“Qanunçuluq”.-2009.-№6.-S.35-36.
Ədliyyə-hüquq tariximizin görkəmli şəxsiyyətləri:
Ağayev Əhməd bəy M. Həsən oğlu - Ağaoğlu
Mehman FƏRZULLAYEV,
"Qanunçuluq" jurnalının böyük redaktoru
Hüquq sahəsində ali təhsil almış ilk azərbaycanlılardan biri də görkəmli ictimai-siyasi xadim, publisist
yazıçı, hüquqşünas, şərqşünas, islamşünas alim Əhməd bəy Ağayev olmuşdur. Qarabağ xanlığının əsasını qoyan
Pənahəli xanın nəslindən olan Əhməd bəy Ağayev 1869-cu ildə Şuşada əsilzadə ailəsində dünyaya göz açmışdır.
Şuşadakı ibtidai rus məktəbini bitirdikdən sonra Tiflis gimnaziyasında oxumuşdur. Əvvəlcə mühəndis olmaq
istəmiş və Sankt-Peterburq Mühəndis-Texniki İnstitutuna daxil olmuşdur. Peterburqda təhsil alarkən burada o
dövrdə təşəkkül tapan inqilabi hərəkata qoşulur və əsarətdə qalan xalqların azadlığı ilə bağlı çıxışlar edir. O dövrdə
Rusiya imperiyasına daxil olan ərazidə yaşayan qeyri-rus və xüsusən də müsəlman dinindən olan xalqların
imtiyazları çox məhdud idi. İnqilabi hərəkata qoşulan Əhməd bəy institutdan xaric olunur. O, burada təhsilini
yarımçıq qoyaraq Parisə gəlir. Paris Avropanın mədəni mərkəzi olmaqla dünyanın bir sıra ölkələrinin, habelə
müsəlman Şərqinin mütərəqqi ideyalarla yaşayan bir çox ziyalısı burda cəmləşmişdi. Öz xalqının azadlığını,
hüquqlarını öyrənməkdə və bilməkdə görən Ağaoğlu burada hüquq təhsili almaqla Sarbonna Universitetinə daxil
olaraq oranı müvəffəqiyyətlə bitirir. Parisdə oxuyarkən, Şərq xalqlarının tarixini, ərəb, fars və türk dillərini
mükəmməl öyrənir.
1890-cı ildə Şərq xalqlarının hüququnu da özündə müəyyən qədər ehtiva edən Şərq fəlsəfəsi və
ədəbiyyatına dair ilk elmi məqaləsini nəşr etdirir.
1892-ci ildə 23 yaşında Londonda keçirilən Beynəlxalq Şərqşünaslıq Konqresində etdiyi çıxış Kembriç
Universitetinin Vəsaiti hesabına bir neçə Avropa dillərində nəşr olunur. Bu, ona böyük şöhrət qazandırır. Fransada
yaşadığı dövrdə bir sıra görkəmli ictimai-siyasi xadimlərlə, habelə avropalıların "müsəlman dünyasının mumtaz
siması" adlandırdıqları Şərqin böyük mütəfəkkiri ictimai-siyasi xadim Şeyx Cəmaləddin Əfqani ilə tanış olur. Bu
tanışlıq Ağaoğlunun ictimai-elmi fəaliyyətinin inkişafına və formalaşmasına çox ciddi təsir göstərir.
Ağaoğlu Parisdə yaşamaqla Tiflisdə nəşr olunan "Kavkaz" qəzetində öz xalqının hüquqi və ümumi
maariflənməsinə və tərəqqisinə xidmət edən məqalələrlə mütəmadi olaraq çıxışlar edir. Xalqına daha yaxından
kömək etmək məqsədilə Ağaoğlu 1894-cü ildə Vətənə qayıdır, "Məşriq" qəzetini nəşr etmək üçün hökumətdən
icazə istəsə də buna nail ola bilmir.
1896-cı ildə Şuşaya gələrək realnı məktəbdə dərs deyir. 1897-ci ildə böyük xeyriyyəçi, millət atası
Zeynalabdin Tağıyevin dəvəti ilə Bakıya gəlib realnı məktəbdə müəllimlik edir. Əhməd bəy müəllimlik etməklə
bərabər Əlimərdan bəy Topçubaşovun redaktoru olduğu "Kaspi" qəzetində şöbə müdiri kimi də çalışır. O, burada
qadın azadlığı, qadınların hüququ, türk və müsəlman xalqlarının düşdükləri acınacaqlı vəziyyət və bundan çıxış
yollarından bəhs edən "İslama görə və islamda qadın" , "Müsəlman xalqlarının vəziyyəti" başlıqları altında seriya
məqalələr dərc etdirərək Şərq xalqlarına öz hüquqlarını öyrətməklə bərabər məqalələrində mütəfəkkirlərimizin
əsərlərindən tutarlı nümunələr gətirməklə müsəlman xalqlarına böhtan atanlara məntiqlə və cəsarətlə cavab verir.
1909-cu ildə Əli bəy Hüseynzadə ilə "Həyat", "İrşad" qəzetlərini nəşr edir. 1905-1907-ci illərdə mənfur
ermənilərin silahlanaraq əliyalın Azərbaycan kəndlərini talan etmələri, günahsız insanları kütləvi surətdə qətlə
yetirmələri ilə bağlı, habelə bu işin təşkilatçıları olan erməni havadarlarmı ifşa edən məqalələrlə çıxış edir. Öz
yazılarında bu faciələrin əsl günahkarları olan çar hakimiyyəti orqanlarının və erməni daşnaklarının iç üzünü açıb
göstərir.
1906-cı il fevralın 20-də Tiflisdə çağırılan "barışdırıcı qurultayda" Əlimərdan bəy Topçubaşov, Qara bəy
Qarabəyov və İskəndər bəy Hacınski ilə birlikdə Bakı şəhərinin Ali Sosial təbəqəsinin nümayəndəsi kimi iştirak
edən Ağaoğlu Azərbaycan tərəfinin proqramını bəyan etmişdi. O, öz çıxışında millətlərin hüquq bərabərliyinin
təmin edilməsini və Azərbaycan xalqına qarşı milli qırğınlara son qoyulması üçün "Daşnaksütyun" və digər erməni
təşkilatlarının buraxılmasını təklif etmiş, əks halda Azərbaycan tərəfinə də müdafiə olunması üçün ordu yaratmağa
icazə verilməsini çox cəsarətlə tələb etmiş, gətirdiyi tutarlı dəlillərlə və faktlarla azərbaycanlıların qırğınına səbəb
olan erməni liderlərini susdurmuşdu.
1906-cı ildə Azərbaycan xalqının hüquqlarını müdafiə etmək məqsədilə "Difai" partiyasını yaradır.
Ağaoğlu Bakı müsəlman sahibkarlarının xahişi ilə hüquqşünas və nümayəndə kimi iki dəfə şəxsən ikinci Nikolayın
və onun nazirlərinin qəbuluna getmiş, xarici sərmayədarların Bakının neft yataqlarına sahib olmaqlarına maneçilik
etməyə çalışmaqla azərbaycanlıların Bakı ətrafındakı neftli torpaqlardan köçürülməsinin dayandırılmasına nail
olmuşdu.
Ağaoğlu təkcə Bakıda və Tiflisdə çıxan nəşrlərdə deyil, habelə Hindistanın Kəlküttə və Misirin Qahirə
şəhərində çıxan dərgilərdə də tez-tez çıxışlar edir.
1907-09-cu illərdə "İrşad" və rus dilində çıxan "Proqres" qəzetini nəşr edir. "Nicat", "Nəşri maarif" və
"Səadət" xeyriyyə cəmiyyətlərinin yaranmasında yaxından iştirak edir.
Xalqı maarifləndirməyə və öz hüquqlarmı tanımağa xidmət edən çıxışlarına görə Əhməd bəyə qarşı təqiblər
başlanır. Bu təqiblərdən yaxa qurtarmaq üçün Ağaoğlu Türkiyəyə mühacirət etməli olur. Burada "Gənc türklər"ə
yaxınlaşaraq "İttihad və tərəqqi" partiyasına daxil olur. İstanbulda "Tərcümani-həqiqət" qəzetinin redaktoru
olmaqla bir sıra digər jurnal və qəzetlərdə də mütəmadi olaraq çıxışlar edir.
1915-ci ildə Rusiyada yaşayan azsaylı xalqların Lozannada keçirilən konfransında Azərbaycanın təmsilçisi
kimi çıxış edir. Rusiyada yaşayan türk xalqlarının dözülməz vəziyyəti ilə bağlı Ə.Hidayətzadə, Ə.İbrahimov və
Y.Akcura ilə birlikdə Amerika Prezidenti Vilsona müraciət imzalayır.
Türkiyədə yaşadığı dövrdə dəfələrlə Türkiyə Parlamentinə deputat seçilir. Çoxşaxəli fəaliyyəti ilə bağlı
işinin çoxluğuna baxmayaraq İstanbul Universitetində də dərs deyir.
1918-ci ildə mənfur erməni daşnakları bütün Azərbaycan ərazilərində günahsız əliyalın azərbaycanlılara
qarşı soyqırım törətdikləri xəbərini eşidən Ağaoğlu Türkiyə mətbuatında və yığıncaqlarda bu hadisələrlə bağlı
alovlu çıxışlar edərək Türkiyə dövlətini və bütün türk dünyasını Azərbaycana kömək etməyə çağırır.
Bunun nəticəsi olaraq Türk dövləti bolşevik daşnaklara qarşı mübarizəyə və Azərbaycan xalqına qarşı
törədilən qanlı cinayətin qarşısının alınması üçün Nuru paşanın komandanlığı ilə "Qafqaz" islam ordusu yaradaraq
Azərbaycana göndərir. Ağaoğlu bu ordunun siyasi rəhbəri Nuru paşanın siyasi müşaviri kimi öz xal-qının köməyinə
gəlir. Bu dövrdə Tiflisdən Gəncəyə köçən Milli Şura ilə real hakimiyyətə malik Türk Silahlı Qüvvələri arasında
anlaşılmazlıq yarandıqda Ağaoğlu özünün böyük nüfuzundan istifadə edərək qarşılaşdığı güzəştlərlə ümumi razılığa
gəlməyə nail olmuşdu.
Erməni daşnak qoşunları darmadağın edildikdən sonra Əhməd bəy Ağayev Azərbaycan xalq Cümhuriyyəti
Parlamentinə üzv seçilir və 1918-ci ildə ingilis generalı Tompsonla danışıqlar aparmaq üçün nümayəndə heyəti ilə
birlikdə Ənzəliyə göndərilir.
Ağaoğlu 1918-ci il dekabrın 28-də Parisdə keçiriləcək sülh konfransında iştirak etmək üçün Azərbaycan
nümayəndə heyətinin tərkibində Fransaya gedərkən ingilislər tərəfindən türk jurnalisti və Türkiyə Parlamentinin
üzvü kimi həbs olunaraq Malta adasına sürgün olunur.
İki ildən artıq sürgündə qalan Ağaoğlu Atatürkün təşəbbüsü ilə ingilis hərbi əsirləri türk əsirləri ilə
dəyişdirilərkən azad olunur. Azərbaycanda bolşeviklər hakimiyyətə gəldiklərindən Vətənə qayıda bilmir. 1921-ci il
mayın 28-də İstanbula qayıdaraq milli hərəkata qoşulur.
Kamal Atatürkün hakimiyyətdə olduğu illərdə onun xarici siyasət məsələləri üzrə məsləhətçisi-müşaviri
olmaqla Türkiyə ilə SSRİ arasında dostluq və tarazlıq münasibətlərinin yaranması və bu iki böyük dövlətin
yaxınlaşmasında çox böyük xidmətləri olmuşdur.
Ağaoğlu iki dəfə Qars bölgəsindən Türkiyə Böyük Millət məclisinə deputat seçilmiş, Ankara İnformasiya
Agentliyinə rəhbərlik etmiş, "Hakimiyyəti-milliyə" qəzetinin redaktoru, Ankara Universitetinin professoru
olmuşdur. Sovetlər dönəmində ölkəmizdə onun əsərləri qadağan olunmuşdu. Ağaoğlunun Azərbaycan və Türk
xalqlarının hüquqi maariflənməsi və tərəqqisində özünəməxsus yeri var. Bu mənada yazıb nəşr etdirdiyi "Hüquq
tarixi", "Mən nəyəm", "Üç mədəniyyət", "Dövlət və fərd", "İxtilalmı inqilabmı?", "Sərbəst firqə xatirələri", "Sərbəst
insanlar ölkəsində", "İngiltərə və Hindistan" və qadın hüququ ilə bağlı "İslama görə islam aləmində qadın" və s.
əsərləri çox önəmlidir.
Əhməd bəy Mirzə Həsən oğlu - Ağaoğlu 1939-cu ildə Ankarada vəfat etmiş və orada dəfn olunmuşdur.
Ağaoğlunun həyat fəaliyyəti və yaradıcılığı ilə bağlı Azərbaycanda, Türkiyə və digər ölkələrdə onlarla
elmi-publisistik məqalələr, kitablar yazılmış, namizədlik və doktorluq monoqrafiyalarında əsərlərindən istifadə
edilmişdir.
Ağaoğlunun oğlu - Səməd Əhməd bəy Türkiyənin böyük siyasi və dövlət xadimi olmuş, üç dəfə
Türkiyə Böyük Millət Məclisinə deputat seçilmiş, dövlət naziri və Baş nazirin müavini vəzifələrində çalışmış,
20-dən artıq elmi-publisistik kitabın müəllifi olmuşdur.