Azərbaycan diLİ VƏ Nİtq məDƏNİYYƏTİ FƏNNİ ÜZRƏ kollokvium suallarinin cavablari
Yüklə 220,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sual 13 – CAVAB Təkmənalı və coxmənalı sözlər nəyə deyilir Yalnız bir leksik mənası olan sözə təkmənalı söz deyilir.
- Həqiqi məna: Məcazi məna
- Sual 14 – CAVAB Omonim, sinonim və antonimlər barədə yazın.
- Yazılışı və deyilişi müxtəlif olan, lakin eyni və ya yaxın mənaları bildirən sözlərə sinonimlər deyilir.
- "Kal" və "yetişməmiş", "şəkər" və "şirin"
- Mənaca bir-birinin əksi olan sözlərə antonimlər deyilir;
- Sual 15- CAVAB Əsl Azərbaycan sözlərinin alınma sözlərdən fərqləndirən xüsusiyyətlər hansılardır Arxaizim və neologizimlər haqqında məlumat verin
9
Sözlər tarixi inkişaf prosesində bəzən həqiqi mənasından başqa, yeni törəmə məna da ifadə edir. Sözün həqiqi mənasına dominant məna, yəni ilkin məna deyilir. Qazandığı yeni, törəmə məna isə məcazi məna adlanır. Sözün məcazi mənası çox zaman insanlara məxsus müəyyən hərəkətləri cansız əşyalara aid etmək nəticəsində meydana çıxır. Məs.: Təbiət oyandı. Günəş dağların arxasında gizləndi. Bu cümlələrdə oyanmaq, gizlənmək felləri insanlara məxsus hərəkəti bildirir. Bənzətmə vasitəsi kimi də bədii əsərlərdə sözün məcazi mənalarından geniş istifadə olunur. Məs.: coşqun dəniz - insan dənizi; çiy ət - çiy söz; uşağın yuxusu - təbiətin yuxusu; gözəl mənzərə - gözəl fıkir; dumanlı dağ - dumanlı fıkir; ağır yük - ağır xasiyyət. >
Bütün əsas nitq hissələrinə aid sözlərin həqiqi mənası olur. >
Bütün sözlər məcazi mənaya malik olmur. >
Məcazi məna, əsasən, bədii üslubda işlədilir. >
Sözün məcazi mənasının olması onun çoxmənalı olması deməkdir. >
Bütün frazeoloji birləşmələrdəki sözlər məcazi mənada olur, amma bütün məcazi mənada olan sözlər frazeoloji birləşmə deyil: Külək yatdı. Gözlə görünə bilməyən hərəkəti ifadə edən fellər heç vaxt məcazilik qazana bilmir: düşünmək, sevmək, xəyala dalmaq və s.
avtobus, yaşıl və s. Eyni leksik məna ilə bağlı bir-birinə yaxın müxtəlif mənaları bildirən sözə isə çoxmənalı söz deyilir. Məs.: üz-adamın üzü, suyun üzü, yorğanm üzü; göz - adamın gözü, bulağın gözü, şkafın gözü və s. Çoxmənalılıq yaradan sözlər həmişə eyni nitq hissəsinə aid olur. Məs.:
Bu zaman həmin sözlər və birləşmələr bir-biri ilə oxşar əlamətlərə malik əşyaları ifadə edir. Beləliklə, sözlərin çoxmənalılığı yaranır. Məs.: alovun dili, çəkmənin dili, insanın dili, heyvanın dili. Bu söz birləşmələrindən insanın dili, heyvanın dili nümunələrində leksik vahidi həqiqi mənada, alovun dili, çəkmənin dili nümunələrində isə məcazi mənada işlənib. 10
Çoxmənalı sözlər bu və ya digər cəhətdən bir-birinə oxşar əşyaları, yaxud oxşar əlamət və hərəkəti bildirir. Məs.: kağız sözü bir neçə mənada işlənir. Kağız-üzərində yazı yazılan, yazı çap edilən xüsusi materialdır. Kağız-hər cür rəsmi sənəddir (yaş kağızı, icazə kağızı və s.). Bu mənaların ikisində də bir-birinə yaxınlıq var. •
Bütün sözlər çoxmənalı ola bilməz. •
Çoxmənalı sözlər, əsasən,bədii üslubda işlədilir. Çoxmənalı sözlərə dilimizin, demək olar ki, bütün əsas nitq hissələrində təsadüf olunur. Bunların içərisində isimlər, fellər və sifətlər daha çoxdur
Çoxmənalı sözlərdə mənalardan biri əsas, digərləri isə ondan törəmə olur. Yəni çoxmənalılıq sözün əsas mənasımn məcazlaşması yolu ilə yaranır. Məs.: ət maşını, minik maşım, təbliğat maşını və s. Əgər sözün mənaları arasmda heç bir bağlılıq yoxdursa, deməli, bunlar ayrı-ayrı leksik vahidlərdir, yəni omonimlərdir. Məs.: ləpə-su dalğası, ləpə-qoz ləpəsi.Deyilişi və yazılışı eyni olan, lakin leksik mənalarına görə tamamilə
• Lüğətlərdə omonimlər ayrı-ayrı sözlər kimi verilir və onların üzərində sıra nömrəsi qoyulur:
külliyyatı Çoxmənalı sözlərdən fərqli olaraq,
omonimlər ayrı-ayrı mənaları bildirir. "Balıq tutmaq" sözü ilə kiminsə "fikrini tutmaq" birləşmələrindəki "tut" sözləri çoxmənalıdır, amma "tut yemək" birləşməsi ilə "topu tut" ifadələrindəki "tut" sözləri omonimdir. •
Çoxmənalı sözlərdən fərqli olaraq, omonimlər yalnız həqiqi mənada olur. •
Çoxmənalı sözlərdən fərqli olaraq, omonimlər həm eyni, həm də ayrı-ayrı nitq hissələrinə aid olur. Məs.: "adamın üzü", "kitabın üzü" ifadələrindəki "üz" sözləri çoxmənalı sözlərdir və isimlərdir, "kitabın üzü" ifadəsi ilə "dənizdə üz" ifadəsindəki "üz"lərdən birincisi isim, ikincisi isə feldir. Yazılışı və deyilişi müxtəlif olan, lakin eyni və ya yaxın mənaları bildirən sözlərə sinonimlər deyilir. 11
Sinonimlər eyni mənanı bildirsə də, onların nitqdə işlənməsində incə fərqlər var. Məs.: qaçmaq - yüyürmək sinonimlərindən ikincisində hərəkət daha güclüdür. Yaxud böyük, iri, yekə sinonimləri eyni əlaməti bildirsə də, bunlardan iirincisini hadisə sözünə,üçünçüsünü isə kompyuter sözünə aid etmək mümkün deyil. •
"yetişməmiş", "şəkər" və "şirin" tipli sözlər sinonim hesab edilmir. Çünki kal sifət, yetişməmiş feli sifətdir, şəkər isim, şirin sifətdir. •
yersiz təkrar etməyin qarşısını alır. •
Sinonimlik özünü daha çox isim, sifət və fellərdə göstərir. Sinonimlərdən, əsasən, bədii üslubda istifadə olunur. Eyniköklü sözlər sinonim ola bilmir: bivəfa-vəfasız
müharibə, oyanır-yatır, çalışqan-tənbəl, müxtəsər-geniş, nağd-nisyə. •
•
İnkarda olan fellər antonim deyil: getmək-getməmək •
Antonimlərdən, əsasən bədii üslubda istifadə olunur. •
Antonimlər həmişə eyni nitq hissəsinə aid olur. Sual 15- CAVAB Əsl Azərbaycan sözlərinin alınma sözlərdən fərqləndirən xüsusiyyətlər hansılardır? Arxaizim və neologizimlər haqqında məlumat verin Əsl Azərbaycan sözlərinin alınma sözlərdən fərqləndirən xüsusiyyətlər aşağdakilardır: 1.
sözlər istisnadır). 2.
Ahəng qanununa tabe olması: ana, nənə, oğul, qarın (işıq, ilğım, elat, islanmaq, quşüzümü və s. sözlər istisnadır). 3.
mənşəlidir. 4.
Sözdə iki saitin yanaşı işlənməməsi: ailə, saat, səadət, camaat, təbii. 5.
Sözün r, z, f hərfı ilə başlanmaması: razı, rəfiqə, rabitə, radio. İstisna: zoğ, zoğal 6.
Saitin uzun təbffüz olunmaması: bəzi, bəzən, alim, arif, kamil, nazir, Sabir. İstisna: dovğa [do:ğa], qovurma-[qo:urma], ovuşdurmaq- [o:uşdurmax] 7.
mütəşəkkil; elm-alim-üləma; nəsr-nasir-mənsur; nəzm-nizam-Nizami-Nazim- mənzum, tərəf-ətraf; eşq-aşiq-məşuq-məşuqə və s. İstisna: (bunlar türk mənşəlidir) alçaq-alçal, sarı-saral, kiçik-kiçil, uzun-uzat, dağıt-dağıl-dağınıq.
Yüklə 220,83 Kb. Dostları ilə paylaş:
|