41.İstehlak bazarları, yerinə yetirilən iş və xidmətləri xarakterizə edən göstəricilər sistemi və onların mahiyyətinin izahı

50. İşğaldan azad olunmuş ərazilərin təbiətini və təbii ehtiyyatlarına dəyən ziyanı qiymətləndirmək

Bildiyimiz kimi, transsərhəd çaylar və beynəlxalq göllərin mühafizəsinə dair konvensiya var. Erməni vəhşiləri o konvensiyanın üzvü deyillər. Ona görə də çaylarımıza istənilən tullantı sularını axıdır, onları çirkləndirirlər. Ermənistan mis molibden müəssisələrinin bütün tullantılarını Oxçuçaya axıdır. Ona görə də  haqq səslərini ucaltmalıdırlar. Azərbaycan da dünyanın bir parçası olduğundan bu məsələdə bütün dünya ekoloqları, qurumlar haqq səslərini qaldırmalıdırlar”.

Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin Milli Geoloji Kəşfiyyat Xidmətinin geologiya şöbəsinin rəisi Şahin Ataşovun sözlərinə görə, işğaldan azad olunmuş Qarabağ bölgəsi və ətraf rayonlarda 167 faydalı qazıntı yatağı qeydiyyata alınıb. Bunlardan 11-i Zəngilan rayonu ərazisindədir: “Bura Oxçuçay mərmərləşmiş üzlük daş yatağının Alabaşlı sahəsidir. Oxçuçay mərmərləşmiş üzlük daşının ümumi ehtiyatı 6 milyon 618 min kubmetr təşkil edir. Buradakı ehtiyat ümumi ehtiyatın bir hissəsini təşkil edir və hesablanaraq sahə balansına qeydiyyata alınıb. Lakin yataqda nə qədər istismar işlərinin aparıldığı hələ ki müəyyənləşdirilməyib. İşğala qədərki dövrdə həmin ərazilərdə istismar işləri aparılmayıb. İşğal dövründə aparılan istismar miqdarının müəyyənləşdirilməsi üçün isə ərazinin minalardan təmizlənməsi və yenidən geoloji təftiş işlərinin aparılmasına ehtiyac var. Ondan sonra üzlük daşı xammalının istismar miqdarı və dəyən ziyan müəyyənləşdiriləcək. Ümumilikdə isə yatağın ehtiyatı üzlük daşı və çınqıl xammalı kimi öyrənilib”.

Oxçuçayın erməni vandalları tərəfindən çirkləndirilməsindən danışan  Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin sektor müdiri Mehman Nəbiyev bildirib ki, mənbəyini Zəngəzur dağ silsiləsindən götürən Oxçuçay Zəngilan rayonu ərazisindən keçərək Araz çayına tökülür. Bu çayın mənbəyində yerləşən Qacaran mis molibden, Qafan mis saflaşdırma kombinatının toksiki tullantıları, eyni zamanda, həmin şəhərlərin məişət-çirkab tullantıları təmizlənmədən birbaşa Oxçuçaya axıdılır. Bu da həmin çayda ağır metalların normadan dəfələrlə çox qeydə alınmasına gətirib çıxarır. Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi tərəfindən transsərhəd çaylarda aparılan mütəmadi monitorinqlər göstərir ki, Oxçuçayın çirklənməsi digər transsərhəd çaylardan daha çoxdur. Həmin çaylarda ilin ilk üç ayı ərzində aparılan monitorinqin nəticələrinə görə nikelin miqdarı 7, kadmiumun 5, dəmirin 4, mis-molibdenin isə 2 dəfə normadan artıq olub. Eyni zamanda, martın əvvəllərində çayın çox ciddi çirklənməsi qeydə alınıb. Həmin günlərdə aparılan monitorinqlər zamanı çay hövzəsində bioresursların, xüsusilə qiymətli növ olan farel balıqlarının kütləvi surətdə məhv olması müşahidə olunub. Hazırda bu çayın çirklənməsi davam edir. Qacaran mis molibden, Qafan filiz saflaşdırma və emal müəssisələrinin istehsal gücünün artırılması, yeni yataqların istifadəyə verilməsi nəticəsində çayın çirklənməsi daha da çoxalıb. Belə transsərhəd çirklənmə hövzənin çirklənməsinə gətirib çıxarır ki, bu da çayın bioresurslarına, o cümlədən ekosisteminə ciddi təsir edir.

Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin Bioloji Müxtəlifliyin Qorunması Xidmətinin rəis müavini Arzu Səmədova bildirib ki, Zəngilan rayonu ərazisində iki xüsusi mühafizə olunan təbiət ərazisi yerləşir. Onlardan biri Bəsitçay Dövlət Təbiət Qoruğu, digər isə Arazboyu Dövlət Təbiət Yasaqlığıdır. Bəsitçay Dövlət Təbiət Qoruğu unikal landşaftı, ekosisteminə görə fərqlənir. Bura Azərbaycan Respublikasının “Qırmızı kitabı”na düşən nadir Şərq çinarlarının yayıldığı ən böyük arealdır. Təbii ki, bu, işğaldan öncə belə idi: “Qoruq 1974-cü ildə Ümummilli Lider Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə yaradılıb. Qoruğun yaradılmasında əsas məqsəd də məhz “Xan çinar”larının, yəni Şərq çinarlarının qorunmasından ibarət idi. Qoruq işğaldan öncə 107 hektar ərazini əhatə edirdi. Bu ərazinin 100 hektara qədəri Şərq çinarları, qalan ərazi qarışıq meşəlik idi. İlkin monitorinqlərə əsasən, qoruğun əksər hissəsi məhv edilib. Buradakı ağacların orta yaşı 150-dən 200-ə qədər idi. Hətta burada yaşı 1200-1500 ilə qədər olan Şərq çinarı da mövcud idi. Otuz il müddətində erməni vandallığı nəticəsində buradakı qədim Şərq çinarları kəsilib, yandırılıb, məhv edilib.

Arazboyu Dövlət Təbiət Yasaqlığı isə unikal Tuqay meşələrinin qorunması məqsədilə yaradılıb. Onun yaradılması Zəngilanın işğalından bir neçə ay əvvələ təsadüf edib. Demək olar ki, hazırda unikal Tuqay meşələrindən əsər-əlamət yoxdur. 2200 hektar ərazini əhatə etməsinə baxmayaraq, hazırda 1500 hektaradək meşəlik sahə, demək olar ki, məhv edilib. Çünki işğal müddətində Araz çayının məcrası dəyişdirilib və Tuqay meşələri suyun altında qalaraq məhv olub”.