Avtomobil texnikasi

 
108 
 
Şəkil 15.3. Dizel mühərriklərində 
2
k -ni təyin etmək üçün nomoqram. 
 
15.2. Genişlənmə prosesinin sonunda təzyiq və temperaturun təyin edilməsi. 
 
Genişlənmənin sonunda silindrdəki qazların təzyiq və temperaturu həmin proses üçün  yazılan 
politrop tənliklərindən tapıla bilər: 
                                                           
2
2
n
b
b
n
z
z
V
P
V
P

,                                                        (15.5) 
                                                         
1
1
2
2



n
b
b
n
z
z
V
Т
V
Т
.                                                     (15.6) 
(15.5) tənliyindən: 
                                                          
2
n
b
z
z
b
V
V
P
P







.                                                         (15.7) 
(15.6) tənliyindən: 
                                                          
1
2








n
b
z
z
b
V
V
T
T
.                                                       (15.8) 
Bu tənliklərə əsasən qığılcımla alışdırmalı mühərriklər üçün 
z
c
V
V 
 olduğunu nəzərə alsaq: 
                                                             
2
n
z
b
P
P


,                                                               (15.9) 
                                                            
1
2


n
z
b
T
Т

.                                                           (15.10) 
Dizel mühərrikləri üçün isə:  
                                                           
2
n
z
b
P
P


,                                                              (15.11) 
                                                           
1
2


n
z
b
T
Т

,                                                            (15.12) 
burada 

 – həcmin sonradan genişlənmə dərəcəsidir: 
                                                          
z
b
V
V


.                                                                  (15.13) 

---

 
109 
Bu ifadənin hər tərəfini 
c
V -ə bölsək, alarıq: 
                                                         





c
z
c
b
V
V
V
V
.                                                      (15.14) 
Genişlənmə  prosesinin  sonunda  silindrdəki  qazların  təzyiq  və  temperaturu  aşağıdakı  hədlərdə 
olur: 
- qığılcımla alışdırmalı mühərriklər üçün 
МPа
P
b
6
.
0
35
.
0


 və 
К
Т
б
1700
1200


, 
- dizel mühərrikləri üçün  
МPа
P
b
5
.
0
20
.
0


 və 
К
Т
б
1200
1000


. 
Dizellərdə 
b
P -nin qığılcımla alışdırmalı mühərriklərə nəzərən aşağı olması onlarda genişlənmə 
dərəcəsinin  artıqlığı, 
b
T -nin  aşağı  olması  isə  həm  genişlənmə  dərəcəsinin  çoxluğu,  həm  də 
genişlənmənin başlanğıc temperaturunun azlığı ilə izah olunur. 
 
 
YOXLAMA SUALLAR 
 
1. Genişlənmə prosesində nə baş verir və bu zaman politrop göstəricisi necə dəyişir? 
2. Genişlənmənin adiabat göstəricisi necə təyin edilir? 
3.  Qığılcımla  alışdırmalı  və  dizel  mühərriklərində  genişlənmə  prosesinin  sonunda  silindrdəki 
qazların təzyiqi və temperaturu necə təyin edilir? 
4.  Qığılcımla  alışdırmalı  və  dizel  mühərriklərində  genişlənmə  prosesinin  sonunda  silindrdəki 
qazların təzyiqi və temperaturu hansı hədlərdə dəyişir? 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
110 
Mühazirə 16 
Xaricetmə prosesinin gedişi.  
Xaricetmə  prosesinin sonundakı temperaturun yoxlanması. 
 
Xaricetmə prosesi ərzində işlənmiş qazlar silindrdən xaric edilir.  
Dördtaktlı  üstəlik  üfürməsiz  və  üstəlik  üfürməli  mühərriklərdə  xaricetmə  prosesi  zamanı 
silindrdəki təzyiqin dəyişməsi uyğun olaraq şəkil 16.1 və şəkil 16.2-də göstərilmişdir. 
                           
 
    Şəkil 16.1. Dördtaktlı üstəlik üfürməsiz                Şəkil 16.2. Dördtaktlı üstəlik üfürməli 
mühərrikdə xaricetmə prosesində silindrdəki       mühərrikdə xaricetmə prosesində silindrdəki 
təzyiqin dəyişməsi.                                                təzyiqin dəyişməsi. 
 
Bu  şəkillərdə  b'b''r'da'  əyriləri  xaricetmə  prosesində  silindrdəki  təzyiqin  həqiqi  dəyişməsini 
göstərir. Əyrilər üzərindəki b' nöqtəsi xaricetmə klapanının açıldığı a' nöqtəsi isə bağlandığı anlara 
uyğun gəlir. bl və lr düz xətləri nəzəri xaricetmə prosesidir. b və r nöqtələrinin koordinatları təyin 
olunduqdan sonra həmin düz xətlər b''r'r əyriləri ilə əvəz edilir. 
Xaricetmə klapanının tez açılması genişlənmənin faydalı sahəsinin azalmasına (b'bb''b' qədər) 
səbəb  olursa  da  bunun  nəticəsində  silindrin  yanma  məhsullarından  təmizlənməsi  yaxşılaşır  və 
işlənmiş  qazların  silindrdən  çıxarılması  üçün  sərf  olunan  iş  azalır.  Müasir  nəqliyyat 
mühərriklərində  xaricetmə  klapanı  porşen  a.ö.n.-ə  40÷80°  qalmış  açılır  (b'  nöqtəsi  )  və  bu  andan 
başlayaraq  işlənmiş  qazlar  600÷700  m/s  kritik  sürəti  ilə  silindrdən  çıxır.  Üstəlik  üfürməsiz 
mühərriklərdə a.ö.n.  yaxınlığında, üstəlik üfürməli mühərriklər də isə bir qədər sonra qurtaran bu 
period  ərzində  (sərbəst  xaricetmə)  işlənmiş  qazların  təxminən  60÷70  %-i  silindrdən  xaric  olur. 
Porşenin  y.ö.n.-ə doğru hərəkəti zamanı qazların klapanın keçid sahəsindən axma sürəti 200÷250 
m/s-yə,  prosesin  sonunda  isə  60÷100  m/s-yə  çatır  (məcburi  xaricetmə).  Mühərrikin  nominal  iş 
rejimində  xaricetmə  prosesi  ərzində  qazların  axma  sürətinin  orta  qiyməti  60÷150  m/s  hədlərində 
dəyişir. 
Xaricetmə klapanı porşen y.ö.n.-dən 10÷50° keçmiş bağlanır ki, bu da silindrdən böyük sürətlə 
çıxan qaz axınının yaratdığı ejeksiya effekti hesabına silindrin yaxşı təmizlənməsinə səbəb olur. 
Xaricetmə  prosesinin  sonunda  təzyiq  və  temperatur  (
r
P
 
və 
r
T )  sorma  prosesinin  əvvəlində 
verilmiş qiymətlərinin düzgün qəbul olunub-olunmadığı  aşağıdakı kimi yoxlanılır: 
 
                                   
3
'
/
r
b
b
r
P
P
T
Т

.                                                      (16.1) 
Xəta aşağıdakı kimi hesablanır: 
                                                         
%
Т
Т
Т
r
r
r
100





.                                                 (16.2) 
Əgər  xəta 5 %-dən çox olarsa, onda 
r
r
T
T 

 qəbul edilərək hesablama təkrar olunur. Xətanın 5 
%-dən kiçik olması isə hesabın qənaətbəxş olduğunu göstərir. 
Yeni  mühərrik  layihə  edilərkən  nasos  itkilərinin  və  qalıq  qazlar  əmsalının  böyüməsinin 
qarşısını almaq məqsədi ilə 
r
P -i kiçiltmək lazımdır. Bundan başqa xaricetmə təzyiqinin yüksəlməsi 
doldurma  əmsalının  kiçilməsinə,  yanma  prosesinin  pisləşməsinə  və  qalıq  qazların  təzyiq  və 
temperaturunun  artmasına  səbəb  olur.  Üstəlik  üfürməli  mühərriklərdə  xaricetmənin  sonunda 
təzyiqin artması, bir qayda olaraq, doldurmadakı təzyiqin artırılması ilə kompensasiya edilə bilir. 

---