Anadolu university journal of art & design cilt / volume sayi / number aralik / december 2016 issn: 2146-7692

198
ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
GİRİŞ
Baskıresim, görsel sanatların anlatım araçlarından biridir. Tasarlanan resim için, çeşitli mal-
zemeler ve araç-gereçler kullanılarak kalıplar oluşturulur. Bu kalıplardan kâğıt ve benzeri mal-
zeme üzerine çeşitli yöntemlerle elde edilen görüntüler  “baskıresim” olarak tanımlanır. Baskı 
tekniğinin el verdiği kadarıyla, yani baskı kalıbı deforme olmadan, aynı baskıyı elde edecek şe-
kilde ve sanatçının belirlediği sayı doğrultusunda baskı alınır. Baskıların her biri baskı sırasına 
göre numaralandırılarak sanatçısı tarafından imzalanır ve her biri kendi sanatsal değerini taşır. 
Uygulama farklılıklarına ve teknik özelliklerine göre baskıresimde, düz baskı  (litografi), ipek 
baskı  (serigrafi), çukur baskı  (gravür), yüksek baskı (linol baskı, ağaç baskı) ve dijital baskı 
olarak beş teknik kabul edilir.
Vitreografi bu temel tekniklerden çukur baskı tekniğine dahil olmaktadır. Çukur baskı tekni-
ğin en yalın tanımı, isminde de anlaşıldığı üzere resimlemede çukurların kullanılmasıdır. Kalıp 
malzemesi olarak bakır, çinko veya çelik levhalar kullanılır. Baskı kalıp üzerine yapılmış çukur-
ların boyayı tutup bırakması esasına dayanır. Kalıp, özel yapılmış oyma uçlarıyla kazınıp oyulur 
veya asit ile aşındırılır. Uçların çeşitliliğine ve aşındırma yöntemlerine  göre farklı noktalar, 
dokular , tonlar ve çizgiler elde edilir. Renkli baskılarda ise her renk için ayrı kalıp hazırlanır. 
Vitreografinin Keşfi ve Gelişimi
Cam kalıbın baskı için ilk kullanımı 1790 yılında İskoçya ve İngiltere’de para basımı amaçlı 
olmuştur ve teknik sorunlar nedeniyle çok geçmeden terk edilmiştir. “Vitreografi, 1972’de Har-
vey K. Littleton tarafından yeniden keşfedilene kadar, gerçek anlamda yaşayan bir sanat formu 
olarak düşünülmemiştir. Littleton bu durumu şöyle değerlendirir; “Modern teknoloji kırılma 
olasılığını azaltarak homojen kalınlığa sahip cam üretimini mümkün kılmıştır” (Gaul, 1994, s. 
52).
Cam sanatçılığıyla tanınan ve Amerika’daki “stüdyo cam”ın babası olarak kabul edilen Har-
vey Littleton, 1974’de denediği ilk cam baskıyla Vitreografinin temelini atmıştır ve 1981’e kadar 
üzerinde çalışıp denemelere devam etmiştir. Çukur baskıda cam kalıbın, metal kalıbın suna-
madığı avantajlar sunabileceğine inanarak Kuzey Carolina’da kendi mülkü içerisine bir baskı 
stüdyosu kurarak baskı teknisyeni işe almıştır ve baskı yapmaları için sanatçıları stüdyosuna 
davet etmiştir. Littleton, bu girişimiyle cam kalıplar aracılığıyla yeni bir baskı tekniğinin keşfi 
ve gelişimini sağlamıştır. Atölyesine gelen farklı birçok disiplinden başarılı ve çalışmaya istekli 
sanatçılar da yöntemi kullandıkça yeni uygulamalar geliştirmiş ve sonuçlardan memnun kal-
mışlardır. Katılımcıların kendilerine has uygulama yöntemleri ve yetenekleriyle oluşan işbirlikçi 
anlayış, vitreografi uygulamalarının kapsamının daha da artmasını sağlamıştır. “Vitreografinin 
doğuş ve gelişim dönemi diyebileceğimiz 1976-1988 yılları arasında Littleton’un atölyesinde 60’ı 
aşkın sanatçının bireysel katılımı ile 250’den fazla vitreografi baskılar ortaya çıkmıştır”(Le Va, 
1994, s. 2).

---

199
SANAT & TASARIM DERGİSİ
Littleton’un arkadaşı Alman cam sanatçısı Erwin Eisch da atölyeye çalışmaya gelmiş ve engin 
cam bilgisi sayesinde Eisch yöntemi kavrayıp, dört günde yedi vitreografi baskı için kalıplar  
hazırlayıp basmıştır. 
Görsel 1. Erwin Eisch, “Touching”, 33x40 cm, Vitreografi, 1984, Littleton Collection.
Vitreografi Tekniğinde Kalıp Hazırlama ve Baskı Aşaması
Vitreografi tekniğinde cam kalıp olarak en az 8 milimetre kalınlığında cam kullanılması ge-
rekirken, genel tercih 1 santimetre kalınlığındaki camlardır. Daha önce kısaca bahsedildiği gibi 
dört temel baskı yönteminden biri olan çukur baskı kalıp üzerine yapılmış çukurların boyayı 
tutup bırakması esasına dayanır. Bu durumda cam kalıba önce boyayı tutacak gözenek ve do-
kular yapılması gerekir. Deseni oluşturacak bu gözenekleri elde etmek için farklı uygulamalar 
mevcuttur. Bu uygulamaların bazıları çukur baskıda metal kalıplara uygulanan işlemlerin ben-
zerleriyken bazıları sadece cam kalıba özgüdür. Baskı işleminin son aşaması olan cam kalıp 
ve üzerine kapatılmış nemli kağıdın yüksek basınçlı presten geçirilmesiyle kağıt üzerine cam 
kalıptan baskı yani vitreografi elde edilir.
Metal kalıp gravürü için yaygın  yöntem olan asitle aşındırma, cam kalıp için de geçerlidir. 
Camın yüzeyine aside karşı dirençli bir materyal uygulanır ve camı eritme özelliğine sahip sey-
reltik hidroflorik asit kullanılarak açık yüzeyler aşındırılır. Asit doğrudan kalıp üzerine sürüle-
bilir veya asit çözeltisinden bir havuza daldırılabilir.
Asit uygulaması sırasında kapalı alanları aşınmadan koruyacak, aside karşı dirençli malze-
meler  asfalt, parafin, mum gibi maddelerdir. Kalıp üzerine kaplama doğrudan imaj şeklinde uy-
gulanıp fırçayla bölgesel aşındırmalar yapılabilir. Tıpkı suluboya uygular gibi cam kalıp üzerine 
bir fırçayla direkt olarak sürülebilen asit ile açık ya da çizili alanlar aşındırılır. Diğer yöntemde 

---

200
ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
ise tüm kalıp yüzeyi tamamen kaplanarak ve desen sivri uçlarla kaplanmış kalıp üzerine çizi-
lerek asit havuzuna yatırılabilir. Asit havuzu uygulamasında kalıp, hidroflorik asit banyosuna 
yatırıldığından  geniş alanlar veya işlenmiş camın çizgileri dengeli ve homojen bir şekilde aşınır. 
Asidi bekletme süresi veya seyrekliği ile aşınma dereceleri ayarlanabilir. Bunun yanı sıra, kalıp 
üzerine uygulanan malzemenin yoğunluğuna ve inceliğine dayalı farklı ton ve doku çeşitlili-
ği sağlanabilir. Özellikle cam işleme sanayisinde kullanılan hidroflorik asit, kanserojen etkiye 
sahip olmasından dolayı kullanımında son derece dikkatli olunması gerekir. Solunması ciddi 
zehirlenmelere yol açarken, cilt ile teması, derin yanıklara sebebiyet verebilir. Bu nedenle iyi bir 
havalandırmaya sahip ortamda, kauçuk eldivenlerle çalışılması gerekir.
Kumlama uygulaması cam  atölyelerinde cam malzemesine özgü bir işlem olduğu için cam 
baskıyı metal baskıdan ayıran önemli bir farklılıktır. Kumlama geniş alanlar ve farklı doku-
lar elde etme imkânı sağlar. Farklı kumlama tabancaları ve tanecik boyutları, hidroflorik asit 
tekniğinden farklı olarak geçiş ve doku zenginliği elde edilmesine olanak verir. Asitleme yön-
temindeki gibi aşınması istenilmeyen alanlar bir direnç malzemesi ile kaplanır. Kumlama için 
özel üretilen kumlama folyosu, kauçuk yapıştırıcılar, bazı yoğun boyalar, tutkal, mukavva gibi 
malzemeler, istenen cam alanlarını kumlamaya karşı korur. Aşınabilecek bir malzemeyle kum-
lama yapıldığı zaman, mesela mürekkep gibi, griden koyu siyaha geniş ton çeşitliliği meydana 
getirerek aşamalı bir şekilde dökülecektir. Mürekkep katının yoğunluklarını tayin etmek için 
kumlama yapmadan önce ışıklı bir masa üzerinde imajı kontrol etmek genelde iyi bir fikirdir. 
Mürekkep aynı zamanda merdane yardımıyla kalıp üzerine kalın bir şekilde sürülebilir ve iste-
nen şekli çıkartmak için çubuklar yardımıyla çizim yapılabilir veya bez parçası ve solventlerle 
silme işlemi uygulanabilir. Bu uygulamalar teknik açıdan  esneklik ve estetik açıdan güzel etkiler 
sunar. Çizim tamamlandığında, kalıp kumlama kabinine alınır. Litografi mürekkebi, kumlama 
tabancasından gelen ilk tozları tutarak sert ve sağlam bir şablon meydana getirir. Kalın alanlar, 
kumun yapışmasını ve kumlamaya direnç göstermesini sağlayarak kalıbı korur, ince alanlar ise 
önce direnç göstererek yavaş yavaş kumlamaya karşı zayıf düşer ve dökülmeye başlar. Kumlama 
işleminden sonra kalıp mürekkepten arındırıldığında, tamamen korunmuş alanların pürüzsüz, 
sonradan açılıp aşınan alanların ise mürekkebin kalınlığına paralel olarak dereceli olarak aşın-
dığı görülür. 
Kumlama folyosu veya bant gibi sert şablonlar,  daha kontrast etkiler oluşturan sert ve keskin 
kenarlar yaratacaktır (Bkz. Görsel 3). Bu metodun orijinal çizme teknikleri ile kombinasyonu, 
sanatçının zengin tonlu varyasyonlar, doku, detay ve ince çizgiler elde etmesini sağlar.

---