T a r I x I m I z I n q a r a q I z I l s ə h I f ə L ə r I

---

«El».-2012.-№112.-S.46-57.

T A R İ X İ M İ Z İ N   Q A R A   Q I Z I L   S Ə H İ F Ə L Ə R İ

N aftalan  neftinin  şöhrəti  qədim   dövrlərdə  m inlərlə  adam ı  A siya,  uzaq  H indistan,  eləcə  də  başqa  yerlərdən 

A zərbaycana  gətirirdi.  T uluqlara  doldurub  dəvə  karvanlarına  yüklədikləri  N aftalan  neftini  öz  vətənlərinə  aparır, 

onun  köm əyilə  b ir  çox  xəstəlikləri  m üalicə  edirdilər.  A zərbaycan  nefti  yalnız  təsərrüfatda,  m əişətdə  deyil,  tibb 

sahəsində  də geniş  istifadə  olunub.  Italiya səyyahı M arko  Polo  1271-ci ildə  U zaq  Şərqə  səfəri  zam anı A zərbaycanın 

cənubundan,  Təbriz  şəhərindən keçərkən  eşitdikləri barədə  yazırdı:  "G ürcüstanla sərhəddə böyük yağ m ənbəli  quyu 

var,  özü  də 

lap  çox...  Y em əli 

deyil,  yandırm aq,  qotur və 

qartm aqlı 

dəvələrin 

dərisinə sürtm ək olar.  B u 

yağ 

üçün

uzaq yerlərdən gəlirlər,  onu ölkənin h ər yerində  yandırırlar” .

T əbiətin  ən  böyük  sirlərindən biri  də  neftin  və  qazın  yaranm asıdır.  H ər  gün  m ilyardlarla  insan  bu  təbii

sərvətlərdən  istifadə  edir.  N eft  və  təbii  qaz  bizim   üçün  yalnız  işıq,  istilik  vasitəsi  deyil,  istifadə  etdiyim iz  h ər  bir 

əşyanın  hazırlanm asında  onların  m üəyyən  rolu var.  H eç  b ir  m aşın,  təyyarə,  helikopter  onlarsız  hərəkət  edə  bilm əz. 

A ncaq həyatım ız üçün bu  qədər əhəm iyyətli  olan n eft və  qaz  sərvətlərinin  əm ələ  gəlm əsinin tam   şəkildə  elm i  izahı 

verilm əyib.  N eftin  yaranm ası  ilə 

bağlı 

alim lər  bir-  birindən 

fərqlənən 

fikirlər  söyləyirlər. 

950-ci  ildə 

ərəb 

alim i

Ih-van-əs-Səfa  belə  bir  fikir  irəli  sürüb:  "Su  və  hava  atəş  təsiri  altında  yetişir  və  alovlu  kükürdü  və  su  civəsini 

yaradır.  Bu  ikincidərəcəli  elem entlər m ü x təlif torpaq  m iqdarı  ilə  qarışır  və  tem peraturdan  asılı  olaraq  yerin  içində 

yerləşən  m ineralları,  o  cüm lədən  n eft kim i  bitum inoz  substansiyasını  yaradırlar.  B una  görə  onların  yüksək  havası 

v ar  və  neft  sıxılır,  tez  alışır».  Italyan  alim i  P.S.  Bekkone  X V II  əsrdə  ingilis  alim i  V .Ç arm etona  istinad  edərək 

kəhrəba və  qırların  (bitum ların)  m ənşəyinin eyni  olduğunu və  neftin yerdən gələn vulkanik güclərdən və kükürddən 

əm ələ  gəldiyini  qeyd  edirdi.  X V II  əsrin  sonlarında  fransız  alim i  L em erenin  elm i  işlərinin  m ühakim əsinə  əsasən 

neftin kəhrəbanın təbii  distilləsi nəticəsində  yaranm ası fikri  form alaşdı.  D aş köm ür bu  destillənin  qalığıdır.  Lem ere 

isə  neftin  bitum un  distilləsi  nəticəsində  yarandığını  düşünürdü.  X V III  əsrin  əvvəlində  alm an  alim i  H enkel  qeyd 

edirdi  ki,  n eft heyvan  və  bitkilərin  qalıqlarından  yaranır.  1739-cu  ildə  alm an  əsilli  rus  akadem iki  I.V eybrext neftlə 

bağlı  fikirləri  üm um iləşdirdi.  O,  neftin  -  dəniz  suyunun  qoyduğu  islah  edilm iş  yanar  duzlardan  ibarət  olduğunu 

diqqətə  çatdırdı.  «B itkilərin yağlı hissələrinin xassələrinin n eft yağına yaxın olm ası» tədqiqat zam anı əsaslandırıldı. 

B una  istinad  edərək  belə  fikir  m eydana  çıxdı:  «Ola  b ilər  bütün  bitkilərin  alovlu  və  yağlı  hissələri  bitkilərin  yerin 

tərkindən  çəkdikləri  neftdən  yaranır».  M ütəxəssislər  bu  fikrin  daha  çox  qəbul  olunduğunu  diqqətə  çatdırırlar. 

1750-ci  ildə  alm an  alim i  Şpilm an  yazırdı  ki,  n eft  bitkilərdən,  əsasən  küknar  ağacından  yaranır.  Fransa  Elm lər 

A kadem iyasının  üzvü,  kim yaçı  P.J.  M aker  1758-ci  ildə  bitum ların  bitki  yağlarının  və  turşuların  qarşılıqlı  təsiri 

nəticəsində  yarandığını söyləyirdi.

A z ə rb a y c a n  və n e ft

B u gün  dünyanın ən zəngin n eft və təbii  qaz  ehtiyatları əsasən  Ön A siyada -  Səudiyyə  Ə rəbistanında,  İraqda, 

K üveytdə,  Birləşm iş  Ərəb  Ə m irliyində,  B əhreyndə  cəm ləşib.  Z əngin n eft və  qaz  yataqlarına m alik  olan  ölkələrdən 

biri  də  A zərbaycandır.  O na görə  də  bu  ölkəyə  lap  qədim   zam anlardan  bu  sahənin  tədqiqatçıları  diqqət  göstəriblər. 

D ünyanın m üxtəlif ölkələrinin böyük alim ləri yollarını A zərbaycandan  salıblar.

R usiyalı  tacir  D .K okorev  X IX   əsrin  ortalarında  B akıda  olarkən  burada  qır  qatlarının  və  neftin  bolluğu  ilə 

üzləşir. A z  sonra tacir  Suraxanıda zavod  açır.  O,  M oskva D övlət U niversitetinin kim ya üzrə  m agistri Eyxleri yanına 

dəvət  edəndən  sonra  onlar  R usiya  şəhər və  kəndlərində  ildən-ilə  qiym əti  bahalaşan,  m əişətdə  daha  çox  yayılm ağa 

başlayan  kerosin  nəqli  ilə m əşğul  olurlar.  M əlum   olur  ki,  Suraxanı  və  əsasən  də  B alaxanıda  quyudan  çıxarılan

neftin  25  faizi  "ağ"  neftdir  və  ondan  birbaşa  fotogen  lam palarda  istifadə  etm ək  m üm kündür.  B ununla  belə, 

K okorevin  zavodu  ziyana işləm əyə  başlayır.  M əsələ  ondadır ki,  neftin  B akıdan  R usiyaya nəqli  üçün  onu  çəlləklərə 

doldurulub gəm ilərə yükləm ək lazım  gəlirdi.  B akıda isə m eşəlik olm adığından taxta-şalban kənardan gətirilir, bu isə 

əlavə  xərc  olduğundan  neftin  gəlirini  üstələyirdi.  Belə  b ir  vaxtda,  1863-cü  ildə  K okorev  Sankt-Peterburqdan 

böyük  rus  alim i  Dm itri  M endeleyevi  B akıya  dəvət  edir.  A lim   burada  yapışqan  və  patkanın  qarışığı  vasitəsilə 

m inalanm ış  çəlləklərə  düzəltdirir,  zavoddan  sahildəki  gəm ilərə  qədər  neftin  daşınm asını  taxta  borular  vasitəsilə 

həyata  keçirir və  b ir  çox  bu  kim i  təkliflər  verm əklə  zavodu  nəinki  m üflisləşm ədən  xilas  edir,  həm   də  birdən-birə 

sıçrayışla inkişaf  etm əsinə köm ək edir.

X IX -X X  əsrlərdə  n eft sənayesinin inkişafında D.İ.  M endeleyevin xidm əti  əvəzsizdir.  D əfələrlə  B akıya gələn, 

buradakı  quyularla  tanış  olan  alim   neftin  təkcə  yanacaq  kim i  istifadəsini  doğru  hesab  etm irdi.  H ətta  bununla 

əlaqədar  onun  "otağı  pul kağızlan  ilə  də  qızdırm aq  olar"  ifadəsi  o  zam an  dillərdə  gəzirdi.  N eftin  tərkibini  və

xüsusiyyətlərini əsaslı  surətdə  öyrənən M endeleyev onun emalı və nəqlinin yeni yollarını kəşf edir.

Y e r kürəsində  olan  800 palçıq vulkanından çoxu A zərbaycanda yerləşir.  A zərbaycan  R espublikası ərazisində 

palçıq vulkanlarının  ilk fəaliyyəti təqribən  25  m ilyon il  əvvələ  aid  edilir.  Bu  palçıq vulkanları m ənşəcə  n eft və təbii 

qaz  yataqları  ilə  əlaqədardır.  Ona  görə  də  neftin  və  təbii  qazın tədqiqi  ilə  m əşğul  olan  alim lərin  diqqət  göstərdiyi 

sahələrdən  biri  də  palçıq  vulkanlarıdır.  A zərbaycanda  palçıq  vulkanlarının  yerləşdiyi  sahələrdə  -  Lökbatan,  N eft

---

D aşlan,  Q aradağ,  M işovdağ  və  digər yerlərdə  zəngin  neft  və  qaz-kondensant  yataqları  aşkar edilib.  O nların  içində 

L ökbatan  palçıq  vulkanı  özünün  fəallığı  və  yerləşdiyi  yerin  neft-qazlılıq  strukturları  ilə  sıx  əlaqədə  olm asıyla 

fərqlənir.  M ütəxəssislər burada vulkanın m ütəm adi  olaraq  öz  fəaliyyətini  büruzə  verdiyini  söyləyirlər.  A lim lər onu 

da qeyd edirlər ki,  m əhsuldar qatın n eftli  laylan uzun m üddət  aşınm aya m əruz  qalm alarına baxm ayaraq,  öz neftlilik 

əlam ətlərini  bu  günə  kim i  saxlayır.  O nu  da  bildirirlər  ki,  təbiətin  nadir  geoloji  m uzeyi  olan  Qırm əki  dərəsində 

dərinliyi  30-50  m etr  olan  əllə  qazılm ış  böyük  diam etrli,  ağızlan  açıq  ilk  n eft  quyulan  ölkəm izin  neft  sənayesinin 

tarixini  öyrənm ək  baxım ından  m araqlıdır.  T əbiətin  nadir  hadisələrindən  olan,  m in  illərdir  şölələnən  Qırməki 

dərəsinin  yaxınlığında  yerləşən  Qırməki  palçıq  vulkanı  və  Y anardağın  alovlan  təbiətsevənlər  üçün  əvəzolunm az 

geoloji m uzey  sayılır.

A zərbaycanda, B inəqədi ərazisində  dördüncü dövrə  aid edilən heyvanat qəbiristanlığı da böyük m arağa səbəb

olub.

1938-ci  ildə  B inəqədi  qəsəbəsi  yaxınlığında  qır  (bitum )  axtaran  zam an  A zərbaycan  Sənaye  İnstitutunun 

tələbəsi,  geoloq  A.S.  M əstanzadə  ibtidai  heyvanlara  aid  süm üklər  tapdı.  B urada  50  m inə  yaxın  heyvanat  aləm inə 

m əxsus  süm üklər  aşkar  edildi.  M ütəxəssislərin  fikrincə,  B inəqədidəki  dördüncü  dövrə  aid  heyvanat  və  bitki 

aləm inin  qalıqları  o  zam an  A zərbaycanın  bu  hissəsinin  flora  və  faunası,  eləcə  də  burada  neftin  m övcud  olm ası 

barədə m əlum at verir.

N eft və m ü h a rib ə lə r

T ədqiqatçılara  görə,  ilk  dəfə  çinlilər  neftdən  hərbi  m əqsədlər  üçün  istifadə  edib.  H ələ  m əşhur  «yunan 

odu»nun  kəşfindən  çox  əsrlər  öncə  Çin  döyüşçüləri  düşm ən  üzərinə  yanan  neftlə  dolu  küpələr  atardılar.  A ncaq 

onlar üçün də neft ölüm   silahı olm azdan öncə yanacaq,  işıq,  dərm an vasitəsi idi.

B.e.  əvvəl  220-ci ildə  Tsin  sülaləsindən olan  Çin im peratorunun əm rini yerinə yetirm ək üçün torpağı qazanlar 

oradan  duz  əvəzinə  n eft  çıxarardılar.  Tezliklə  ondan  yararlanm ağa  başladılar.  N eftdən  yanacaq  kim i  istifadə  edir, 

duzlu m əhlulu  qaynatm aq üçün  yandırır,  suyu  buxarlandırm aqla ondan  duz  alırdılar.  B ritaniya  salnam əçiləri  Çində 

təbii  qazın istifadəsinə e.ə  900-cü ildə  başlanıldığı qənaətindədirlər.  Ç inlilər duz m ədənlərindən duzla b ərabər çıxan 

qazı yandıraraq duzu qurudurdular.  Qədim   sənədlərə  əsaslanaraq dem ək olar ki,  çinlilər nefti  eram ızdan əvvəl  digər 

m əqsədlər  üçün  də  işlədirdilər.  O,  çinlilər  üçün  m əişətdə,  təsərrüfatda,  tibbdə  əvəzsiz  nem ət  idi.  B ir  m isal  çəkək: 

m əşhur B öyük Cin səddinin tikintisində  də  qırdan  (asfaltdan)  istifadə olunub.

D ünya fatehi  olm aq xülyasına düşən hökm darlar bu qiym ətli  sərvətə  heç  bir zam an biganə  qalm ayıblar.  Hələ 

eram ızdan  əvvəl  neftlə  və  bitum la  M akedoniyalı  İsgəndər  də  m araqlanıb.  «M üqayisəli  tərcüm eyi-hallar»  əsərində 

onun həyat və  fəaliyyətini,  hərbi  yürüşlərini təsvir edən  qədim  yunan tarixçisi  Plutarx da bu barədə  m əlum at verib. 

O  bildirirdi  ki,  e.ə.  IV  əsrdə  M akedoniyalı  İsgəndər  İrana yürüşü  zam anı  G irkan  (Xəzər)  dənizinin  sahilində  yerli 

əhalinin neftlə  doldurulm uş  fitilli  çıraqlar yandırdıqlarını m üəyyən etdi.  Onun əsgərləri də buradan tuluqlarda və  gil 

qablarda  gətirilən  neftdən  işıqlandırm a  m əqsədilə  istifadə  edirdilər.  Plutarx  İsgəndərin  B abilistanı  işğal  etdikdən 

sonra  Ekbatan  (Həm ədan)  yaxınlığında  gördüklərindən  heyrətləndiyini  yazırdı:  «Bu  uçurum dan  sanki  hansısa  bir 

bulaqdan  olduğu  kim i,  fasiləsiz  alov  püskürür  və  uçurum un  yaxınlığında  göl  əm ələ  gətirən  güclü  n e ft  seli  axırdı. 

N eft  dağ  qatranına  çox  oxşayırdı...».  O rta A siyada  da  neftin  m övcudluğu  barədə  olan  m əlum atlar bu  dövrə  aiddir. 

O rta  A siyadan keçərək  H indistana yürüşü  zam anı Fərqanə  vadisində  «qara  yağ»  çıxarıldığı  İsgəndərə  m əlum   oldu. 

M əm m ədəm in  R əsulzadə  "Ə srim izin  Səyavuşu"  əsərində  Firdovsinin  «Şahnam əsi»nə  istinad  edərək  neftlə  bağlı 

belə  bir əhvalatı qələm ə  alır:  «...Firdovsi  İsgəndəri  - R um inin H indistan filləri üzərinə  dəm irdən yapılm a süvarilərlə 

hücum   etdiyini  nəql  edir.  H indistan  padşahı F ur  (Por)  İsgəndərə  qarşı  külli  m iqdarda  fil  çıxarm ışdı.  Bu  fillər  Rum  

ordusunu  qorxutm uşdu.  İsgəndər  m ühəndislərini  və  fikir  adam larını  toplam ış,  düşündürm üş,  nəhayət,  dəm irdən 

atlar  döydürərək  içlərinə neft  doldurulm uş  və  fillərə qarşı  sövq  etdirm işdir.  D əm irdən  yapılm ış  atlardakı  neft  od

olan  kim i  alovlanm ağa  başlam ış  və  üzərlərinə  yüyürən  fillərin  xortum larını  yanaraq  m əğlubiyyətlərinə  səbəb 

olm uşdur...».  A raşdırm açılar burada verilən m əlum atlara əsaslanaraq,  İsgəndərin istifadə  etdiyi neftin y a  M idiyadan 

(A zərbaycanın qədim   adı), ya da Fərqanə vadisindən əldə  olunduğunu güm an edirlər.

O dlar  yurdu  A zərbaycan  haqqında  da  alim lər neftin  bu  torpaqlarda  hələ  qədim   zam anlarda  olm ası  ilə  bağlı 

m ü x təlif  fikirlər  söyləyirlər.  E.ə.  IV  əsrdə  yaranm ış  qədim   A zərbaycan  dövləti  -  A tropatena  haqqında  yazan 

A m m ian  M arsell  IV  əsrdə  yazırdı:  «Bu  ölkədə  «m idiya  yağı»  hazırlanır.  Bu  yağa  batırılm ış  ox  kam andan  qopub 

nəyəsə  sancıldıqda  onu  yalnız torpaq tökm əklə  söndürm ək  m üm kün  olur.  Çünki  su  ilə  söndürm əyə  çalışdıqda  alov 

daha da şiddətlənir.  «M idiya yağı» həm  hərbi işdə, həm  də təsərrüfatda kara gəlir».

VIII  əsrdə  A zərbaycan  ərazilərini,  eləcə  də  D ərbəndi  işğal  edən  ərəblər burada ehtiyat n eft  anbarlan tikdilər. 

Ərəb və  fars  ordularında xüsusi neftatan dəstələr v ar idi.  Y üzilliklər ərzində  neft bantdan da qorxulu  silah  sayılırdı. 

O na  görə  də  həm   Sasani  hökm darları,  həm   də  ərəb  xəlifələri  həm işə  A bşeronda vəziyyəti  nəzarətdə  saxlayır,  B akı 

neftinin  hasilatını  diqqətlə 

izləyirdilər. 

Ərəb 

xilafəti  dövründə 

A bşeronda n eft  hasilatı  o 

qədər yüksək 

idi  ki,  hətta

xəlifəlik  ondan  gələn  g əlir  hesabına,  A zərbaycanı  ərəblərin  əsarətindən  xilas  etm əyə  çalışan  X əzər  xaqanlığına 

m üqavim ət  göstərm ək  üçün  şimal  sərhədlərində  qoşun  hissələri  saxlaya  bilirdi.  1637-ci  il  M oskva  dövlətinin 

«Piyada  (və  ya  top)  ehtiyatlarının  siyahıları»  sənədlərində  hərbi  qeydlərin  arasında  B akı  neftinin  yanar  halda 

qorxulu silaha çevrildiyi barədə m əlum at var.

H ələ  X V II-X V III  əsrlərdə  R usiyanın  m ərkəzi  vilayətlərinə  B akıdan  neft  gətirilirdi.  O ndan  təbabətdə,

---

rəssam lıqda,  boyaların  durulaşdırılm asında və  həm çinin  hərbi  m əqsədlər üçün  -  qum baraların,  küləkdən  sönm əyən 

şam ların və  «əyləncə üçün atəşdə» «işıqsaçan» güllələrin hazırlanm asında istifadə  edilirdi.

N eftin  m ü x təlif sahələrdə  istifadəsi  Y axın  Şərqdə,  eləcə  də  A zərbaycanda  uzun  bir  tarixi  dövrü  əhatə  edir. 

M araqlıdır  ki,  B akıda  və  A bşeronda  n eft  çıxarılm ası  haqqında  m əlum at  verən  Qərbi  A vropa  m ənbələrində  neftin 

hərbi  işdə  tətbiqindən  çox  az  danışılır.  H albuki  orta  əsrlərdə  hərbi  texnikada,  xüsusən  qalaların  m üdafiəsi  zam anı 

neftdən geniş  istifadə  edildiyi  Şərq m ənbələrindən yaxşı m əlum dur.

B u gün A zərbaycan öz n eft sərvətinin  sahibidir.  Qədim   zam anlardan olduğu kim i,  A zərbaycan nefti  m üstəqil 

respublikam ızın hərbi  sənayesinin gücləndirilm əsinə  səm ərəli  şəkildə  sə rf olunur.

M əişə td ə   olan  n eftim iz

B u  qiym ətli  m əhsulu  hələ  yerin  tərkində  axtarm aq  lazım   gəlm ədiyi  zam anlar  idi.  T orpağın  üst  qatına  sızan, 

axıb gölm əçələr əm ələ gətirən neft insanların tələbatını ödəyirdi.  Ə vvəllər ondan yalnız daxm aları işıqlandırm aq və 

isitm ək üçün istifadə  edirdilər.  V axt keçdikcə neftin m əişətdə başqa işlərə  yaradığını aşkar etdilər.

H ələ  təqribən  6 m in  il bundan əvvəl  F ərat və  Dəclə  çaylarının  arasında yerləşən  M esapotam iya düzənliyində 

yaşayan  şum erlər y er səthinə  çıxan qatranabənzər qatı kütlədən  - neft bitum undan  (qırdan)  böyük tikililərdə  istifadə 

etm əyə  başladılar.  B itum u  gildən,  qum dan,  çınqıldan  olan  qarışığa  qatıb  kərpiclər  hazırlayır,  onunla  hörgünü 

bərkidirdilər.  A ğacın,  daşın  çatışm adığı  m əkanda  bitum   əvəzsiz  sərvət  sayılırdı.  Ü stəlik,  onun  istifadə  edildiyi 

tikililər,  qala  divarları  daha  m öhkəm   olurdu.  Y olların  döşənm əsi,  süni  su  anbarlarının  divarlarının  bərkidilm əsi 

üçün də bitum  əvəzsiz m aterial idi.  Şum erlər bitum u  su keçirm əm ək üçün qayıqlara, qablara yaxırdılar. N efti  «esir», 

yəni nurlu  su adlandıran  şum erlər ondan m üalicə  m əqsədilə  istifadə  etm əyi  də  bacarırdılar.  N eftin,  bitum un cüzam , 

göz  iltihabı və  digər xəstəliklərin m üalicəsi  üçün faydalı  olduğunu əsrlər öncə  yaşam ış insanlar da bilirdilər.  Bitum  

m əlhəm ləri  ilə  qoturluğu,  irinli  yaralan,  n e ft  gölm əçələrində  uzunm üddətli  «vannalar»  qəbul  etm əklə  oynaq 

ağrılarını  sağaldırdılar.  M ədə  ağrılarından qurtulm aq üçün neft bitum undan olan  saqqızlan çeynəyirdilər.

Y axın  Şərqdə yolların,  səkilərin  salınm asında,  binaların,  kanalların  tikintisində,  çayların  və  süni  su

hövzələrinin sahillərinin bərkidilm əsində bitum  əvəzsiz m aterial idi.

Q ədim  yaşayış m əskəni A bşeronun n eft və təbii  qazla nə  qədər zəngin olduğunu nəzərə  alaraq deyə bilərik ki, 

həm in  sərvətlər  bu  yerin  sakinlərinə  də  nəinki  m əlum   idi,  h ətta  onların  həyatında  böyük  önəm   daşıyırdı.  Qədim  

abşeronlular  nefti,  qazı  əldə etm ək  üçün  o  qədər  də  çox  əziyyətə  qatlaşm ırdılar.  A bşeronun  ərazisində  neft

gölm əçələri  çox idi.  B uranın  sakinləri  həm in m öcüzə  sərvəti  işlətm əyi  dünyanın  başqa yerlərinin  sakinlərindən  pis 

bilm irdilər.  O ndan əvvəllər işıqlandırm a,  isitm ə,  eləcə  də tibbi m əqsədlər üçün  istifadə  edirdilər,  qatılaşdırılm ışı  ilə 

evlərin  dam larını  örtürdülər.  A bşeronda  neftin  istehsalı  e.ə.  VIII-VI,  em alı  isə  XII-X III  əsrlərdən  m əlum dur. 

VII-V III  əsrlərdə  A bşeron  yarım adasının  cənub  sahilində  m övcud  olan  yaşayış  m əntəqələrinin  yerində  B akı 

şəhərinin  yaranm asında  n eft  ehtiyatlarının  m övcudluğu  böyük  rol  oynadı.  G etdikcə  şəhər  in k işaf  edir,  bura  uzaq 

ölkələrdən gələn səyyahların sayı artırdı.  Zam an keçdikcə neftə tələb at da artırdı.

A rxeoloji m əlum adar qədim   K abalakada (VI  əsrdən  Q afqaz  A lbaniyasının paytaxtı,  sonralar X abala,  hazırda 

Qəbələ  -  red.)  evlərin  dam   örtüyünün  qırdan  olduğunu  təsdiq  edir.  Ərəb  tarixçisi  Ə bu-İshaq  əl-İstəxri  X   əsrdə 

bakılıların odun olm adığı üçün isitm ə m əqsədilə n e ft hopm uş torpaqdan istifadə  etdiklərini yazırdı.

B u  gün  çox  m əşhur  olan  N aftalan  neftinin  m üalicəvi  xassələri  insanlara  çoxdan  m əlum dur.  O nun  şöhrəti 

qədim   dövrlərdə  m inlərlə  adam ı Asiya,  uzaq  H indistan,  eləcə  də  başqa yerlərdən  A zərbaycana gətirirdi.  Tuluqlara 

doldurub  dəvə  karvanlarına  yüklədikləri  N aftalan  neftini  öz  vətənlərinə  aparır,  onun  köm əyilə  bir  çox  xəstəlikləri 

m üalicə  edirdilər.  A zərbaycan  neftinin  yalnız  təsərrüfatda,  m əişətdə  deyil,  tibb  sahəsində  də  geniş  istifadə 

olunduğunu  M arko  Polo  da  təsdiq  edirdi.  O,  1271-ci  ildə  U zaq  Şərqə  səfəri  zam anı  A zərbaycanın  cənubundan, 

Təbriz  şəhərindən  keçərkən  eşitdikləri  barədə  yazırdı:  «G ürcüstanla  sərhəddə  böyük  yağ  m ənbəli  quyu  var,  özü  də 

lap  çox... Y em əli  deyil,  yandırm aq,  qotur və  qartm aqlı dəvələrin dərisinə  sürtm ək olar.  B u yağ üçün uzaq yerlərdən 

gəlirlər,  onu ölkənin h ə r yerində  yandırırlar».

M arko  Polo  onu  da  bildirirdi  ki,  A siyaya  səyahət  edərkən  m əşhur  b ir  xanın  evində  gecələm əli  olur  və  çox 

təəccüblənir.  Belə  ki,  ev yerdən gil,  qarğı və  yaxud  da içi  ovulm uş  ağac  borularla  çıxan yanacaq  qazla  qızdırılır və 

işıqlandırılırdı.  Bu  onu  göstərir  ki,  bizim   ulularım ız  m əişətdə  təkcə  neftdən  deyil,  təbii  qazdan  da  istifadə  etm əyi 

bacarırdılar.

A zərbaycan  hökm darı  U zun  H əsən  A ğqoyunlunun  sarayında V enesiya  R espublikasının  səfiri  olm uş  italiyalı 

İosofato  B arbaronun  yol  qeydlərində  m araqlı  m əlum atlar  var.  1474-79-cu  illərdə  Təbrizdə  A ğqoyunluların 

sarayında  yaşayan  İosofato  B arbaro  B akı  haqqında  eşitdiklərini  belə  qələm ə  alırdı:  «D ənizin  (söhbət  X əzərdən 

gedir)  bu  hissəsində  B a-ka  adlı 

başqa  b ir 

şəhər 

var, 

dəniz 

də 

b una  görə 

B akı 

dənizi  adlanır,  onun  yaxınlığında

ucalan  dağdan  çox  üfunətli  yağ axır  ki,  onu  gecələr  çıraqlarda  yandırırlar  və  ildə  iki  dəfə  dəvələrin  dərisinə

sürtürlər,  çünki  sürtm əsələr  dəvələrdə  qoturluq  olar».  İngilis  m issioneri  Con  K artrayt  1560-cı  ildə  Bakıda 

gördüklərindən  yazırdı:  «Bakının  yaxınlığında  yerin  altından  ...yerin  səthinə  çoxlu  m iqdarda  qara  yağ  çıxır  və 

ondan İranın h ə r yerində işıqlandırm a üçün istifadə  olunur».

İngilis ticarət  şirkətinin agenti  C.  D üket  1568-ci  ildən  1574-cü ilədək davam   edən  səfərində  B akı nefti barədə 

bildirirdi:  «Bu yağ evlərin işıqlandırılm ası üçün bütün ölkəyə xidm ət edir.  Rəngi  qaradır və  «nefte»  adlanır...».

X V II  əsrdə  m əşhur  türk  səyyahı  Ö vliya  Çələbi  də  B akı  nefti  haqqında  m araqlı  m əlum atlar  verirdi:  «Onu

---

Özbəkistan,  Iran,  K ürdüstan,  G ürcüstan,  D ağıstanla  sərhəd  qalalara  göndərir  və  həm in  yerlərdə  işıqlandırm aq 

m əqsədi  ilə  istifadə  edirdilər.  O,  şəhər  və  qalaların  m ühafizəsi  üçün  hərbi  ehtiyat  tədbiri  kim i  zəruridir».  1683-cü 

ildə  E.K em pfer  A bşeronda  neftin  çıraqlarda  və  m əşəllərdə  yandırılan  yağ  kim i  işlədildiyini,  gün  altında  qatılaşıb 

bərkiyərək qır şəklinə düşənini isə kənd sakinlərinin yerin  səthindən yığıb ham am   qızdırm aq üçün arabalarda şəhərə 

və  uzaq  kəndlərə  apardıqlarını  yazırdı.  O  qeyd  edirdi  ki,  ağ  neft  əşyaları  parıldatlam aq,  lak  hazırlam aq  üçün  də 

işlədilir.

1730-cu ildə  Q afqazda xidm ət edən m ayor İ.H erber də  A bşeronda neftin istifadəsi barədə m əlum atlar verirdi: 

«...bu n eft İranın bir çox vilayətlərinə  daşmır,  şam və  ya  çıraq  yağı kim i  istifadə  olunur...  N eft  quyularının  yanında 

daim  alovlanan torpaq var... bu alovda çoxlu əhəng yandırırlar».

Q eyd  etdiyim iz  kim i,  atəşpərəstliyin  geniş  yayıldığı  A zərbaycanda  təbii  qazların  daim   yanan  ocaqları 

m üqəddəsləş dirilirdi.  A ncaq  bəzi  m ütəxəssislər  bildirirlər  ki,  b ir  çox  m üəlliflərin  bu  yerlərin,  həm çinin  Suraxanı 

qaz  yataqlarının  yalnız  dini  m ərasim lər  üçün  istifadə  olunduğu  barədə  m əlum atlar  həqiqətə  uyğun  deyil.  Bu  təbii 

sərvət  həm   də  təsərrüfat,  m əişət  işlərində  tətbiq  olunurdu.  D ünya  qaz  sənayesi  üzrə  xüsusi  tədqiqatlar  aparan 

professor KV.  K ostin dünyada yaşayış və təsərrüfat işləri üçün təbii qazdan ilk dəfə  azərbaycanlıların istifadə  etdiyi 

qənaətinə  gəldi.  1741-ci  ildə  B akını ziyarət  edən  rus-ingilis  ticarət  şirkətinin  rəhbəri  İ.Q anvey  də  bildirirdi:

«...bakılılar  hələ  qədim   zam anlardan  təbii  qazdan  xörək  hazırlanm asında,  suyun  qaynadılm asında,  əhəngin 

bişirilm əsində  istifadə  edirlər;  Suraxanı  ağ  nefti  isə  nadir  tapılan  olub,  m ü x təlif  ölkələrə  ixrac  olunur;  ondan 

qıcolm a,  daş  xəstəlikləri  və  döş  qəfəsi  ağrılarında  istifadə  edirlər».  1784-cü  ildə  B akıda  olmuş  ingilis  səyyahı

Q .F oster də bu haqda yazırdı.

1796-cı ildə  təbiətşünas  Fridrix  B iberşteyn  Q afqaza  səyahəti  zam anı  öz  elm i  əsərlərində  yazırdı ki,  A bşeron 

neftinin  ən  böyük  bazarı  G ilyandır,  çünki  onlar  ipək  alm aq  üçün  bəslədikləri  baram aqurdlarını  neftlə  yem ləyirlər, 

həm çinin  inanclarına  və  y a   əldə  etdikləri  təcrübəyə  əsasən  ham ı  hesab  edir  ki,  neft  yeganə  m addədir  ki,  ondan 

evləri  işıqlandırm aq  üçün  istifadə  etdikdə  yetişdirdikləri  böcəklərə  (baram aqurdlarına)  ziyan  vurm ur.  B ir  çox 

xalqlar  kim i  A zərbaycan  neftindən  təbabətdən  başqa,  bağların,  üzüm lüklərin  ziyanvericilərdən  qorunm asında  da 

istifadə  ediblər.  Qədim   zam anlardan  fərqli  olaraq bu  günüm üzdə  neft m əişətdə  yox,  daha çox yanacaq  istehsalında 

istifadə  olunur.  Belə  ki,  dünyada  hasil  olunan  neftin  həcm inin  84% -i  yanacaq  istehsalına  sə rf edilir.  Qalan  16%-i 

plastm as,  kim yəvi  həlledicilər,  gübrələr,  dərm an  vasitələri  və  digər  m əhsullar  hazırlam aq  üçün  xam m al  rolunu 

oynayır.

T u lu q la r a   d o ld u ru b   dəvə  k a r v a n la r ın a   y ü k lə d ik lə ri  N a fta la n   n e ftin i  öz  v ə tə n lə rin ə   a p a r ır ,  o n u n  

k ö m əy ilə b ir  çox x ə stə lik ləri m ü alic ə  e d ird ilə r