Aydın Əli-zadə
Yüklə 0,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
110 Avqustinus elmlə (scientia) müdrikliyin (sapientia) arasında fərqin olduğunu iddia edirdi. Elmlə nəticələnən bilik obyektiv dünyanın Ģüurlu idrakıdır. Müdriklik isə, əbədi olan Ġlahinin iĢlərinin və mənəvi obyektlərin dərk olunmasıdır 236 . Bilik Ģər olan bir Ģey deyil. O hətta insana müəyyən dərəcədə maddi dünyada yaĢamaq üçün lazımdır. Lakin insan, yalnız bilik alma iĢini özü üçün bir məqsəd qoymamalıdır. Çünki Tanrının köməyi olmasa, dünyanı dərk edə bilməz. Buna görə insan elmi müdrikliyə tabe etməlidir, çünki ruhun xilası onun ən yüksək məqsədidir. Antik fəlsəfi ənənəsinə zidd olaraq, Avqustinus ruhun yalnız insanda olduğunu iddia edirdi. BaĢqa canlıların ruhu yoxdur. Ruhlar Tanrı tərəfindən yaradılır. Yaradılandan sonra ölməzdir. Yəni onların əvvəli var, lakin sonu yoxdur. Ruhlar insanın ölümündən də sonra yaĢayır. Onlar bir bədəndən baĢqa bədənə köçməzlər. Bununla Avqustinus pifaqorçuların və yeni platoçuların fikirlərini rədd edirdi. Avqustinusa görə, ruhlar maddədən ibarət deyil. Onların heç bir məkan və ölçü keyfiyyətləri yoxdur. DüĢüncə, yaddaĢ və iradə kimi xüsusiyyətlər ruhlara aiddir. YaddaĢın olduğuna görə, insan həyatında baĢ verən müxtəlif hadisələr itmir, müəyyən yerdə toplanır. Lakin bu yer məkanda heç bir yer tutmur. Bu da insan ruhunun maddə olmadığına dəlalət edir. Duyğu orqanları vasitəsilə alınan obrazlar, cismi olmadan ruhda (daha doğrusu onun tərkib hissəsi olan yaddaĢda) saxlanılır. Zehni əmək nəticəsində əldə olunan etik, riyazi anlayıĢlar da yaddaĢda cisimsiz Ģəkildə saxlayır. Ruhlar insan bədəni ilə birləĢərək onun hər bir yerində mövcuddur, təkcə hansısa bir yerlə məhdudlaĢmır. Əslində ruh bədəndə deyil, bədən ruhdadır. Beləliklə Avqustinus, ruhu bədəndən yüksək bir varlıq hesab edir. Ruh bədəni idarə edir. Ġnsanın əsl mahiyyəti onun ruhundadır, bədənində deyil. Avqustinus ruhun əqli fəaliyyətindən daha çox, onun iradəsinə əhəmiyyət verirdi. Məsələ bundadır ki, insan aktiv bir varlıqdır. Aktivlik isə əqldən irəli gələ bilməz, çünki əql ətraf mühitin Ģeylərini passiv Ģəkildə dərk edir. Beləliklə hər bir insan möhkəm iradəyə malik olaraq, Ġlahi həqiqəti axtarmalıdır, bu yolda fəaliyyət göstərməlidir, Tanrıya məhəbbət hissini 236 De Trinitate XII, 12, 15. http://www.ccel.org/fathers2/NPNF1-03/npnf1-03-18.ht m#P1497_734340 111 bəsləməlidir. Ġnsan iradəsi azaddır. Bütün bu fikirləri Avqustinus «De quantitate aniniae» 237 (Ruhun miqdarı haqqında) əsərində ifadə etmiĢdi. Avqustinus öz əsərlərində insanın azad iradəsi probleminə də toxunmuĢdur. Onun fikrincə Tanrı insana azad iradə vermiĢdi. Lakin bunda məqsəd insanın könüllü olaraq Ġlahini tanıması və Onun buyuruqlarının yerinə yetirməsidir. Lakin ilk insan olan Adəm, ona Tanrı tərəfindən verilən azadlığı Ona qarĢı üsyan üçün istifadə etmiĢdir. O, qadağan olunmuĢ ağacın meyvəsini yeyərək günaha batmıĢdır. Bununla onun təbitəində qüsur əmələ gəlmiĢdi və o günaha meylli olmuĢdur. Bu qüsurlar, sonra, onun övladları olan bütün bəĢəriyyətə keçmiĢdir. O andan insanın azad iradəsi onunla Tanrı arasında bir ayrılığa, yadlaĢmağa səbəb olmuĢdur. Bu günahdan xilas olmaq üçün, Tanrı oğlu Ġsaya iman edilməlidir. O, insanla Tanrı arasında uçurumu ortalıqdan qaldırmaq üçün bu dünyaya gəlmiĢdir. O ona verilən bütün əzablara sinə gəlib, çarmıxa çəkilərək edam edilmiĢdir. Bununla o, bəĢəriyyəti günahlardan təmizləmiĢdi. Hər bir insan ona iman edərək xilas olur və Tanrı tərəfindən bağıĢlanır. Lakin, eyni zamanda , hər bir insan kilsə üzvü olmalıdır, çünki kilsə Ġsanı təmsil edən bir qurumdur. Kilsə xaricində xilas olmaq mümkün deyil. Bundan baĢqa, dini ayinləri də icra etmək vacibdir. Bu fikirləri irəli sürən Avqustinus, Britaniyalı rahib Pelagiusla ixtilafa girmiĢdi. Pelagiusun fikrincə, Adəmin günah etməsi heç də bu günahın bütün bəĢəriyyətə keçməsi demək deyil və ―ilk günah‖ anlayıĢı yoxdur. Hər bir insan dünyaya günahsız gəlir və günahları həyatı boyu niyyət və əməllərinə görə qazanır. Ġsanın gəliĢi də insanların günahlardan azad olması üçün baĢ verməmiĢdir. O yalnız ideal bir Ģəxsiyyət idi, hamı üçün möminlik nümunəsini olmuĢdu. Pelagiusa görə, insana, onu xeyr və ya Ģər yolu ilə apara bilən azad iradə verilmiĢdir. Tanrı isə insana xeyrə yönəlməsində köməklik edə bilər. Beləliklə Pelagiusun fikirləri kilsə qanununun əhəmiyyətini heçə endirirdi. Buna görə də Avqustinus onunla mübarizə apararaq öz fikirlərini irəli sürmüĢdür. Avqustinusun sosial-siyasi baxıĢları ictimai bərabərsizlik prinsipinə əsaslanır. Bərabərsizlik ictimai həyatın əbədi və dəyiĢməz prinsipi olaraq, Tanrı tərəfindən yaradılmıĢdır və hiyerarxiyaya bənzəyir. Bu hiyerarxiyada hər bir üzv, özündən öncə gələn üzvə tabe olur. Belə ki, Avqustinus ən yüksək olan göy hiyerarxiyasından və onun davamı olan yer 237 Блаженный Августин. Творения. Т. 1: Об истинной религии. СПб.; Киев: Алетейа; УЦИММ-Пресс, 1998. С. 183-263. http://aleteia.narod.ru/august/quantity_of_soul.htm 112 hiyerarxiyasından danıĢır. Lakin ictimai həyatda bərabər olmayan insanlar, Tanrı qarĢısında birdirlər və öz əməllərinə görə cavabdehdirlər. Avqustinus ictimai-tarixi problemlərə də toxunmuĢdur. Bəzi tarixçilərin fikrincə o tarix fəlsəfəsi mövzusunda yazan ilk mütəfəkkirlərdən biri idi. Avqustinusun bu mövzuya marağı, onun 410-cü ildə Romanın Alarixin komandanlığı altında vestqotlar tərəfindən fəth edilməsi hadisəsinə qiymət verilməsi cəhdlərindən irəli gəlmiĢdir. Bu hadisəni bəzi adamlar keçmiĢ roma tanrılarının, Xristianlığı qəbul edən romalılardan qisas alması kimi qiymətləndirirdilər. Digərləri hesab edirdilər ki, Romanın süqutu ümumiyyətlə dünya tarixinin sonu deməkdir, çünki xristianlar, öz dinlərini təhrif edərək, ilkin dinin təmizliyini dövlət dini anlayıĢı ilə əvəz edərək günaha batmıĢdırlar və bu hadisə Tanrının onlara qarĢı qəzəbindən irəli gəlir, qiyamətin əlamətidir. Lakin Avqustinus hər iki fikri rədd etmiĢdir. O bütpərəstlərin tanrılarını insan düĢüncəsinin məhsulu adlandırırdı. Onların heç bir Ģeyə qadir olmadığı halda, dünyaları yaradan Tanrı hər Ģeyə qadirdir. Ümumiyyətlə, Avqustinusun tarix fəlsəfəsi haqqında yalnız Ģərti olaraq danıĢmaq olar. O bütün bəĢəriyyətə xristian nöqteyi-nəzərindən baxır və Bibliyanı əsas götürür. Lakin, buna baxmayaraq, Avqustinus «De civitate Dei» əsərində bəĢəriyyətin taleyi problemini fəlsəfi düĢüncə obyektinə çevirən ilk mütəfəkkir olmuĢdur. Öz əsərində o, əsasən Bibliyada verilən yəhudilərin tarixini və Aralıq dənizi hövzəsində yaĢayan baĢqa xalqların tarixlərini sintez Ģəklində düĢüncə obyektinə çevirmiĢdi. Dünya tarixi Tanrının hökmü ilə inkiĢaf edib dəyiĢdiyinə görə, Avqustinusun ideyalarını providensial 238 adlandırmaq olar. Avqustinusun fikrincə bütün bəĢər tarixini Ġlahi və insani qurumların bir-biri ilə mübarizəsi təyin edir. Onlardan biri Ġlahi (civitas Dei), digəri isə dünyavi (civitas terrena) çarlıqlardır. Beləliklə , burada Tanrı və təbiət dualizmi, ictimai inkiĢaf proseslərinə aid edilir. Tanrı çarlığında insanların az hissəsi təmsil olunur. Onlar möminlərdir, öz sədaqətləri və ibadətləri ilə Tanrının məmnunluğunu qazanmıĢdırlar. Onlara qarĢı duran dünyavi çarlığını təmsil edənlər özlərindən razı, Tanrını yada salmayan, ehtiraslarının arxasınca gedən insanlardır. Onlar bəĢəriyyətin əksəriyyətini təĢkil edir. Ġsanın gəliĢindən öncə Tanrı çarlığı mələklərdən, möminlərdən və Əhdi Ətiqdə adları keçən peyğəmbərlərdən ibarət idi. Ġsanın gəliĢindən sonra isə 238 Providensializm (latınca ―providentia‖ tale deməkdir) – tarixi hadisələrin öz daxili qanunauyğunluğu ilə deyil, Tanrının iradəsi ilə izah etməyə cəhd edən dini dünyacörüĢü. Yüklə 0,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|