Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət universiteti

5-ci Blok

1. 
   Henrix İbsenin yaradıcılığı
   

Henrik İbsen 1828-ci ildə zəngin tacir ailəsində anadan olub. Onun ailəsi 1836-cı ildə müflisləşib. İbsen 1844-cü idən başlayaraq əczaçı işləyib. Əczaçı işlədiyi dövrdə o özünün ilk şerlərini və 1848-ci ildə Avropada baş vermiş inqilabi hadisələri özündə əks etdirən "Katalina" (1850) dramını qələmə alıb. 1850-ci ildə İbsenin "Qəhrəmanlıq kurqanı" adlı pyesi Kristianiyada (indiki Oslo) tamaşaya qoyulub. 1852-1857-ci illərdə Bergendə Norveçin ilk milli teatrına, 1857-1862-ci illərdə isə Kristianiyada Norveç teatrına rəhbərlik edib. 1860-cı illərin sonu, 1870-ci illərin əvvəllərində sosial-siyasi baxışlarında formalaşan kəskin ziddiyyətlər fonunda İbsen köhnə dünyanın dağılması, "insan ruhunun inqilabı və intibahı" həsrətində olur. Roma imperatoru Flavi Klavdi Yulian haqqında "İmperator və qalliyalı" dramında (1873) İbsen insanın ruhani və cismani təbiətinin birləşməsi haqqında fikirlərini oxucuya çatdırır və bu hadisənin tezliklə baş verəcəyini israr edir. Dramaturqun yaradıcılığının son illəri pyeslərində qələmə aldığı psixoloji mənzərlərin olduqca mürəkkəbləşməsi ilə xarakterizə edilir. Yaradıcılığının belə mürəkkəb psixoloji mərhələyə qədəm qoyması ilə İbsen yaratdığı qəhrəmanlarına qarşı daha kəskin mövqe tutur. Belə əsərlərə misal kimi onun "Memar Solnes" (1892), "Yon Qabriel Borkman" (1896) pyeslərini göstərmək olar.
Onun ən məşhur əsərləri "Oyuncaq ev", "Kabuslar" və musiqisi dahi norveç bəstəkarı Edvard Qriq tərəfindən yazılmış Per Günt dramları sayılır.

2)Henrix İbsen “Kukla evi” (Nora) əsəri

“Kuklalar evi” əsərini yazarkən anlayırdı ki,hәr yaltaq siyasətçininiçindәgәlәcәyin bir tiranı yatır vә hər tiran özünün kədərli keçmişini həmin yaltaqların simasında yenidən yaratmağa cəhd edir.
İbsenə görə,belәsiyasәtbazlar, dini „dəyərləri” siyasi maraqlara çevirərək insanları siniflərə ayırmış, cəmiyyəti istədikləri kim “tərbiyələndirmiş” və xalq kütləsini həmin yollarla getməyə vadar etmişdir.İbsenin nəzərində, mədəniyyət aləmində mövcud olan „moralistlər” isə həmin siyasi maraqlara xidmət edən,keçmiş kuklaların ustalığı nəticəsində ərsəyə gəlmiş yeni kuklalardır!Fransız mənşəli Nora, Elanora sözünün təhrif edilməsindən yaranıb.Çox güman ki, bu cəhət, həmin personajın xarakterinə uyğun olaraq, monarxiya sisteminə qarşı inqilabi hərəkatların Fransadan başlanmasına işarədir. Azərbaycan dilinə „parlaq” kimitərcümə edilən Nora adının, Helmer obrazı ilə bədii analizindən belə müəyyən olur ki, dramaturq mühafizəkar cəmiyyətlə aydınlar arasında olan mübarizəni nəzərə çatdırmaq istəyir.Yəni, müəllif, personajların adları ilə həmdə əsərin bədii strukturunda dini-siyasi hadisələri simvolizə edə biləcək bir mexanizm yaratmışdır. Sözsüz ki, bu cəhətlər, əsərin ideyasına dramaturqun özünəməxsus bir eyham vurması kimi anlaşılır.Bütün bu simvolik mülahizələrdən, aldığımız nəticələrdən isə belə aydın olur ki, əsərin məişət üslubunda yazılması və yaxud qadın azadlığı məsələsi, sadəcə olaraq, dramaturqun yaratdığı illüziyalar, yəni, səthi bir fondur. Əsərin əsas bədii-fəlsəfi məqamları isə dini-siyasi problemlərlə bağlıdır.Dramaturqun həyatına nəzər saldıqda görmək olar ki, o, siyasətçilərdə daima bir riyakarlıq və satqınlıq görmüşdür.

3)Bernard Şounun yaradıcılığı.

B.Şou irland əsilli tanınmış Böyük Britaniya yazıçısı, dramaturq, Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı laureatı (1925), ictimai xadim (sosialist-fabianist - ingilis yazısının islahatları tərəfdarı), Uilyam Şekspirdən sonra ingilis teatrının ən məşhur dramaturqu. Şounu dramaturq kimi tanıdan ilk əsəri 1897-ci ildə ABŞ-da tamaşaya qoyulan "Şeytanın şagirdi" pyesi oldu. Müəllif vətəni Britaniyadan əvvəl Amerikada şöhrət qazandı. 1898-ci ildə o, əsərlərinin iki cildliyini "Xoşa gələn və xoşa gəlməyən" pyeslər" adı altında çap etdirmiş, nəhayət, Fabian cəmiyyətinin üzvü olan irland sosialisti Şarlotta Peyn Tausendlə ailə qurmuşdu. Onlar yarım əsr birlikdə yaşamışdılar. Ancaq övladları olmamışdı"Şeytanın şagirdi"nin ardınca müəllifin 1903-cü ildə "Kandid" pyesi də ABŞ səhnəsində göstərilmişdi. Növbəti ildə isə Londonun Kort teatrında oynanılan "Con Bullun başqa adası" pyesi böyük rəğbətlə qarşılandı. Deyilənə görə tamaşaçıların arasında olan ingilis kralı VII Edvard o qədər gülmüşdü ki, altındakı kreslo sınmışdı... 1904-1907-ci illərdə Kort teatrında göstərilən 988 tamaşanın 701-i Bernard Şoununu pyesləri əsasında hazırlanmışdı. Bu əsərlərin sırasına müəllifin "Kandid", "Yaşayarıq, görərik", "İnsan və fövqəlinsan", "Mayor Barbara", "Həkim dilemma qarşısında" kimi biri-birindən fərqli pyesləri daxildi. O, həqiqətən də, qısa müddətdə ürəklərə və beyinlərə hakim kəsilməyi bacarmışdı. Şou isə heç nə olmamış kimi yaradıcılığı ilə məşğul idi. Müharibə ərəfəsində yazdığı populyar səhnə əsərlərindən olan "Piqmalion" (1914) pyesində o, zəngin təbəqənin davranış və ədalarını amansızlıqla ələ salmışdı. Sonralar bu pyesin motivləri əsasında bu gün də ABŞ və Avropa səhnələrindən düşməyən "Mənim gözəl ledim" müzikli (1956) hazırlanmışdı.

4)Bernard Şounun “Piqmalion” komediyası
Yay axşamı yağış vedrə kimi yağır. Yoldan keçənlər Kovent Qarden bazarına və St. Artıq bir neçə insanın, o cümlədən qızı ilə yaşlı bir qadının sığındığı Paul; onlar gecə paltarındadırlar, xanımın oğlu Freddinin taksi tapıb onlara gəlməsini gözləyirlər. Əlində dəftər olan bir nəfərdən başqa hamı həvəslə yağışa baxır. Uzaqda taksi tapmayan Freddi peyda olur və eyvana tərəf qaçır, amma yolda yağışdan sığınmağa tələsən küçə gülü qızla qarşılaşır və onun əlindən bir səbət bənövşəyi döyür. O, sui-istifadə edir. Əlində dəftər olan adam tələsik nəsə yazır. Qız bənövşələrinin yoxa çıxmasından gileylənir və orada dayanan polkovniki yalvarır ki, buket alsın. Ondan qurtulmaq üçün ona xırdalıq verir, amma çiçək götürmür. Yoldan keçənlərdən kimsə gül qızın, səliqəsiz geyinmiş, yuyulmamış qızın diqqətini çəkir ki, dəftəri olan bir kişi onun üstünə açıq-aydın danlayır. Qız sızlamağa başlayır. Lakin o, polisdən olmadığını əmin edir və hər birinin tələffüzünə görə doğulduğu yeri dəqiq müəyyənləşdirməsi orada olan hər kəsi təəccübləndirir. Yay axşamı yağış vedrə kimi yağır. Yoldan keçənlər Kovent Qarden bazarına və St. Artıq bir neçə insanın, o cümlədən qızı ilə yaşlı bir qadının sığındığı Paul; onlar gecə paltarındadırlar, xanımın oğlu Freddinin taksi tapıb onlara gəlməsini gözləyirlər. Əlində dəftər olan bir nəfərdən başqa hamı həvəslə yağışa baxır. Uzaqda taksi tapmayan Freddi peyda olur və eyvana tərəf qaçır, amma yolda yağışdan sığınmağa tələsən küçə gülü qızla qarşılaşır və onun əlindən bir səbət bənövşəyi döyür. O, sui-istifadə edir. Əlində dəftər olan adam tələsik nəsə yazır. Qız bənövşələrinin yoxa çıxmasından gileylənir və orada dayanan polkovniki yalvarır ki, buket alsın. Ondan qurtulmaq üçün ona xırdalıq verir, amma çiçək götürmür. Yoldan keçənlərdən kimsə gül qızın, səliqəsiz geyinmiş, yuyulmamış qızın diqqətini çəkir ki, dəftəri olan bir kişi onun üstünə açıq-aydın danlayır. Qız sızlamağa başlayır. Lakin o, polisdən olmadığını əmin edir və hər birinin tələffüzünə görə doğulduğu yeri dəqiq müəyyənləşdirməsi orada olan hər kəsi təəccübləndirir. Eliza gecə evdən qaçır. Ertəsi gün səhər Higgins və Pickering Elizanın olmadığını görəndə başlarını itirirlər. Hətta polisin köməyi ilə onun izinə düşməyə çalışırlar. Higgins, Eliza olmadan əllərin olmadığını hiss edir. Əşyalarının harada olduğunu, gün üçün nə təyin etdiyini bilmir. Xanım Higgins gəlir. Sonra Elizanın atasının gəlişi barədə xəbər verirlər. Dolittle çox dəyişdi. İndi o, imkanlı bir burjua kimi görünür. O, Higgins-ə qəzəblə nifrət edir ki, onun günahı üzündən həyat tərzini dəyişməli oldu və indi əvvəlkindən daha az azad oldu. Belə çıxır ki, bir neçə ay əvvəl Higgins Amerikada Mənəvi İslahatlar Liqasının bütün dünyada filiallarını quran bir milyonçuya yazırdı ki, sadə bir zibil adamı olan Dolittle indi bütün İngiltərənin ən orijinal əxlaqşünasıdır. Milyonçu artıq ölmüşdü və ölməzdən əvvəl Dolittle'a üç min illik gəliri üçün etibar etdiyi bir payı vəsiyyət etdi, bir şərtlə ki, Dolitl özünün Mənəvi İslahatlar Liqasında ildə altıya qədər mühazirə oxusun. Xanım Higgins deyir ki, o, Elizanın harada olduğunu bilir. Higgins ondan bağışlanmasını istəsə, qız geri qayıtmağa razılaşır. Higgins bunu qətiyyən qəbul etmir. Eliza içəri girir. O, Pikerinqə onunla nəcib bir xanım kimi davrandığına görə minnətdarlığını bildirir. Kobud, səliqəsiz və tərbiyəsiz Higgins evində yaşamalı olmasına baxmayaraq, Elizanın dəyişməsinə kömək edən o idi. Higgins heyrətlənir. Eliza əlavə edir ki, onu sıxmağa davam edərsə, Higgins-in həmkarı professor Nepinin yanına gedəcək və onun köməkçisi olacaq və Higgins tərəfindən edilən bütün kəşfləri ona çatdıracaq. Qəzəbdən sonra professor görür ki, indi onun davranışı onun əşyalarına baxıb evə ayaqqabı gətirdiyi vaxtdan daha yaxşı və daha ləyaqətlidir. İndi o, əmindir ki, onlar iki kişi və bir axmaq qız kimi deyil, “üç mehriban qoca subay” kimi birlikdə yaşaya biləcəklər.
Eliza atasının toyuna gedir. Sonrakı sözdə deyilir ki, Eliza Freddie ilə evlənməyi seçdi və onlar öz çiçək dükanlarını açıb öz pulları hesabına yaşadılar. Mağazaya və ailəsinə baxmayaraq, o, Wimpole Street fermasına müdaxilə etməyi bacardı. O və Higgins bir-birlərinə sataşmağa davam etdilər, amma yenə də onunla maraqlanırdı.

5) Nazim Hikmətin “Ölü evi” pyesi

Nazim Hikmət 1902-ci il yanvar ayının 15-də zadəgan ailəsində anadan olmuşdur. 1918-ci ildə İstanbulda Hərbi Dənizçilik məktəbinə daxil olmuş, Türkiyənin xarici müdaxiləçilər tərəfindən işğalı əleyhinə şeir yazdığı üçün 1919-cu ildə oradan xaric edilmişdir. "Sərvliklərdə" adlı ilk şeiri 1918-ci ildə "Yeni məcmuə" jurnalında dərc olunmuşdur. 1920-ci ildə o, işğal olmuş İstanbuldan milli azadlıq uğrunda vuruşan Anadoluya getmişdir. 1921-ci ildə Sovet Rusiyasına gəlmiş, 1922–1924-cü illərdə Moskvada Şərq Zəhmətkeşlərinin Kommunist Universitetində oxumuşdur. 1924-cü ildə Türkiyəyə qayıtmış, inqilabi "Oraq-çəkic" qəzetində, "Aydınlıq" jurnalında Lenin ideyalarını tərənnüm edən əsərlərlə çıxış etmişdir. Həmin orqanlar bağlandıqdan sonra təqib olunan və 1925-ci ildə qiyabi surətdə 15 il həbsə məhkum edilən Nazim Hikmət 1927-ci ildə yenidən gizli olaraq SSRİ-yə gəlmişdir. 1928-ci ildə Bakıda şairin "Günəşi içənlərin türküsü" adlı ilk şerlər kitabı çapdan çıxmışdır. 1938-ci ildə yenidən Türkiyəyə qayıtdıqdan sonra həbs olunan Nazim Hikmət 8 ay həbsxanada yatmış və işdə heç bir dəlil-sübut olmadığına görə azad edilmişdir.

6)Nazim Hikmet “Unudulmuş adam” əsərinin əsas ideyası
N.Hikmətin 1935-ci ildə qələmə aldığı “Şöhrət və ya unudulmuş adam” pyesi “Kəllə” əsərində qoyulan problemə başqa bir formada baxışı əks etdirir. Qeyd edək ki, bu əsər sonrakı nəşrlərdə “Unudulmuş adam” adı ilə çap olunmuşdur. Professor, doktor, assistent, fotoqraf, xidmətçi və s. obrazların iştirak etdiyi bu əsərdə şöhrət xəstəliyinə tutulmuş insanların acınacaqlı taleyi ümumbəşəri faciə tipində təqdim olunur. Əsərin əsas obrazı olan cərrah öz şöhrəti üçün həyatda hər cür addım atmağa, hər nəyə göz yummağa hazırdır. O, şöhrətini qorumaq üçün gənc arvadının öz assistenti ilə gizli görüşlərinə göz yumur, qızının bu görüşlə bağlı məlumatlarına etinasızlıq göstərir. Ona elə gəlir ki, arvadının xəyanəti cəmiyyət arasında yayılsa, şöhrətini itirə bilər. Cəmiyyətdə şöhrət tapmış cərrah hər axşam qəzetlərdə özü haqqında dərc olunmuş yazılara baxır, onlardan qürur duyur. Lakin iş elə gətirir ki, cərrah bu barədə bir az düşünməli olur. Çünki təsadüfən qəzetdə “Unudulmuş adamlar kitabxanası” adlı hekayəni oxuyur və hekayədə şöhrətini itirən bərbər, idmançı və yaşlı bir kişinin həyatı haqqında oxuduqları onda böyük narahatçılıqlar yaradır. Bu səhnədə müəllif onun şöhrət barədə ziddiyyətli, birtərəfli baxışlarına aydınlıq gətirmək istəyir. O, başa düşür ki, qazanılan şöhrət bir an içində itirilə bilər. Bu qorxu onu şöhrəti qorumaq naminə hər şeyə vadar edir. O, qeyri-qanuni hamilə qalmış qızını öz şöhrəti yolunda maneə hesab edir. İnsanların bu xəbəri bilməməsi üçün cərrahiyyə yolu ilə qızının uşağını məhv etmək istəyir. Əməliyyat zamanı qızı öldüyündən cərrah həbs olunur. Həbsxanadan çıxandan sonra cərraha cəmiyyətdə yer tapılmır. Çünki cəmiyyətin insana baxışlarında anormallıq hökm sürür. Bu cəmiyyətdə insanlara hörmət şəxsiyyət və qabiliyyətinə görə deyil, vəzifəsinə, maddi imkanlarına və bu kimi digər cəhətlərinə görə bildirilir. Əsərdə müəllif cərrahı birtərəfli obraz kimi verməyib. Bütün bunlarla yanaşı, cərrah həm də xeyirxah və humanist insan təsiri bağışlayır. Məs., N.Hikmət əsərdə cərrahın kimsəsiz, imkansız bir qadının kor uşağını pulsuz əməliyyat etməsi və ona qayğı göstərməsi səhnələrində bu insanın hərtərəfli planda göstərilməsini təmin edir.

7) Nazim Hikmetin “Səbahət” əsəri

❌❌❌❌❌❌❌❌

8)Nazim Hikmetin pyeslərində epik-dram texnikasından istifadə edilməsi

N.Hikmət yaradıcılığında məhəbbət tərənnümlü şeirlərin özünəməxsus yeri var. Onun poeziyasında məhəbbətin mahiyyəti bəşəriyyətə, insana, qadına, təbiətə və s. olan həssas duyğuların ifadəsində açılır. N.Hikmət "enini, uzununu santimetrinə qədər sevdiyi" dünyanın bütün xalqlarına məhəbbətlə yanaşır. N.Hikmət heç bir dini və irqi ayrı-seçkiliyə yol vermədən bəşər övladına qəlbinin hərarətindən pay ayıra bilir. "Dünya, dostlarım, düşmənlərim, sən və torpaq", "Asiya-Afrika yazıçılarına", "İsveçrə dağları", "Praqada Bir may" və s. şeirlərində N.Hikmət dünyaya, bəşər övladına olan məhəbbətini nümayiş etdirir. Təbii olaraq şairin vətəninə olan məhəbbəti bu sırada xüsusi yer tutur. N.Hikmət qəlbində səngər qazıb müdafiə etdiyi, bağrından qoparıb ata bilmədiyi məmləkətinə sonsuz məhəbbət ifadə edir. Maraqlıdır ki, şairin doğma vətəni ilə bağlı yazdıqlarını ümumiləşdirsək, vətəni özünün taleyi, tərcümeyi-halı, qüruru və s. hesab etdiyinin şahidi olarıq. Məmləkətini ömür yolu, saçlarının ağ rəngi, alnının qırışı, ürəyinin infarktı kimi səciyyələndirərkən şairin sadəlik və səmimiliyi şübhə doğurmur. N.Hikmət lirikasında qeyri-adi poetik həssaslıq müşahidə olunur. Onun "mən"i daxilən narahatdır. Bu narahatçılığı doğuran səbəblər olduqca müxtəlifdir. "Qəlbim" (1948), "Dünyanın ən yazıq məxluqu" (1949), "Vəsiyyət" (1953), "Məmədə son məktubum" (1954), "Məməd" (1957), "Son avtobus" (1957), "Münəvvərə məktun yazdım, dedim ki:" (1957) və s. şeirlərində bu səbəblər oxucu üçün aydınlaşır. Oxucu onun şeirlərindəki emosional "yükün" mənbəyini müəyyənləşdirməkdə çətinlik çəkmir. N.Hikmət həyatda olduğu kimi şeirlərində də nə qədər narahatdırsa, idealına bir o qədər sədaqətlidir. "Röyalarının ölkəsində ölməyi" özünə şərəf bilən şairin aşağıdakı misralarında bu fikir öz təsdiqini belə tapır.