Avtandil ağbaba
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Aşıq mühitinin tarixi coğrafiyasının özünəməxsusluğu
14 mahalın əhalisi Orta Asiyaya və Qazaxıstana sürgün olunmuş, keçmiş Sovetlər Birliyinin yeddi respublikasına səpələnmişlər. Rusların işğal edə bilmədiyi və Türkiyənin tərkibində qalıb Çıldır adlanan ərazilər tarixi Axıska-Çıldır bəylərbəyliyindən öz müstəqilliyini saxlayan yeganə türk torpaqlarıdır. Mahalın parçalanmış üçüncü hissəsi isə Ermənistana qatılmışdır. Ağbaba, Qızılqoç və Şörəyel kəsimlərini əhatə edən bu böyük ərazilərin yalnız müəyyən bir hiss əsində-Ağbabada (Amasiyada) azəri türkləri qalmışdı. 1988-ci ilin sonuncu deportasiyasında bu rayonun aborigen əhalisi-azəri türkləri sonuncu nəfərinədək öz tarixi v ətənlərindən ermənilər tərəfindən zorla qovuldular. Yeri gəlmişkən burada bir m əsələyə də aydınlıq gətirməyi lazım bilirik. Azərbaycan aşıq mühitlərinin tanınmış t ədqiqatçısı prof. M.Qasımlı Çıldır mahalının parçalanmış üçüncü hissəsindən danışarkən yalnız Ağbaba və Qızılqoç (Amasiya və Qukasyan) rayonlarından bəhs edir. Halbuki Şörəyel vadisinin də böyük bir hissəsi zorla qoparılaraq Ermənistanın t ərkibinə qatılmışdır. Şörəyeldə yerləşən onlarla kənddən bir neçəsi (Güllübulaq, Oxçoğlu, Qaraçanta, Mağaracıq və s.) Amasiya rayonuna verilmişdir. Digər kəndlər (Qanlıca, Aralıq, Gav, Bayandur və s.) Düzkənd (Axuryan) rayonunun inzibati ərazisinə daxil edilmiş və bu kəndlərdə yaşayan yerli əhalinin-türklərin hamısı XIX əsrdə zorla dədə-baba yurdlarından didərgin salınmışdılar. Həmin kəndlərin b əzilərində ermənilər gətirilib məskunlaşdırılsa da, bəziləri xaraba qalmışdı. Bütün bu deyil ənlər Ağbaba-Çıldır aşıq mühitinin nə qədər məşəqqətli bir şəraitdə öz varlığını qoruyub saxladığını göstərir. “Tarixi Çıldır mahalı anlayışı bu üç bölümün bütövlüyünd ən ibarətdir. Çıldır aşıq mühiti də həmin iri miqyaslı ərazidə qərar ta pmışdır” [106, 198]. İlk növbədə qeyd olunmalıdır ki, Azərbaycan aşıq sənətinin lokal arealında Ağbaba-Çıldır bölgəsinin tarixi coğrafiyası çağdaş Ağbaba-Çıldır aşıq mühitinin coğrafi hüdudlarından bir neçə dəfə böyük etnik-mədəni ərazini əhatə edir. Tarixi qaynaqlardan b əllidir ki, Səfəvilərdən alındıqdan sonra Osmanlı İmperatorluğunun 44 əyalətindən biri və bu əyalətin mərkəzi Çıldır olan Axıska-Çıldır bəylərbəyliyinin s ərhədləri müxtəlif zaman kəsimlərində cənubda İqdır, şimalda Borjom, qərbdən 15 Acariya, şərqdən isə Borçalı mahalının ərazilərinə qədər geniş bir hüdudları əhatə etmişdir. Belə bir geniş sərhədlərə malik olan Çıldır əyaləti 1578-ci ildə Osmanlılar t ərəfindən fəth edildiyi dövrdə 6 böyük sancaqdan (Axiska, Xırtız, Axırkələk, Çıldır, Poskof v ə Bədrə sancaqları) ibarət inzibati ərazini əhatə etmişdir. Bu sancaqların t ərkibində isə 22 nahiyə (Azqur, Adıgün, Canbaz, Əsmincə,Akşehir və s.) fəaliyyət göst ərmişdir. Bəzi mənbələrdə Çıldıra bağlı olan sancaqların sayının 9 olduğu qeyd olunur [177, 28]. Tarixi v ə coğrafi araşdırmalarda müxtəlif adlarla adlanan Çıldır vilay əti öz tarixi mövcudluğu boyu siyasi-inzibati, hərbi- strateji əhəmiyyət kəsb etmişdir. Vilayətin tərkibinə daxil olan Axıska mahalı bu baxımdan xüsusi önəm daşımışdır. Əsasən əkinçilik və ticarətlə məşğul olan əhalinin milli-etnik tərkibini parçalamaq, onu etnik-m ənəvi yaddaşından uzaqlaşdırmaq Çar Rusiyasının və bu dövl ətin əlaltılarının əsas planına daxıl idi. “Ruslar İsgəndərun və Bəsrə körfəzinə çıxmaq üçün zəbt etdikləri Qarsda, Tükiyə ilə Azərbaycan türkləri arasında yabancılardan ibarət birlik qurmağı və özlərinə sadiq bir topluluq yaratmağı planlaşdırırdılar” [168, 75]. Bu məqsədlə göstərilən ərazilərə müxtəlif yerlərdən erm ənilər, ruslar, toxabırlar, malakanlar, volqa almanları, hətta estonlar belə köçürülüb yerl əşdirilirdi. Bu məkrli siyasətin həyata keçirilməsi istiqamətində Rusiya erm ənilərdən istifadə etməyi özünün başlıca məqsədi sayır, Şərqi Anadolunu ələ keçirm ək üçün bir-birinin ardınca işğalçı müharibələr aparırdı. “Tüklərlə rusların savaşları XVIII-XX yüzillərdə üç yüz ilə qədər bir müddət əhatə edir. Bu isə ortalama iyirmi ild ə bir çarpışma deməkdir. Yaxın tarixdə bu qədər çox vuruşan başqa iki mill ət yoxdur” [168, 89]. Aşıq Şörəyelli Əfkari “Şörəyel dastanı” şeirində “iyirmi ild ən bir xarab olursan. Həmişə belədir işin, Şörəyel” -deyərkən qeyd etdiyimiz tarixi gerç əklikləri, bölgədə aparılan amansız müharibələri nəzərdə tuturdu. Bütün bu faktları və tarixi statistikanı, bəzi poetik təsvirləri nümunə gətirməkdə məqsədimiz Ağbaba-Çıldır aşıq mühitinin XIX əsrdən etibarən məşəqqətli bir tarixi-mədəni şəraitdə öz inkişafını davam etdirməsinin ətraflı mənzərəsini yaratmaqdır. Əvvəldə qeyd edildiyi kimi, Rusiya müharibələr, etnik təmizləmələr, deportasiyalar v ə s. vasitəsi ilə Ağbaba-Çıldır bölgəsinin inzibati-coğrafi xəritəsini öz xeyrin ə dəyişmək məqsədi ilə bərabər, həm də həmin vasitələrlə bölgənin sənət xəri- 16 t əsinə, milli-estetik dəyərlərə ciddi zərbələr vurmağa, tarixi-genetik qaynaqları, xal- qın etno-milli yaddaşını zəiflətməyə çalışırdı. Ağbabada, Çıldırın Gürcüstanın tərki- bind ə olan Axıska mahalında yer-yurd adlarının ermənilər və gürcülər tərəfindən də- yişdirilməsi, coğrafi obyektlərə qondarma adların verilməsi bu siyasətin müəyyən bir h əlqəsini təşkil edir. “Axıska və çevrəsi Gürcüstana bağlandıqdan sonra gürcü dövləti s əlahiyyətliləri bu əski türk yurdunun yer adlarını ya tamam dəyişmiş, ya da tam olaraq gürcül əşdirmişlər” [177, 111]. Axıska mahalında gedən tarixi-linqvistik genosid erm ənilər tərəfindən Ağbaba mahalında və ümumiyyətlə, bütün Erm ənistanda həyata keçirilmişdir. Qərbi Azərbaycanın toponimiyası ilə bağlı ardıcıl t ədqiqatlar aparan türkoloq Aslan Bayramov yazır ki, “türklərə düşmən münasibət b əsləyən ermənilər iki mindən çox türkmənşəli çoğrafi obyekt adını dəyişdirmişlər” [129, 17]. Nümun ə gətirdiyimiz örnəklər düşmənin türklərə qarşı nə qədər irimiqyaslı bir ölçüd ə mənəvi genosid törətdiklərinin aydın mənzərəsini yaradır. Aşıq sənətinin xalqın etno-milli yaddaşında əvəz olunmaz funksiya daşıdığını nəzərə alsaq, Ağbaba- Çıldır aşıqlarının yaradıcılığında türkmənşəli onomastik vahidlərin sıx-sıx poetik vasit əyə çevrilməsinin şahidi olarıq. Bu xüsusiyyət bölgənin coğrafi toponimiyasının Ağbaba-Çıldır aşıq mühitində lokal coğrafi arealın tarixi-estetik göstəricisi kimi kifay ət qədər ciddi əhəmiyyət daşıyır. Həcmindən və janrından asılı olmayaraq bu mühitd ə yaranmış hər bir aşıq şeiri vətənin tarixi coğrafiyasından kənarda qalan hüdudları, bu hüdudlar daxilindəki makro və mikrotoponomləri, milli koloroti, regional görüntül əri əks etdirmək baxımından çağdaş dövrümüzdə türkçülüyün milli m ənafeyini, etno-milli yaddaşın bərpası və yaşarılığını təmin etmək üçün ətraflı araşdırma tələb edən bir məsələdir. Aşıq mühitinin tarixi coğrafiyasının özünəməxsusluğu Bölg ə aşıq mühitinin təşəkkülündə, el sənətkarlarının yetişməsində tırınqıların ön əmli rolu olmuşdur. Regional bir janr kimi, bu lirik nəğmələr, əsasən müəyyən m ərasimlərdə-toylarda, şənliklərdə ifa olunurdu. Tırınqılar mütləq sini, məcməyi, qazan, v ə ya vedrədə çalınan xüsusi ritmlə müşayiət edilir, məclisdəkilər tırınqının Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|