Ake met indd
Yüklə 35,99 Mb. Pdf görüntüsü
|
AZƏRBAYCAN KİTABXANA ENSİKLOPEDİYASI 46 özündə eh va edən və yaxud zərdüş lik ənənəsinin və sonralar ərəb və farsdilli müəllifl ərin iddia etdikləri kimi, 12 min dana (bəzi mənbələrdə öküz, inək, buzov) dərisi üzərində qızıl hərfl ərlə yazılmış “Avesta”nın (və yaxud onun ayrı-ayrı hissələrinin) yazılı mətni Makedoniyalı İsgəndərin fəaliyyət göstərdiyi dövrdən xeyli əvvəl mövcud olmuşdur. Yunan- Makedoniya işğalı zamanı məhv olmuş və bir neçə əsr ərzində daha çox şifahi surətdə saxlandığı güman olunan (əl- bə ə, ola bilər ki, kitablardan ayrı-ayrı fraqmentlər də qalmışdı) məhz bu “Avesta”nı Parfi ya hökmdarı Arşaki Vologez bərpa etməyə cəhd göstərmişdi. Lakin alimlərin hesab etdikləri kimi, ilkin “Avesta”dan yaddaşda heç də hər şey qala bilməzdi (bəzi tədqiqatçılar hesab edirlər ki, 350 min sözdən ar q ola bilməzdi), hər halda “Avesta”nın hifz olunmuş hissələri e.ə. I əsrdə kodifi kasiya olunmuşdu. İlk Sasani hökmdarı Ərdəşir Papağanın dövründə (225-240-cı illər) “Avesta”nı çox fəal surətdə toplamağa və bərpa etməyə başladılar. Güman etmək olar ki, Avesta IV əsrdə imperiyanın dövlət əhəmiyyətli müqəddəs məka nı- na çevrilmiş Atropatenada ali kahin Mahrspandan tərəfi ndən kanonlaş dırıl- mışdı. “Avesta” sonralar da redaktələrə məruz qalmışdır. Axırıncı redaktədən sonra güclü surətdə dəyişikliyə məruz qalmış “Avesta” 21 naskdan (kitabdan) ibarət idi. Lakin, “Avesta”nın bu mətni də bizə tam şəkildə gəlib çatmamışdır. Ərəblərin hakimiyyə dövründə də zər- düş liyin müqəddəs kitabları tə qiblərə məruz qaldı. Məlumdur ki, ərəb işğalı dövründə digər qeyri-islam ədəbiyya kimi, “Avesta”nın əlyazmaları da aman- sızcasına yandırılmışdır. Bu barədə Biruni məlumat vermişdir. Kiçik Avesta, əsasən, bizə məlum olan Böyük Avestadan seçilmiş, zərdüş liyə sitayiş edən şəxs üçün gündəlik həyatda zəruri olan duaların minimum məcmuəsidir. Kiçik Avestaya bəzən ənənə üzrə Yaştları da daxil edirlər. Kiçik məcmuələr və s. şəklində ayrı-ayrı “Avesta” fraqmentləri (bizə qədər gəlib çatmamış Avesta kitablarından) də qalmışdır. Mütəxəssis- lərin hesab etdikləri kimi, bütün bunlar Sasanilər dövründə bərpa olunmuş “Avesta”nın yalnız dörddə bir qismidir. Sasanilər dövründə bərpa olunmuş 20 kitabın (21 kitabdan) adları və qısa məzmunu bizə IX əsrin zərdüş lik əsəri Denkartdan məlumdur. Qeyd etmək la- zımdır ki, bu kitabların qısa icmalı “Avesta”nın öz mətni üzrə deyil, “Avesta”nın pəhləvi dilinə tərcüməsi əsasında hazır- lanmışdır. Müxtəlif “Avesta” naskla rının məzmunu başqa pəhləvi kitablarında da izah edilmişdir. Göstərmək lazımdır ki, pəhləvi kitabları mahiyyətcə bizə “Avesta”nın i rilmiş hissələri haqqında bəzi təsəvvürlər yaratmaq imkanı verən yeganə mənbədir. Hindistan parsları, onlarda zərdüş lik dininin müqəddəs kitablarının mövcudluğu haqqında erkən məlumatlar Avropaya yalnız XVII əsrdə çatmışdır. Tezliklə Oksford kollecinin kitabxanasında (İngiltərə) “Avesta”nın Hindistandan gə rilmiş ilk əlyazmaları meydana çıxmış və tədqiqatlara başlan- mışdır. Azərbaycan türklərinin ən gör- kəmli nümayəndələrindən biri olan Məhəmmədəli Tərbiyət (Təbrizi) də həya nı öz xalqının i ixarlı tarixi və
AZƏRBAYCAN KİTABXANA ENSİKLOPEDİYASI 47 yüksək mədəniyyə nin işıqlandırılmasına həsr etmişdir. O, 1941-ci ildə Berlində keçirilən Şərqşünasların beynəlxalq konfransında çıxış edərək Zərdüştün hə- ya və əsərləri haqqında məruzə et- mişdir. M.Tərbiyət “Danişməndane- Azərbaycan” adlı əsərində yazır: “Avesta” nın ən qədim hissələrinin müəllifi , məz də- izmin banisi və Azərbaycanın ən görkəmli şəxsiyyətlərindən biri olan Zərdüşt haqqında Şərq, habelə Qərb alimləri bir sıra məqalələr çap etdirmişlər. Fransalı Darmesterin izahları, ABŞ alimi Ceksonun nəfi s məcmuəsi, Purdavud Gilaninin Avesta və Zərdüşt haqqında dərin təd- qiqa müəyyən qədər onların fi kirlərinin rəmzidir.” Əbureyhan Büruni “Əl-asarül və əl-qrunül xaliyyə” əsərində yazır: “... ondan sonra, Mənuçöhr şahın nəslindən, zadəgan, əyan və maqların ailəsindən olan azərbaycanlı Spitmanın oğlu Zərdüşt gəldi (zühur etdi). Bu hadisə Viştaspın hakimiyyə ndən otuz il keçəndən son- rakı dövrə təsadüf edir. Onun əynində sağ və sol tərəfi açıq olan çuxa var idi. Kəməri xurma lifi ilə (kiçik xaç şəklində) bağlanmışdı, rəngli yun duvağı (niqabı) var idi, öz yanında olan köhnə lövhəni sinəsinə yapışdırmışdı. Muqların fi krincə o, (Zərdüşt) günorta çağı Bəlxdə olan şah qəsrinin eyvanından nazil olmuşdur. Viştasp isə günorta is rahə ndən sonra Zərdüştün yanına gəlmiş və məzdəizmi qəbul etmişdir.” Məhəmmədəli Tərbiyət orta əsr mənbələrinə əsaslanaraq Zərdüştün Azərbaycanda anadan olma- sını, “Avesta”nın Azərbaycanda yaradıl- dığını iddia edir. “Avesta”nın İran təd- qiqatçıları içərisində Seyid Həsən Tağı za dənin elmi əsərləri məziyyə nə görə başqalarından fərqlənir. Onun bir sıra elmi-tədqiqat əsərləri dünyanın müxtəlif dillərinə tərcümə edilmişdir. H.Tağızadə həm də ingilis və alman dillərində yazılmış iyirmiyə yaxın əsərin müəllifi dir. O, yazır: “Mənbələrdə olduğu kimi, Şahpur Zuləkta n hakimiyyə nin son dövrlərində atəşpərəstlərdən bir dəstə məzdəizmdən üz döndərmişdir. Bu zaman Azərbad Mar-Spəndan adlı bir nəfər çə n sınaqlardan sonra möbidane möbid silkinə qəbul edilmişdi. Tədqi- qatçılara görə bizə gəlib çatan “Avesta” məhz bu şəxs tərəfi ndən toplanılıb təkmilləşdirilmişdir.” H.Tağızadənin gös- tər diyinə görə “Avesta”nın bir nüsxəsi III Daranın xəzinəsində saxlanılırdı. Həmin nüsxə qızıl suyu ilə 12.000 öküz dərisi üzərində yazılmışdı. Məlum olduğu kimi, İsgəndər III Daranı məğlub etdikdən sonra onun Təxte-Cəmşiddə olan sarayını yandırmışdı. H.Tağızadə göstərir ki, o dövrdən e barən “Avesta”nın 30 böl mə- sindən ancaq 12-si qalmışdır. H.Tağızadə yazır: “Zərdüş lərin (atəşpərəstlərin), xü susən Dinkornun rəvayə nə görə, “Sasani Avestası” adı ilə məşhur olan ilk əsas mənbə I Şapurun dövründə top- lanmışdır.” Tədqiqatçılar Sasanilərin son dövrü və ondan azı üç əsr sonra mövcud olan zərdüş lərin müqəddəs kitabı “Avesta”nı aşağıdakı dövrlərə bölürlər: 1) Zərdüşt dövründən əvvəlki mənbələrə aid olan hissələr (Yəştlərin bəziləri); 2) Zərdüştün özünə xas olan bölmə; 3) Şifahi rəvayətlər əsasında I Balaş tərə- fi ndən toplanılmış hissə; 4) Sasanilərin dövründə rəvayətlər əsasında toplanmış hissə. “Avesta”nın bizə gəlib çatmış hissələri bunlardan ibarətdir: “Getha Yüklə 35,99 Mb. Dostları ilə paylaş:
|