Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 15,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- § 9. SĠNFĠ MÜBARĠZƏ VƏ SOSĠAL HƏRƏKATLAR
47 Bu vəzifə yalnız ölkədə hökmdar hakimiyyətinin olmadığı dövrdən - VII əsrdən qeydə alınmıĢdır. "Alban tarixi"ndə Albaniyanın böyük knyazı CavanĢir Albaniya sparapeti kimi təqdim edilir. Bu məlumata görə, alban qoĢunu Albaniyanın böyük knyazı Varaz Qriqorun oğlu gənc CavanĢirin baĢçılığı altında Ġran tərəfdə, ərəblərə qarĢı çıxıĢ etdi. Ġran Ģahı III Yəzdigərd onu Albaniyanın sparapeti təyin etdi. CavanĢirin varisləri olan Varaz Tiridatın və ġeroyun dövründə sparapet vəzifəsini artıq böyük knyazlar deyil, baĢqa Ģəxslər tuturdular. Albaniyanın böyük knyazı Varaz Tiridatın zamanında baĢ komandan kimi "zoravar" (qədim fars termini) istilahı qeydə alınmıĢdır. Belə bir fakt diqqətə layiqdir ki, Aquen məclisi iĢtirakçılarının siyahısında yalnız iki vəzifənin - hramanatar və hazarapetin adları çəkilir. Əlbəttə, bu dövrdə hərbi idarənin olmaması az ağlabatandır. Ola bilər ki, alban arĢakilərinin hökmdarlığı dövründə sparapet vəzifəsini hökmdarlar özləri tutmuĢ, buna görə də Aquen qanun - larında bu vəzifənin adının çəkilməsinə ehtiyac qalmamıĢdı; çünki hökmdarın burada iĢtirakı qeyd olun muĢdur. Güman etmək olar ki, Albaniyada sparapet vəzifəsi yalnız alban hökmdarları hakimiyyətinin süqutundan sonra, böyük alban knyazları Mihranilərin hakimiyyətinin qurulması dövründə formalaĢmıĢdır. Bu vəzifəni həm böyük knyazlar, həm də baĢqa Ģəxslər tuta bilərdilər. Alban qoĢunu azat patronimiyalarının meydana çıxardıqları
dəstələrdən təĢkil o lunurdu. Hər bir azat patronimiyası qoĢundan baĢqa özünün üzük-möhürünə də malik id i. Bu möhürlə ü mu mdövlət əhəmiyyətli yazılı sənədlər, habelə nahararlıq ların sənədləri təsdiqlənirdi.
Feodal münasibətlərinin inkiĢafı, əhalin in yerli hakim dairələri, eləcə də Sasani Ġranı, o cümlədən dünyəvi və ruhani feodallar və kilsə tərəfindən feodal istismarının geniĢlən məsi vergi əsarətin in artmasına səbəb o ldu; bütün bunlar həm Albaniya, həm Atropatena əhalisinin müqavimətin i doğurdu. III əsrdə Sasani dövlətində Maninin baĢçılıq etdiyi hərəkat geniĢ miqyas aldı. Maniçilərin dövlətə və əsarətə qarĢı yönəldilmiĢ təlimi yüksək əxlaqi ideyaları təbliğ edirdi. Lakin bu təlim tərəfdarlarının dövlətə və rəsmi dinə qarĢı müqaviməti passiv idi. III əsrin sonunda Mani ardıcıllarının sol, radikal cərəyanı meydana çıxd ı. VI əsr Bizans yazıçısı Malalan ın məlu matına görə, bu cərəyanın liderlərindən biri olan Bundos imperator Diokletianın hakimiyyəti dövründə (III əsrin sonu) Romada 48 təbliğat aparırdı; o öyrədirdi ki, xey ir və Ģər baĢlanğıcların döyüĢü artıq xey ir allah ının qələbəsi ilə baĢa çatsa da, bu, tam olmayan qələbədir. Bu nikb in iddia yer üzərində qalan Ģərin məhv edilməsi uğrunda insanın fəal mübarizəyə qoĢulmasını tələb edirdi. Məhz buna görə də bu təlim geniĢ xalq hərəkatının bayrağına çevrildi. Maniçilik kilsəsi möhkəm və tənzim olun muĢ təĢkilata, mü xtəlif ölkələrdə təbliğat aparan çoxlu missionerə ma lik id i. Sasani Ģahı I Bəhra mın (273-276) hakimiyyəti dövründə maniç ilə rin təqibi baĢlandı. Mani təlimi b ir ço x d ini cərəyanlara, o cü mlədən Məzdəkilər hərəkatına (V-VI əsrlər), pavlikianlığa (VII-IX əsr-lər), daha sonralar meydana çıxmıĢ xristian bidətçi hərəkatlarına -X əsrdə Bo lqarıstanda yaranmıĢ, Kiçik Asiya və Balkanlarda yayılmıĢ boqumilçiliyə, XII-XIII əsrlər Fransanın cənubunda, Lankedokda meydana çıxmıĢ alb iqoyluğa böyük təsir göstərmiĢdir. Bütün bu hərəkatlar ümumi istiqamətləri ilə - kilsə ayinlərinin sadələĢdirilməsi, istismara və feodal torpaq sahibliyinə qarĢı mübarizəyə gətirib çıxaran bərabərliyin təbliği ilə seçilirdi. V əsrdə Sasani Ġranında baĢ verən Məzdəkilər hərəkatı ġima li Azərbaycana - Albaniyaya da təsir etməyə bilməzdi. Kilsə feodal əyanlarının nümayəndəsi olan Moisey Kalankatlı öz tarixində sinfi mübarizə, sosial hərəkatlar barədə heç bir məlu mat verməsə də, bu dövrdə Albaniyada da ictimai-siyasi vəziyyət, Ģübhəsiz, sabit ola bilməzdi. Alban müəllifinin ayrı-ayrı səthi və ötəri məlumatlarını təhlil edən K.V.Trever də haqlı olaraq məhz belə nəticəyə gəlmiĢdi. Məsələn, Aquen məclisinin çağırılması səbəblərini izah edən Moisey Kalankatlı yazırdı ki, "ruhani olmayanlarla ruhanilər arasında, azatlarla qara camaat (ramiklər) arasında narazılıqlar baĢ verdi; onda hökmdar məclis - böyük məhkəmə qurmaq istədi". Aydındır ki, söhbət siniflərarası və sinifdaxili narazılıqlardan gedir. Lakin qanunların mətnlərində ancaq sinifdaxili - dünyəvi əyanlarla ruhanilər arasındakı münaqiĢələr əks olunmuĢdur. V-VI əsrlərin hadisələrini təsvir edən Bizans (Feofan, Malala, Aqafiy, Prokopiy), Suriya (ĠyeĢu, Stilit) və erməni (YeqiĢe, Lazar Parblı, Sebeos) tarixçiləri də Cənubi Qafqaz ölkələrinin - Albaniya, Gürcüstan və Ermənistanın ictimai həyatındakı sosial hərəkatlar barəsində məlumat vermirlər. Moisey Kalankatlının mətnlərinin tədqiqi Aquen məclisinin mətnindəki "azatlar və qara camaat (ramiklər) arasında münaqiĢələr" məlumatı altında nə baĢa düĢüldüyünü, Albaniyada hansı sosial hərəkatın baĢ verə biləcəyini aydınlaĢdırmağa və həmin hadisələrin mənzərəsini yaratmağa imkan verir. Məlum olduğu kimi, qədim dövrdə və orta əsrlərdə hər hansı sosial hərəkat rəsmi din və onunla ziddiyyətdə olan bidətçi təlimlər arasındakı fikirayrılığı pərdəsi altında baĢ verirdi. Belə güman üçün əsas vardır ki, IV-V əsrlərdə Albaniyada xristianlığa və zərdüĢtiliyə mü xalif olan bidətçi dini təlimlər - nestorçuluq və maniçilik təbliğ edilmiĢdir. Bu təlimlərin Albaniyadakı yayıcıları Nestorun tərəfdarı suriyalı Ġbasın (457-ci ildə vəfat edib) ardıcılları və maniçilik təliminin sol cərəyanının liderlərindən olan Bundosun (V əsr) ardıcılları olmuĢdular. Moisey Kalankatlı məlumat verir ki, alban katolikosu Ter-Abbas 551-ci ildə "ciddi istintaq apardı... və rəzil müəllimlərdən - Yüklə 15,36 Mb. Dostları ilə paylaş:
|