlırum etməsi inamı vardır.
(86, S.22).
Müqayisələrdən görünür ki, baş vermiş qəzada yuxu
əsas rol oynayır. «Kitabi-Dədə Qorqud» da deyilir ki, ol za-
manda Oğuz yegitlərinə nə qəza gəlsə, yuxudan gəlirdi.
Oğuz bəyləri 7 gün uyuyurdu. (Bilqamıs da 7 günyatmışdı).
«Bilqamıs» dastanmda Bilqamıs və Enkidu başlanna gələcək
hadisələri yuxuda görürlər. Bilqamıs Humbabanı öldürməyə
gedərkən bir neçə dəfə dağa çıxıb deyir ki, dağ, mənə sən
xeyirli yuxu gətir və yatıb yuxu görür. Burada bir tərəfdən
türklər arasında yayılmış dağ inamı güclüdür, digər tərəfdən
yuxu. «Kitabi-Dədə Qorqud»da Salur Qazan Ala dağda
ovda olarkən uyuyur və qorxunc yuxu görür. Ovu yarımçıq
qoyub gəlir ki, evi yağmalanıb, əhli-əyalı əsir edilib.
Qarşılıqlı müqayisələr şumer-oğuz dastanlarımn genetik
cəhətdən yaxınlığm a dəlalət edir. Belə yaxm lıq təkcə
dastanlar və onlann qəhrəmanları baxımından deyil, məişət
münasibətləri, inamlar baxımmdan da özünü göstərir. Genetik
əlaqələri araşdırmaq məqsədi ilə biz hər iki dastandakı bir
su:a etnoqrafik məsələləri və Azərbaycan türklərinin müasir
112
Dostları ilə paylaş: |