Azərbaycan diLİ VƏ Nİtq məDƏNİYYƏTİ FƏNNİ ÜZRƏ kollokvium suallarinin cavablari
Elə isimlər var ki, onlar cəm şəkilçisi qəbul etmədən say etibarı ilə çoxluq, topluluq
Yüklə 220,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
18
bildirir. Məs.: cəmiyyət, qoşun, ordu, ilxı, naxır, partiya, dəstə, xalq, camaat, el, üləma, şüəra, əhali, alay və s. Bunlara toplu isimlər deyilir. Topluluq bildirən isimlər qrammatik cəhətdən tək isimlərdir.Toplu isimlər cəm şəkilçisi qəbul edə bilir. İstisna olaraq camat, şüəra, əhali, üləma sözləri cəm şəkilçisi qəbul etmir. Sual 20- cavab İsim mənsubiyyətə görə necə dəyişir? İsmi başqa nitq hissələrindən fərqləndirən əlamətlərdən biri də mənsubiyyət kateqoriyasıdır. Mənsubiyyətə görə dəyişmə şəxslərlə şəxslər, şəxslərlə əşyalar, əşyalarla əşyalar arasında ola bilər. I və II şəxslərə aid mənsubiyyət şəkilçisi yalnız şəxs və ya əşyanın insana mənsubluğunu bildirir. Məs.:mənim evim, sənin dərdin və s. III şəxsə aid mənsubiyyət şəkilçisi qəbul etmiş isim isə həm insana, həm də cansız əşyaya aid ola bilər. Məs.:evin pəncərəsi, atın ayağı və s. Əksər hallarda mənsubiyyət şəkilçisi qəbul etmiş ismin əvvəlində yiyəlik hal şəkilçisini qəbul etmiş şəxs əvəzliyi, isim və ya isimləşmiş digər nitq hissələri gəlir ;
olunur: Maşın qəsəngdir.Mənsubiyyət şəkilçili söz yiyəlik hal şəkilçili sözlərdən sonra gəldiyi zaman hər ikisi cümlənin bir üzvü olur. MƏNSUBIYYƏT ŞƏKILÇİLƏRİNİ GOSTƏRƏN CƏDVƏL ŞƏXSLƏR
I şəxs tək I şəxs cəm II şəxs tək
II şəxs cəm
ŞƏKİLÇİLƏR NÜMUNƏLƏR -ım, -im, -um, -üm, -m qardaşım, dərsim, anam -ımız,-imiz,-umuz,- ümüz -mız, -miz,- muz,-müz qardaşımız,dərsimiz,ana- mız -m,-in,-un,-ün,-n qardaşın, dərsin, anan -ınız,-iniz,-unuz,-ünüz,- nız, -niz,-nuz,-nüz qardaşınız, dərsiniz, ananız
III şəxs tək III şəxs cəm -ı,-i,-u,-ü; -sı,-si, -su, -sü (-yı,- yi,-yu,-yü) qardaşı, dərsi, anası, mövqeyi Mövzu 5 Sual 21- cavab Sifət barədə məlumat yazın . 19
Sifət əşyanm əlamət və keyfıyyətini bildirən əsas nitq hissəsidir. Sifət cümlədə isimə aid olub onu müxtəlif cəhətdən təyin edir: qara kəmər, şirin söhbət, dəhşətli insan, ağacdakı quş. Necə? nə cür? hansı? suallarından birinə cavab verir. Sifətlərin leksik mənaca aşağıdakı növləri var: 1. Rəng bildirən sifətlər: göy, qırmızı, yaşıl və s. 2. Dad bildirən sifətlər: şirin, turş, acı, dadlı və s. 1.
Keyfiyyət bildirən sifətlər: yaxşı, pis, çalışqan və s. 2.
Əlamət (görkəm) bildirən sifətlər: gözəl, kök, nurani və s. 3.
Forma bildirən sifətlər: uzun, əyri, incə, badamı və s. ö. 4.
Həcm bildirən sifətlər: böyük, kiçik, enli və s. Sual 22- cavab Sifətin quruluşca növləri və müqayisə dərəcələri haqqında danışın. Sifətlər quruluşca sadə, düzəltmə, mürəkkəb olur: Sadə sifətlər Sadə sifətlər quruluşca bir kökdən ibarətdir: qara, sarı, uzaq, yaxın,gözəl. Düzəltmə sifətlər Düzəltmə sifətlər, əsasən, isim və fellərdən düzəlir. Elə buna görə də sifətlər düzəlmə yoluna görə iki yerə bölünür: isimdən düzələn sifətlər, feldən düzələn sifətlər. İsimdən sifət düzəldən şəkilçilər: -lı
4 dadlı, duzlu, həvəsli, güllü və s. -sız 4
-ı 4
badamı, qəhvəyi, gümüşü, armudu və s. -i(vi) tarixi, tibbi, hərbi, inqilabi, tərbiyəvi və s. -cıl 4
-dakı 2 ağacdakı, həyətdəki, irəlidəki və s. Feldən sifət düzəldən şəkilçilər: -ağan
2 ; qaçağan, güləyən və s. -ar 2
-qan 2 çalışqan, döyüşkən və s. -ğın 4 azğın, əzgin, vurğun, düzgün (sonu cingiltili samitlərlə bitən fellərə qoşulur) və s. -qın
4 satqın, kəskin, tutqun, küskün (sonu kar samitlə bitən 20
fellərə qoşulur) və s. -ıq 4 , açıq, sökük, uçuq və s. Mürəkkəb sifətlər Mürəkkəb sifətlər iki və ya daha artıq sözün birləşməsindən yaranan sifətlərdir. Mürəkkəb sifətlər bitişik və ya defıslə yazılır: enlikürək, gözəl-göyçək, bığıburma, şirin- şirin və s. Bu cür sifətlərin yaranma yolları müxtəlifdir: 1.
2.
Bir sadə və bir düzəltmə sözün birləşməsi ilə: enlikürək, məqsədyönlü; 3.
İki düzəltmə sifətin birləşməsi ilə: soyuqqanlı, açıqürəkli; 4.
Mənsubiyyət şokilçili sözün iştirakı ilə: ürəyiaçıq, sözübütöv; 5.
Sadə və ya düzəltmə sözlərin təkrarı ilə: qırıq-qırıq, qara-qara; 6.
"ba" və "a" bitişdiricilərinin köməyi ilə: cürbəcür, növbənöv, rəngarəng; 7.
Biri və ya heç biri ayrılıqda işlənə bilməyən sifətlərin birləşməsi ilə: əzik-üzük, dəlmə-deşik; 8.
Yaxın və ya əks mənalı düzəltmə sifətlərin birləşməsi ilə: güllü-çiçəkli, qoca- cavan;
9.
"Qeyri" sözü və sifətin birləşməsi ilə: qeyri-müəyyən, qeyri-insani. Sifətin özünəməxsus xüsusiyyətlərindən biri də onun dərəcə bildirməsidir. Əşyalar əlamət və keyfiyyət azlığı və çoxluğu ilə bir-birindən fərqlənir. Buna görə də əşyaların əlamət və keyfiyyəti nisbi olaraq üç dərəcə üzrə müəyyənləşdirilir:
göytəhər göy
gömgöy 1. Sifətin adi dərəcəsi Sifətin adi dərəcəsi əşyanın keyfiyyət və ya əlamətinin normada olduğunu bildirir. Azaltma və çoxaltma dərəcələri adi dərəcə əsasında formalaşır: sarı, yaşıl, qırmızı, kiçik. Adi dərəcənini xüsusi şəkilçisi yoxdur. Heç də bütün sifətlər dərəcənin morfoloji əlamətini qəbul edə bilmir, həmişə adi dərəcədə olurlar: •
qaraqaş, qaragöz, qaraqabaq və s. •
Bəzi sadə sifətlər: kal, qalın, mehriban, kar, ağır, kobud •
Alınma sifətlərin bir çoxu: etnik, fizioloji, tibbi. 2. Sifətin azaltma dərəcəsi 21
Sifətin azaltma dərəcəsi əlamət və keyfiyyətin adi dərəcədən, yəni normadan az olduğunu bildirir. Bu üsulla yaranan sifətlər formaca dəyişir, yəni adi dərəcədə olan sifətlərə şəkilçilər artırılır: qaraşın, sarışın, uzunsov, dəlisov, sarımtıl, ağımtıl 3. Sifətin çoxaltma dərəcəsi Əlamətin adi dərəcədən çox olduğunu bildirən dərəcəyə sifətin çoxaltma dərəcəsi deyilir: Çoxaltma dərəcəsi də iki üsulla yaranır:
a)Adi dərəcədə olan sifətin sonuna -ca 2 şəkilçisi artırmaqla: zorbaca, yaxşıca. İstisna: balaca adi dərəcədədir. b)Adi dərəcədə olan sifətin əvvəlinə onun ilk hecası artırılır, lakin bu zaman hecanın son samiti m, p, r, s samitlərindən biri ilə əvəz olunur: Əgər həmin heca saitlə bitirsə, bu samitlərdən biri sadəcə olaraq hecaya qoşulur: gö-m-göy, do-s-doğma, qı-p-qırmızı, tə-r- təmiz. Ağappağ sözü bu üsulla yaransa da, göründüyü kimi, bir az fərqlidir.
Adi dərəcədə olan sifətlərin əvvəlinə lap, daha, ən, olduqca ədatları, tünd sözü və ya düm hissəciyi artırılır: ən gözəl, lap qırmızı, tünd-göy, dümağ. Sual 23- cavab Sifətin cümlədə rolu nədən ibarətdir? Sifətin cümlədəki birinci sintaktik vəzifəsi izah etdiyi sözdən əvvəl gəlməsi-təyin olmasıdır, lakin bəzən elə olur ki, sifət isimləşərək həm ismin, həm də sifətin vəzifələrini daşıyır: Sifət təyin kimi: Bayağı (necə?) mahnı Sifət xəbər kimi: Mənim dostum üzgündür. (necədir?) Sifət mübtəda
kimi: Qoca (kim?)
birdən dilləndi. Sifət tamamlıq kimi: Arxadakını (hansını?, nəyi?)mən aparacağam. Sifət zərf kimi: Sənsiz (necə) yaşaya bilmirəm. Bəzən sifətlər cümlədə ismin rolunda çıxış edə bilir. Bu zaman sifət sifətə məxsus xüsusiyyətlərini itirərək isimləşir, amma morfoloji baxımdan sifət olaraq qalır: Gözəl qızlar, gözəllər. Sifət isimləşərkən aşağıdakı xüsusiyyətlərini itirir: 1.
2
. Sifətin suallarına cavab verməsini; 3
. Təyin olma xüsusiyyətini; 4
. İsimdən əvvəl gəlmə xüsusiyyətini. Sifət isimləşərkən aşağıdakı xüsusiyyətləri qazanır: l. Ad bildirmək: İgid gəldi 22
2 . Cümlənin mübtəda və tamamlığı olmaq: Dahilər yanılmırlar. Dəlidən ağıllı söz. 3
4
. Cəmlənir: cavanlar, yaxşılar Mənsubiyyətə görə dəyişmək: qaragözüm, qaragözün. İsimsiz işlənmə xüsusiyyətini: oğrular, dəlilər. QEYD: Ümumiyyətlə, sifət aid olduğu isimsiz işlənərsə, isimləşmiş hesab edilir. İstisna olaraq, birbaşa xəbərlik şəkilçisi qəbul edərək cümlənin xəbəri olduqda isimləşməyə də bilər: Bizi xilas edən bu igiddir (kimdir?)-İsimləşmişdir. Mənim dostum igiddir (necədir)-cümləsində isə dostun keyfıyyəti vurğulandığı üçün isimləşmiş hesab edilmir. Lakin sifət ismə aid şəkilçidən sonra xəbər vəzifəsində çıxış edərsə, isimləşmiş sifət hesab olunur. Məs.: Bunlar bizim qəhrəmanlardır.Sifət isimləşsə belə, morfoloji təhlil zamanı sifət kimi götürülür. Azaltma və çoxaltma dərəcəsinin şəkilçilərini qəbul etmiş sifətlər sadə sifətlərdir.
cavab verir. Sayla sifət arasındakı oxşar cəhətlər: Hər ikisi isimlə bağlı olur: igid oğul, beş uşaq. Hər ikisi isimdən əvvəl gəlir: igid oğul, beş uşaq. •
Hər ikisi isimləşə bilir: igidlər, beşincilər. •
Hər ikisi ədatla işlənə bilir: lap gözəl, lap çox. •
Hər ikisi, əsasən, cümlədə təyin vəzifəsində çıxış edir: yaxşı adam, üç rəng •
Hər ikisi quruluşca sadə, düzəltmə, mürəkkəb olur. •
Hər ikisi "hansı?" sualına cavab verə bilir: Birinci (hansı?), bugünkü (hansı?) hadisə Qeyd: Əgər isim eyni zamanda həm say, həm də sifətlə işlənərsə, o zaman say sifətdən əvvəl işlənir: üç böyük bina. Sayla sifətin fərqli cəhətləri: •
Say əşyanm miqdarını, sifət əşyanın əlamətini bildirir. •
Düzəltmə say əsasən saylardan, düzəltmə sifət isə müxtəlif nitq hissələrindən yaranır. • Saylardan sonra gələn isimlər, adətən, cəmlənə bilmir (10 adamlar), sifətdən sonra gələn isimlər isə cəmlənə bilir (özəl insanlar).
23
Sayın quruluşca və mənaca növləri barədə məlumat verin . Saylar quruluşca üç yerə bölünür: sadə, düzəltmə, mürəkkəb. Sadə saylar yalnız bir kökdən ibarət olur: beş, az, xeyli, çox, üç. Düzəltmə saylar isə -ıncı 4 , -lu, -acıq, -larca 2 , -larla
2 şəkilçiləri vasitəsi ilə düzəlirlər: Məsələn: birinci, yüzlərlə, minlərcə, çoxlu, azacıq.
1. defislə yazılanlar: üç-dörd, əlli-altmış 2. ayrı yazılanlar: ikidə bir, on beş, bir qədər Sayların mənaca aşağıdakı növləri var: I Miqdar sayları Miqdar sayları mənaca üç yerə bölünür: müəyyən miqdar sayları, qeyri-müəyyən miqdar sayları, kəsr sayları. 1. Müəyyən miqdar sayları: •
Əşyanın konkret saynı bildirir. Beş bina. •
Müəyyən miqdar sayı, adətən, neçə? nə qədər? sualma cavab verir. •
Quruluşca sadə və mürəkkəb (tərkibi) olur: beş, üç, on beş, əlli iki. •
Dilmizdə quruluşca sadə olan 23 miqdar sayı var. • Müəyyən miqdar sayından sonra gələn isim həmişə təkdə olur: iki kompyuter, bir vərəq. •
Müəyyən miqdar sayı yazıda həm rəqəmlə (5), həm də hərflə (beş) yazıla bilir. •
üç baş qoyun, iki dənə kitab, üç sap mirvari. Bu nümunələrdə nəfər, baş, dənə, sap sözləri numerativ sözlərdir. Aşağıdakı sözlər də numerativ söz kimi işlənə bilir: tikə, ədəd, çimdik, stəkan, otaq, cüt, dəst, qab vedrə, kilo, qram, metr, litr, top, vaqon, gbz, kasa, sap və s. 2. Qeyri-müəyyən miqdar sayları • Qeyri-müəyyən miqdar sayları əşyanın təxmini miqdarını bildirir və yalnız nə qədər? sualına cavab verir. Məs: az, çox, bir az, bir qədər, bir sıra, az-çox, çoxlu, azacıq,
24
• Qeyri-müəyyən miqdar sayları quruluşca sadə, düzəltmə və mürəkkəb olur: az, azacıq, üç-dörd. •
Az, çox sayları ədatla işlənə bilir: ən az maşın, lap çox insan. Bir sıra, bir çox saylarından sonra gələn isimlər cəmdə olur: bir çox məktəblər. • Çox, onlarla, yüzlərcə saylarından sonra gələn isimlər həm təkdə, həm də cəmdə işlənə bilər: onlarla müəllim, onlarla müəllimlər. Yerdə qalan qeyri-müəyyən miqdar saylardan sonra gələn isim həmişə təkdə olur.
Kəsr sayları tamın hissəsini və ya tam və hissəni bildirir: üçdə bir, üç tam onda dörd. •
•
Müəyyən miqdar sayları və -da 2 hal şəkilçisinin köməyi ilə yaranır. •
•
II Sıra sayları Sıra sayları əşyanın sırasını bildirir: birinci sinif, axırıncı mərtəbə. •
•
Sıra saylarından sonra gələn isim cəmdə də ola bilər, təkdə də: 10-cu sinif, 10- cu siniflər. •
Sıra sayları, əsasən, müəyyən miqdar saylarına və əvvəl, axır, son zərflərinə və filan əvəzliyinə -mcı 4 şəkilçisi artırmaqla yaranır: ikinci, axırınci, sonuncu. Sonu saitlə bitən sözlərdə -ncı 4
birinci; 1-ci; I; 1.; 1) Yüklə 220,83 Kb. Dostları ilə paylaş:
|