Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

53 

etdirir. 

X qanunda oxuyuruq: "Heç kəs onunla üçüncü dərəcədə  qohum olan qadınla

evlənə  bilməz  və  qardaĢının  da  arvadını  ala  bilməz‖.  Göründüyü  kimi,  qohumluğun 

üçüncü dərəcəsi deyildikdə, üçüncü nəsil  budağı  nəzərdə tutulur.  Qanuna görə,  nikaha

qohumluğun dördüncü dərəcəsində icazə verilird i. 

Bu  qanun  mənĢəcə  birbaĢa  Bibliyaya  gedib  çıxır,  belə  ki,  Bib liyada

qohumluğun ilk üç dərəcəsində qohumlar arasında nikahlar qadağan edilmiĢdir. 

Qanunlardan məlum olur ki, baĢqa xristian ölkələrində olduğu  kimi,  V əsrdə

Albaniyada  da  xristianlığaqədərki  adətlər  və  levirat  (uĢaqsız  dul  qadının  mütləq 

qaynına ərə getməsi qaydası) hələ də qalmaqda idi. Aquen qanununun məqsədi qədim

nikah adətlərinin aradan qaldırılması və xristian kilsə nikahının bərqərar olunması idi. 

XI  qanunda  cadugərlərə  müraciət  olunması  da  qadağan  edilirdi.  Cadugərlik

dinsizlik kimi qiymətləndirilirdi və həmin  fəaliyyətə görə müqəssir olan Ģəxslər üçün 

qanunda  insan  öldürməyin  müqabilində  verilən  cəza,  yəni  ölüm  cəzası  nəzərdə

tutulurdu. Görünür, bu qanunun da əsasında Bibliyada olan qanun durur: "Əgər kiĢi və 

ya qadın ölüləri və ya cadugərləri çağırarsa, ölü mə  məhku m olunacaq, onu daĢqalaq

edərək, qanına qəltan edəcəklər". 

Alban kilsəsinin, habelə erməni və gürcü kilsələrinin qanun  yaradıcılığı üçün

aĢağıdakı mənbələr olmuĢdur: 1) Xristian ġərqinin baĢqa kilsələri ilə ümumi olan, xarici, 

mənimsənilmiĢ normalar; 2) alban kilsəsinin hazırladığı və müəyyən etdiyi normalar. 

Alban  kilsə  iyerarxiyası  bu  xarici  normaları  sadəcə  olaraq  əxz  etməmiĢ,

həmin  normaları  Albaniyanın  özündəki  ictimai  münasibətlərə,  adi  hüquqa  zidd 

olmayacaq dərəcədə qəbul etmiĢdi. 

Aquen  qanunları  yeni  dinin  feodal  əsaslarını  qaydaya  saldı  və  bununla 

Albaniyada feodal münasibətlərinin daha da inkiĢaf etməsinə yardım göstərdi. 

---

54 

III FƏSĠL 

III-VII ƏSRĠN ƏVVƏLLƏRĠNDƏ 

AZƏRBAYCANIN SĠVASĠ HƏYATI 

(A L B A N Ġ Y A) 

§ 1. ALBAN DÖVLƏTĠ ALBAN ARġAKĠLƏRĠ 

DÖVRÜNDƏ 

Eramızın  I  əsrində  hakimiyyətə  gələn  alban  arĢakiləri  VI  əsrə  kimi  -

"alban  mütləqiyyəti  Ġran  tərəfindən  ləğv  olunana  və  ölkə  Ġran  caniĢinlərinə 

verilənədək"  davam  gətirə  bildilər.  Moisey  Kalankatlının  təqdim  etdiyi  siyahıda

arĢakilər sülaləsindən olan on alban hökmdarının ad ı çəkilir: "Arandan arĢakilərin

böyük  nəslindən  olan  Qoçaq  Vaçaqanadək  ötən  günlərin  sayı  məlu m  deyildir. 

Albaniyanı  idarə  edən  hökmdarların  adları  sıra  ü zrə  beləd ir:  I  Qoçaq  Vaçaqan,

Vaçe, Urnayr, II  Vaçaqan, Mihravan, Satay, Asay, Yesuagen, Vaçe və nəhayət, III

Mömin  Vaçaqan".  Siyahıdan  aydın  olur  ki,  Aran  arĢakilərdən  olmayıb;  görünür, 

Parfiya (Ġran) arĢakilərinin bir qolu olan bu sülalənin nümayəndələri ölkədəki yerli 

sülaləni əvəz etmiĢdir. 

Siyahıdan  göründüyü  kimi,  Albaniyanın  ilk  arĢaki  hökmdarı  e.  I  əsrində 

hakimiyyətə  gələn  I  Qoçaq  Vaçaqan  olmuĢdur.  Belə  güman  etmək  o lar  ki, 

Vaçaqanın  sələfləri  olan  yerli  hökmdarlar  Albaniyanın  bütün  vilayətlərinə  sahib

deyildilər.  Məhz  I  Vaçaqan  ölkəni  birləĢdirməyə  və  mərkəzləĢmiĢ   dövlət 

yaratmağa  müvəffəq  olmuĢdu.  Onun  nə  özü,  nə  də varisi  I  Vaçe  haqqında  baĢqa

məlu matımız olmad ığı üçün,  mənbələrin I  Vaçenin davamçısı,  Sasani ĢahənĢahı II

ġapurun  bacısı  ilə  evlən miĢ  Urnayr  haqqında  məlu matlarına  nəzər  yetirək. 

Urnayrın  hakimiyyət  illəri  dəqiq  məlu m  deyil.  Mo isey  Kalankatlın ın  məlu matına

görə,  Urnayr  Ġran  ĢahənĢahı  II  ġapurun  (309-379),  Bizans  imperatoru  Böyük

Konstantinin  (337-361),  e ləcə  də  erməni  hökmdarları  III  Tridatın  (287-330), 

Tiqranın  (338-345),  ArĢakın  (345-367)  və  Papın  (370-374)  müasiri  olub.

Mənbələrdə  onun  adı  ilk  dəfə  313-cü  ildə,  alban  əyanları  ilə  birlikdə  xristianlığı

qəbul  etməsi  münasibətilə  çəkilmiĢdir.  Onunla  bağlı  son  məlu mat  371-ci  ildə  baĢ 

vermiĢ  Dzirav  döyüĢü  ilə  bağlıdır.  Beləliklə,  Urnayrın  hakimiyyət  baĢında  ən  azı

313-cü ildən 371-ci ilə kimi o lduğu güman edilir.  

Alban  tarixçisi  onu  "böyük  müharibələrdə  [sələflərin in]  Ģanlı  adına  varis

çıxaraq, Ermənistanın içərilərində qələbə bayrağı sancan rəĢadətli ər" ad landırır. 

Urnayrın  da xili  siyasətində  əsas  yerlərdən  birini  bütpərəstliklə  mübarizə,

xristianlığ ın  dövlət  dininə  çevrilməsi,  kilsənin  torpaqla  təmin  olun ması,  ilkin 

bəhərin  kilsəyə  ayrılması  tutur.  Lakin  Urnayrın  dövründə  xristianlıq  Albaniyanın

hər  yerinə  yayılıb,  ü mu mxalq  dininə  çevrilməd i.  Hö kmdarın,  saray  adamlarının, 

---

55 

əyanların  və  Albaniya  əhalisinin  bir  hissəsinin  qəbul  etdikləri  xristianlıq  təĢəkkül 

tapan  feodal  mədəniyyətinin  ideoloji  əsası  oldu.  Əhalinin  bir  hissəsi  öz  köhnə 

bütpərəst inamlarına, bir hissəsi isə məzdəkizmə - atəĢpərəstliyə sadiq qaldı. 

Ġran  Ģahı  II  ġapurun  vassalı  və  müttəfiq i  olan  Urnayrın  xarici  siyasəti 

bilavasitə  Sasanilərin  xarici  siyasətləri  ilə  bağlı  olduğu  üçün,  Albaniya  da  Ġran -

Ro ma müharibələrinə cəlb olundu. 

Bizans  tarixçisi  Ammian  Martselinin  verdiyi  məlu mata  görə,  359-cu  ildə

romalılar  və  farslar  arasında  Amid  altında  baĢ  vermiĢ  döyüĢdə  alban  hökmdarı

Urnayr da II ġapuru müĢayiət etmiĢdi; Favstos Buzand isə onun 371 -ci  ildə Dzirav 

çölündə Roma və erməni qoĢunlarına qarĢı aparılan döyüĢdə II ġapura kömək gös -

tərdiyini qeyd etmiĢdir. 

Urnayrdan  sonra  mənbələrdə  alban  arĢakilərindən  Yesuagen  haqqında

məlu mat var. Onun dövründə köhnə əlifbanın təkmilləĢdirilməsi yolu ilə yeni alban 

yazısı  yarandı.  Bu  barədə  Moisey  Kalankatlı,  eləcə  də  V-VIII  əsrlərin  erməni

müəllifləri  Koryun,  Movses  Xorenatsi  xəbər  verirlər.  Təlim-tədrisin  təĢkilin in 

Yesuagen tərəfindən həyata keçirilmiĢ forması xüsusi maraq doğurur.  

444-cü  ildə  Yesuagenin  Ġran  ĢahənĢahı  II  Yə zd igərdin  bacısından  olan

oğlu II  Vaçe hökmdar elan edild i. Moisey Kalankatlın ın məlu matına görə bu alban 

hökmdarı  Ġran  ĢahənĢahı  Perozun  əmri  ilə  onun  dövründə  dövlətin  paytaxtı  olmuĢ

Perozabad  (Partav  -Bərdə) Ģəhərini  saldırdı.  Paytaxtın  Qəbələdən  Bərdəyə  köçürül-

məsi  xarici-siyasi  dəyiĢikliklərlə,  türkdilli  köçərilərin  tez-tez  baĢ verən basqınları  ilə 

bağlı idi; məhz bu, ölkənin mədəni-siyasi mərkəzinin Kürün sol sahilindən sağ sahilinə

keçirilməsinə səbəb olur. 

II Vaçenin hakimiyyət illəri Ġran əleyhinə baĢ verən xalq azadlıq hərəkatları ilə

əlamətdar  oldu.  Bunlardan  Cənubi  Qafqaz  xalqlarının  450-451-ci  illərdə  erməni 

sərkərdəsi Vardan Mamikonyanın baĢçılığı ilə qaldırdıqları üsyanı, eləcə də 457-463-

cü  illərdə  II  Vaçenin özünün  rəhbərliyi  ilə  bilavasitə Albaniyada  baĢ  qaldıran  azadlıq 

hərəkatını göstərmək  olar. Albanları  və baĢqa  Qafqaz  xalqlarını  bu üsyana sövq  edən

əsas amil sasanilərin iqtisadi, siyasi və mədəni-ideoloji boyunduruğu olmuĢdu. 

Mənbələrin  məlumatından  görünür  ki,  Sasani  üsuli-idarəsinin  Albaniya,

Ermənistan  və  Ġberiyadakı  xristian  təbəələrinə  münasibətdə  apardığı  siyasət  sabit 

olmamıĢ,  daim  dəyiĢikliklərə  uğradı.  Xristianlar Roma imperiyasında təqiblərə məruz

qaldıqda Ġran Ģahları onlara himayədarlıq etmiĢ, xristianların simasında romalılara qarĢı 

arxa  cəbhədə  müttəfiq  qazanmaq  ümidi  ilə  onları  öz  ərazilərində  həvəslə  qəbul

etmiĢdilər. Xristianlığın qələbəsi, onun ġərqi Roma imperiyasında, həmçinin Albaniya,

Ermənistan  və  Ġberiyada  dövlət  dininə  çevrilməsi  ilə  Sasani  Ġranında  xristianlara 

münasibət  dəyiĢdi.  Sasani  Ģahları  mötədil  təriqətlərə  mənsub  olan  xristianları  təqib

etməyə,  Ġranda,  eləcə  də  öz  yerlərində  rəsmi  kilsə  ilə  mübarizə  aparan  müxtəlif

təriqətləri müdafiə etməyə baĢladılar. QonĢuluqda siyasi və dini cəhətdən Ġrana düĢmən, 

lakin Roma imperiyası ilə həmdin ölkənin olması həm Ģimaldan, həm də qərbdən möh -

kəmləndirilmiĢ  təbii  sərhədləri  olmayan  bu  ölkəni  həmin  istiqamətlərdən  daim 

---