Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

51 

qanunlar;  3)  ruhanilərlə  dünyəvi  əhali  a rasındakı  münasibətləri  tənzimləyən

qanunlar; 4) sırf hüquqi səciyyə daĢıyan qanunlar. 

I, II, VI,  VII, IX, XV, XVI maddələr həmin qanunların birinci qrupuna aiddir. 

I qanunda deyilir: "Kənd keĢiĢləri ildə iki dəfə yepiskopa hörmət göstərməli,  müqəddəs

kitablar  üzrə  ondan  din nizamlarını  öyrənməli  və  adətə  görə  ona  ildə  bir  dəfə  hədiyyə

aparmalıdır". 

II  qanunda  deyilir:  "KeĢiĢ  və  ondan  aĢağı  vəzifələrə  təyin  etdikdə,  keĢiĢ

dörd dirhəm, ondan aĢağı vəzifəyə keçirilən iki dirhəm verməlidir". 

I  və  II  qanunlar  kilsə  iyerarxiyasını  möhkəmləndirir,  aĢağı  vəzifəli  kilsə

xadimlərinin  yuxarı  vəzifədə  olan  kilsə  xadimləri  qarĢısındakı  vəzifələrini 

müəyyənləĢdirir,  kilsə xidməti  zamanı iyerarxiya prinsiplərinə  əməl olunmasını tələb

edir. 

VI, XV, XVI qanunlar ruhani təbəqəsindən olan yepiskopların, keĢiĢlərin aĢağı

vəzifəli  kilsə  xid mətçilərinə  münasibətindəki  yurisdiksiyasını  müəyyənləĢdirmək

məqsədi  güdür.  Təqsiri  olan  iereyi  və  yaxud  dyakonu  yepiskop,  keĢiĢ  mühakimə 

edirdi.  Kilsə  vəzifəsindən  məhrumetmə,  torpaq  payını  əlindən  alma,  tövbə  üçün

xəlvət  yerə  göndərilmə,  kənddən  qovulma,  qanunlar  üzrə  cəzalandırma  -tənbeh

növlərindən idi. 

Hüquqi  baxımdan  XV  və  XVI  qanunlar  həm  cinayət  hüququ  normasını

(böhtan  haqqında),  həm  də  məhkəmə  hüququ  normasını  (məhkəmə  sübutları)

özündə ehtiva edir. 

VII  və  IX  qanunlar  iereylərin  və  bir  kilsəyə  mənsub  olan  dindarların

müəyyən  nisbətini  müəyyənləĢdirir.  Bir  kilsəyə  mənsub  olan  dindarların  sayı

iereylərin sayı ilə u zlaĢ malı idi. 

Ruhanilərlə  dünyəvi  əyanlar  arasındakı  münasibətləri  tənzimləyən  ikinci 

kateqoriyadan  olan  qanunları  (III,  XVII,  XVIII,  XX,  XXI  qanunlar)  nəzərdən 

keçirək. 

Aquen kilsə məclisin in XXI  maddəsində deyilir: "Əgər azat öz  kilsəsində

səcdəgah qurmaq və ya oraya quru cəsəd gətirmək və ya nahar ibadətini keçirmək 

istəsə,  bunları  o,  mü mkünsə  yepiskopun  icazəsi  ilə  etməlid ir.  Kim  ki,  bunları 

yepiskopun  icazəsilə  edir,  ona  uğurlar  olsun.  Kim  ki,  bunu  yepiskopun  icazəsi

olmadan  edir,  o,  kilsədən  uzaqlaĢdırılır  və  yepiskopa  imkan ı  daxilində  cərimə

gətirir.  Yalnız qanunlarda nəzərdə tutulmuĢ cərimən i gətirəndən sonra o, xeyir-dua 

ala  bilər".  Burada  yenə  də  Aquen  kilsə  məc lisinə  qədərki  dövrdə  fəaliyyət 

göstərmiĢ, bizə məlu m o lmayan qanunlar xatırlan mıĢdır.  

Bu  normala r  yepiskopların  nüfuzunun  və  hakimiyyətinin 

möh-

kəmləndirilməsi,  habelə  onların  "gəlir"dəki  payının  saxlan ması  məqsədini  güdür.

Gö rünür,  bu  "gəlir"  onların  (kilsə  xid mətçilərin in)  günorta  ibadəti  keçirilərkən,

əzablara  məru z  qalmıĢ  Ģəxslərin  quru  cəsədləri  nümay iĢ  etdirilərkən,  səcdəgah 

qoyularkən əldə etdikləri mənfəət hesabına yaranırdı.  

Aquen  kilsə  məclisinin  XX  maddəsi  ruhanilərin,  xüsusilə  yepiskopların 

---

52 

hakimiyyətinin  möhkəmlən məsinə  həsr  olunmuĢdur:  "Azatlar  öz  Ģəxsi

mü lklərindən  yepiskopun  xəbəri  o lmadan  keĢiĢi  nə  qova,  nə  də  götürə  bilərlər.

Yepiskoplar  da  azatların  icazəsi  olmadan  keĢiĢləri  nə  təyin  edə,  nə  də  çıxara 

bilərlər.  KeĢiĢ  azat  və  ya  dindarlar  tərəfindən  ona  qarĢı  təhlükə  olsa  belə,

yepiskopun  icazəsi  olmadan  öz  yerindən  getməməlidir".  Göründü yü  kimi,  qanun

azatların  özbaĢına  hərəkətin i  məhdudlaĢdırır  və  ruhanilərlə  azatların  hüquqlarını 

bərabərləĢdirir. 

Aquen  qanunlarının  XVII,  XX  və  XXI  maddələri  azatlarla  ruhanilər

arasında iqtisadi və siyasi zəmində baĢ verən zümrələr- arası  mübarizəni ö zündə əks 

etdirir.  Diqqətəlayiqdir  ki,  Aquen  qanununda  öz  əksini  tapmıĢ  dünyəvi  və  ruhani

feodallar arasındakı mübarizə V əsr Albaniyasının gerçəkliyi idi. Müqayisə üçün xatır-

ladılmalıdır  ki,  V  əsr  Ermənistanı  üçün  ruhanilərin  hökmdar  hakimiyyətinə  qarĢı 

mübarizəsi 

səciyyəvidir. 

Görünür, 

Albaniyanın 

ictimai-siyasi 

inkiĢaf 

xüsusiyyətlərindən  biri  bundan  ibarətdir.  Dvin  kilsə  məclisinin  qaydalarından  aydın

olduğu  kimi,  Ermənistanda  dünyəvi  və  ruhani  əyanlar  arasındakı  mübarizə  VII  əsrdə 

müĢahidə edilir. 

III, IV,  V,  XVII, XVIII, XIX qanunlar Aquen qanunlarının üçüncü qrupunu

təĢkil  edir.  Həmin  qanunlar  ruhanilərlə  dindarlar  arasındakı  qarĢılıqlı  münasibətləri 

tənzimləyir. Bu qanunlarda əsas diqqət ruhanilərin maddi cəhətdən təmin olunmasına

yönəldilmiĢdir. Ruhanilər əhalidən çoxsaylı vergilər (məhsul vergisi, onda bir vergisi,

can  vergisi,  ruhun  rahatlığı  üçün  vergi)  alırdılar.  Kilsənin  quruluĢunu,  onun 

iyerarxiyasını  əks  etdirən  (Aquen  qanunlarının  birinci  qrupu),  ruhanilərlə  dünyəvi

əyanlar  arasındakı  münasibətləri  tənzimləyən  (qanunların  ikinci  qrupu),  ruhanilərlə

dünyəvi  əhali  -  bir  kilsəyə  məxsus  olan  dindarlar  arasındakı  münasibət  qaydalarını 

müəyyənləĢdirən  (qanunların  üçüncü  qrupu)  qanunlardan  baĢqa  qanunlarını  sırf

hüquqi səciyyə daĢıyan, nikah-ailə  hüquqıı  normalarını  (X  və  XI  qanunlar),  cinayət

hüququnun bəzi normalarını (VIII, XI, XII,  XIII, XIV qanunlar) əks etdirən  dördüncü 

qrupunu ayırmaq olar. 

VIII qanunda deyilir: "Hər hansı bir xaçpərəst dava salıb qan tökərsə, həmin

adamı  yepiskopun  yanına  gətirib  qanunlara  əsasən  cəzalandırmaq  lazımdır".  Bu 

qanunun mənĢəyi Bibliyaya gedib çıxır. Bibliyada deyilir ki, insan qanını tökmüĢ Ģəxs

ölüm cəzasına məhkum olmalıdır. Aquen qanununda cəzanın xarakteri naməlum qalır.

Ġlk növbədə onu qeyd etmək lazımdır ki, bu, Aquen kilsə məclisinin yeganə qanunudur 

ki,  orada  cəza  haqqında söhbət  kilsə  məclisinin  kanonları  üzrə  deyil,  qanun  (oren)

əsasında gedir. Qanunlar dövlət hakimiyyəti tərəfindən müəyyən edilir. Aquen  tipli

qanunlar  isə  ruhani  və  dünyəvi  əyanların  iĢtirakı  ilə  keçirilən  kilsə  məclislərinin 

hüquqi  yaradıcılığının  nəticəsidir.  VIII  qanundan  məlum  olur  ki,  ruhanilər  iyerarxik

baĢçının  Ģəxsində  mülki  və  cinayət  hüququnun  bəzi  sahələrində  hüquqi  funksiyaları

(məhkəmə  hakimiyyətini)  həyata  keçirir  və  kilsə  qanunları  əsasında  deyil,  dünyəvi 

qanunlar üzrə mühakimə edirdilər. 

Aquen  kilsə  məclisinin  X  və  XI  qanunları  nikah-ailə  münasibətlərini  əks 

---