Azərbaycan diLİ VƏ Nİtq məDƏNİYYƏTİ FƏNNİ ÜZRƏ kollokvium suallarinin cavablari
Yüklə 220,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- A-na, i-lan, tə-bi-i.
- Keçirmək olmaz
- Ясл Азярбайъан сюзляриндя вурьу, ясасян, сюзцн сон щеъасы цзяриня дцшцр. Яэяр сюз шякилчи гябул едирся, вурьу шякилчинин цзяриня кечир. Мясялян
- -дыр, -дир, -дур, - дцр )
- Sözün leksik mənası ilə yanaşı, qrammatik mənası da olur
- Sual 12- cavab Sözün həqiqi və məcazi mənası nədir Dəmir qapı
6
Fonetikanın əsas qanunlarından biri ahəng qanunudur. Ahəng qanunu bütün türk dillərinin əsas qanunudur. Bu qanuna görə sözün ilk hecası incə saitdirsə, sonrakı saitlər də incə, qalın saitdirsə, sonrakı saitlər də qalın saitli olmalıdır. Sözdə qalın və ya incə saitlərin bir-birini izləməsinə ahəng qanunu deyilir. Məs: " qaranlıqdakılar''' sözündə qalın, hərəkətsizlikdir sözündə isə incə saitlər biri birini izləmişdir. Buna dilçilikdə damağ ahəngi deyilir. Dodaq ahəngi dedikdə isə dodaqlanan (üzüm, ölüm,) və dodaqlanmayan (çiçək, elçilik) saitlərin ahəngi nəzərdə tutulur. Ahəng qanununu pozulduğu sözlər milli sözlərimiz deyil. İstisna: ilan, işartı, tikan, inanc, quzey, iraq və s. Ahəng qanununa tabe olan sözlərin hamısı milli sözlər deyil. Məs: məktəb, təhsil, karbon, namaz və s. Ahəng qanunu fonetikanın mövzusu olduğu kimi, həm də morfoloji xüsusiyyət daşıyır. Çünki kök və şəkilçi arasında ahəng qanunu daha möhkəm və dəyişməz olur. Hər hansı bir söz alınma olsa da, öz dilimizə məxsus şəkilçi qəbul edərsə, mütləq sözün son saitinin ahəngini qorumalıdır. Məs.:şi-ka-yət-çi-lər-dən, sa-hib-kar-la-rı-mız . Bu xüsusiyyətinə görə ahəng qanunu morfonoloji hadisə adlanır. Sual 9 – cavab Söz sətirdən – sətrə necə kecirilir? Sözlər sətirdən-sətrə hecalara bölünməklə keçirilir. Ancaq sözün hər bir hecasını sətirdən-sətrə keçirmək olmaz: 1. Sözün əvvəlində və sonunda qalmış tək saiti sətrin sonunda saxlamaq və ya sətrin əvvəlinə keçirmək olmaz. Məs.: A-na, i-lan, tə-bi-i. 2. Əgər sözün əvvəlində iki sait yanaşı gələrsə, onu sətirdən-sətrə bu cür keçirmək lazımdır: ai-lə-li, ae-ro-port 3.Birhecalı sözlər sətirdən-sətrə keçirilmir: kənd, tort, akt və s. 4.Sözdə sait və samit səslər bir-birinin ardınca sadalanarsa, hər bir heca samit səslə başlayar: mü-na-si-bət, ka-sa-la-rı və s. 5. Rəqəmlə verilən ixtisarlar, əlamətlər və sıra bildirən şəkilçi rəqəmdən ayrı sətirdən-sətrə keçirilmir: 150 sm, 2008-ci il, 78 %, 3 sot və s. 6.Mürəkkəb adların ixtisarları da sətirdən-sətrə keçirilmir: ABU, BMT. 7.Mürəkkəb sözlərin tərkib hissələri ayrı-ayrılıqda hecalara bölünür.Tərkib sözlərin səsləri birləşib bir heca yarada bilmir. Keçirmək olmaz: ya-rı-ma-da , mün-as-ib-ət, xey- ir-xah-lıq. Keçirmək olar:' ya-rım-a-da , mü-na-si-bət, xe-yir-xah-lıq. 7
8.Sözün daxilində qoşa samit varsa, hecalara bölünərkən samitlərin hərəsi bir hecada qalır: ad-dım, sək-kiz və s. Sual 10 – cavab Heca və vurğu haqqında məlumat yazın. Tələffuz zamanı sözün asanlıqla bölünə bilən hissəsinə heca deyilir. Sözlər bir, iki, üç və daha artıq hecadan ibarət ola bilər. Hər hecada bir sait hərf olur. Ona görə də sözdə neçə sait hərf varsa, bir o qədər heca olur. Məs.: ot, a-ta, mək-təb-li, mə-ət-təl və s. Hər hansı hecada iki sait işlənə bilmədiyi kimi, bir hecada iki samit də yanaşı işlənə bilməz. Lakin bu qayda bir sıra alınma sözlərdə pozulur. Məs: dram, trak-tor, me-lo-dram, te-le-qraf, ki-lo-qram və s.
Вурьу гябул етмяйян бязи шякилчиляр, мясялян, xябярлик (-дыр, -дир, -дур, - дцр), инкарлыг (-ма, -мя), бязы фели баьлама шякилчиляри (-мадан, -мядян, -кян) истисна тяшкил едир. Рuс дили васитясиля Азярбайъан дилиня кечян сюзлярин яксяриййятиндя вур- ьу щямин дилдяки мювгедя саxланыр. Мясялян: кафедра, опера, эитара. Азярбайъан дилиндя вурьу эениш планда мяна фяргляндириъи сяъиййяйя ма- лик дейилдир, лакин бязян вурьунун йеринин дяйишдирилмяси сюзцн мянасынын да дяйишмясиня сəбяб олур. Мясялян: алын - алын, эялин - эялин, чякмя - чякмя, сцзмя- - сцзмя. Azərbaycan dilində vurğunun üç növü var:
l.Heca vurğusu 2.Məntiqi vurğu 3.Həyəcanlı vurğu Mövzu 3 Sual 11- cavab 8
Söz dilin əsas vahididir. Dildəki sözlərin hamısı birlikdə dilin lüğət tərkibini, yəni leksikasmı təşkil edir. Dilin lüğət tərkibini öyrənən elm leksikologiya adlanır. Leksikologiya yunanca iki sözdən-lexikos (söz) və loqosdan (təlim) ibarətdir. Leksikologiya dilçiliyin bir bölməsi olub, dildəki bütün sözləri öyrənir. Sözlər əşyaları, hərəkəti, əlaməti, miqdarı və s. ifadə etməyə xidmət göstərir. Hər bir sözün birbaşa ifadə etdiyi mənaya onun leksik mənası deyilir. Sözlərin leksik mənası izahlı lüğətlərdə öz ifadəsini tapır. Məs.: Kərə-əridilmiş yağ, şit yağ, Maya - I.Qıcqırma əmələ gətirən maddə, rüşeym, döl, müəyyən bir şeyə qoyulan pul, II.Dişi dəvə. Sözün leksik mənası ilə yanaşı, qrammatik mənası da olur. Məs.: Dəryaz sözünün ot çalmaq üçün uzun saplı, dişsiz orağa oxşayan alət olması onun leksik mənasıdır; isim olması, adlıq halda işlənməsi isə qrammatik mənasıdır. Əsas nitq hissələrini təşkil edən bütün sözlər leksik və qrammatik mənaya malik olur. Amma köməkçi nitq hissələrinin yalnız qrammatik mənası olur. İzahlı lüğətlərdə sözlərin leksik mənaları, orfoqrafıya lüğətində onlarm düzgün yazılış qaydaları, orfoepiya lüğətində düzgün tələffüz qaydaları və s. əhatə olunur. Lüğətlərin növləri çoxdur: orfoqrafiya, orfoepiya, leksika, termin lüğətləri və s. Bunların hamısında sözlər əlifba sırası ilə düzülür. > Bütün sözlərin leksik mənası olmur. > Sözün leksik mənası onun məzmununu əks etdirir. >
Sözün qrammatik mənası sözlərin hansı nitq hissələrinə aid olması və həmin nitq hissəsinə xas olan xüsusiyyətləri ifadə etməsi ilə müəyyənləşir. Bütün sözlərin və hətta şəkilçilərin qrammatik mənası olur
edir. Dəmir yumruq birləşməsində isə dəmir sözü «möhkəm», «güclü» mənalarını bildirir. Gördüyümüz kimi, dəmir metaldır, qapı dəmirdən hazırlanır, yumruğun isə metalla heç bir əlaqəsi yoxdur. Deməli, ilk baxışda dəmir sözünün göstərilən mənaları bir-birindən çox uzaqdır. Lakin dəmirdən hazırlanan hər bir əşya çox möhkəm, davamlı olduğu üçün, söz birləşməsində dəmir sözü məhz bu mənada, yəni möhkəm, dözümlü, davamlı mənalarında işlədilir. Demək, dəmir sözünün həqiqi mənası ilə yanaşı, məcazi mənası da var. Yüklə 220,83 Kb. Dostları ilə paylaş:
|