161 Ədalət tahirzadə azərbaycan cümhuriYYƏTİ HÖkuməTİ heyəTİ-MÜRƏXXƏSƏSİ
Известия НАН Азербайджана. Серия общественных наук, 2018, №1
Yüklə 2,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Səlim bəy Behbudov. Azərbaycan hökuməti-Cümhuriyyəsi Sülh Heyəti-mürəxəssəsi rəisi Rəsulzadə Əmin bəy.
- XƏBƏRLƏR • TRANSACTIONS • ИЗВЕСТИЯ
- İstifadə olunmuş mənbə və ədəbiyyatın siyahısı
- Summary Adalet Tahirzadeh On the activities in Istanbul o f the Financial Mission o f the Plenipotentiary Delegation o f the
- Резюме Адалет Тагирзаде О деятельности в Стамбуле Финансовой миссии Полномочной делегации
- XƏBƏRLƏR TRANSACTIONS ИЗВЕСТИЯ
- 1918-ci ildə İstanbul Konfransına göndərilmiş Azərbaycan Heyəti-mürəxxəsəsinin üzvləri
- Azərbaycan Heyəti-mürəxxəsəsi İstanbulda Osmanlı nümayəndələri ilə. İyun-sentyabr 1918.
- Azərbaycan MEA-nın Xəbərləri, ictimai elmlər seriyası, 2018, №1 177
- XƏBƏRLƏR • TRANSACTIONS * ИЗВЕСТИЯ
- Ə.b.Rüstəmbəyov, S.b.Behbudov, M.Rəsulzadə və İ.Həqqi paşanın imzaladıqları birinci müqaviənin türkcə mətni XƏBƏRLƏR •
- İctimai əlmlər serivası я Mo- i Ə.b.Rüstəmbəyov, S.b.Behbudov, M.Rəsulzadə va İ.Həqqi paşanın
172 Известия НАН Азербайджана. Серия общественных наук, 2018, №1 fədən [5, v.62-62a], ikinci müqaviləninki isə bir səhifədən [5, v.61] ibarətdir. Hər iki müqavilə 16 eylül 334-cü ildə (16.9.1918) imzalanıb və onların sonunda imzalar bu qeydlərlə edilib:
[5, v.61, 62a]. NƏTİCƏ Məhəmmədəmin Rəsulzadənin başçılığı altında İstanbul Konfransına göndərilmiş He- yəti-mürəxxəsə və onun tərkib hissəsi olan Ma liyyə heyəti Birinci dünya savaşının sonlarında istər Azərbaycanın, istərsə Osmanlı dövlətinin ən mürəkkəb siyasi-iqtisadi durumunda fəaliy yət göstərməli olmuşdu. Mehmetciyin qanı ba hasına dövlətçiliyini qorumağa çalışan Azər baycanın paytaxtı hələ düşmən əsarəti altınday- dı, imperialist dövlətlərin amansız basqısı altın da inləyən Osmanlı hakimiyyəti də siyasi təla tümlər içində çalxalanırdı. Nə yazıqlar ki, bəzi tarixçilər bu obyektiv vəziyyəti nəzərə almadan Heyəti-mürəxxəsənin gördüyü işlərə kölgə salmağa çalışır. Məsələn, Dr. Mehman Ağayev yazır: “...Resulzade’nin, Osmanlı yetkililerinin
Birincisi, “Osmanlı yetkililərinin Azərbay can Cümhuriyyətinin iç işlərinə yapdıqlan mü daxilələr” ifadəsinin özü qeyri-səmimidir. Doğ 1 General. rudur, Azərbaycanın xilaskarı Nuru paşanın sonradan hakimiyyət işlərinə müdaxiləsi danıl mazdır, ancaq bunu “Osmanlı yetkililəri” kimi ümumiləşdirmək haqsızlıqdır. Həm də Azər baycandakı müdaxiləni yetərincə önləmədiyi üçün İstanbuldakı Rəsulzadəni suçlamaq nə qədər məntiqlidir? İkincisi də, hökumətin məhz “bu heyət ilə” “somut bir sonuç alınamayacağı” qənaətinə gəl diyinə görə Topçubaşovu İstanbula göndərməsi düşüncəsi də qüsurludur. 16 sentyabr müqavi lələrinin bağlanması göstərdi ki, Osmanlı döv ləti Bakının alınmasını gözləyirmiş, buna görə də maliyyə məsələləri həmin tarixədək irəli get məyib və bu işdə Heyəti-mürəxəssənin günahı yoxdu. Rəsulzadənin son məktubundan da gö ründüyü kimi, maliyyə işləri əslində tamam lanmışdı. Pulun kəsilməsinə isə beynəlxalq du rum əngəl törədib. M.Ağayev Heyəti-mürəxxəsənin İstanbula göndərilməsini nəzərdə tutaraq daha da irəli ge dir, Azərbaycan hakimiyyətini aşağılamaqdan çəkinmir: “Görüldüğü gibi Azerbaycan tarafı Osmanlı Hükumeti ’nin olurunu almadan İstan b u l’a resmi elçi atamıştı. Normal durumlarda bir ülkeye elçi gönderilirken oranın hükumetine bir kişiyi kabul ediyor musun diye önceden so rulur. Bu olur alma işine diplomatik dilde “ag- reman isteme ” denir. Azerbaycan Hükumeti ’nin bu hukuki prosedürü uygulamadan böyle bir diplomatik girişimde bulunması bile Azerbay can'daki iç işlerin ne kadar karışık olduğunu belgelemekteydi” [1, 73]. Bu sözləri 1918-ci il hadisələrini araşdıran və özünü “tarixçi” adlandıran şəxsin yazdığma inanmaq çətindir. Birincisi, Rəsulzadə İstanbula səfir kimi göndərilməmişdi ki, ondan aqreman istəniləydi. O, başqa dövlətlərin heyətlərinin də qatılacağı Konfransa göndərilmiş Azərbaycan heyətinin tam səlahiyyətli başçısı idi. İkincisi, üçüncü gündür ki, Gəncədə yerləşmiş, hələ yerini isitməmiş, ölkədəki anarxiyadan başını itirmiş təcrübəsiz və tam formalaşmamış bir hö kuməti “hüquqi proseduru” pozmaq naşılığında qınamaq sadəcə gülüncdür. Üçüncüsü də, He yəti-mürəxxəsənin göndərilməsini Osmanlım sultammn kürəkəni Ənvər paşanın qardaşı Nuru paşa öz dövlətinin razılığı ilə təşkil etmişdi. XƏBƏRLƏR • TRANSACTIONS • ИЗВЕСТИЯ Azərbaycan MEA-mn Xəbərləri. İctimai elmlər seriyası, 2018, №1 173 Son olaraq bunu deyə bilərik ki, gizli Os- manlı-Almaniya rəqabəti İstanbul Konfransının başlanmasına imkan vermədi və bu, 1918-ci ilin sentyabrında hamıya bəlli oldu. Oktyabr ayında bütün dövlətlərin İstanbuldakı nümayəndə he yətləri öz evlərinə geri döndü. Onların içində Azərbaycan Heyəti-mürəxxəsəsi də vardı. QISALTMALAR
Arxivi, ARDTXA - Azərbaycan Respublikası Dövlət Təhlükəsizlik Xidmətinin Arxivi,
ARPİİSSA - Azərbaycan Respublikası Prezi denti İşlər İdarəsinin Siyasi Sənədlər Arxivi, SPb.MDTA - Sankt-Peterburq Mərkəzi Dövlət Tarix Arxivi; a. - arxa(sı), f. - fond, siy. - siyahı, v. - vərəq.
1. Ağayev Mehman. Kurtuluş Savaşı Yılla- rında Türkiye-Azerbaycan İlişkileri. İstanbul: İQ Kültür Sanat Yaymcılık, 2008. 2. ARDA: f. 8, siy. 1, iş 17. 3. ARDA: f.77, siy.5, iş 151. 4. ARDA: f. 311, siy. 1, iş 686. 5. ARDA: f. 970, siy. 1, iş 10. 6. ARDA: f. 970, siy. 1, iş 138. 7. ARDTXA: PR-40924. 8. ARPİİSSA: f. 277, siy. 2, iş 7. 9. ARPİİSSA: f. 277, siy. 2, iş 21. 10. Həsənli Cəmil. Azərbaycan Xalq Cüm huriyyətinin xarici siyasəti (1918-1920). Bakı: “Garisma” MMC, 2009. 11. İmanov Vüqar. Azerbaycan-Osmanlı İlişkileri 1918 (Azerbaycan Belgelerine Göre). İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, 2006. 12. Qutqaşmlı Hacı İsmayıl bəy. Əsərləri. Tərtibçi və elmi redaktor Ə.Tahirzadədir. Bakı: “Kür”, 2003. 13. SPb.MDTA: f. 492, siy. 2, iş 5735. 14. SPb.MDTA: f. 492, siy. 2, iş 8235. 15. SPb.MDTA: f. 990, siy. 2, iş 1277. 16. Азербайджанская Демократическая Республика (1918-1920). Внешняя политика. (Документы и материалы). Баку: «Азербай джан», 1998. 17. «Кавказское слово», 12.05.1918, №93. 18. «Каспий», 18 (31).Х.1917, № 233. 19. Описание Карабагской провинции. Тифлис, 1866. Summary Adalet Tahirzadeh On the activities in Istanbul o f the Financial Mission o f the Plenipotentiary Delegation o f the Government o f the Republic o f Azerbaijan (1918) Key words: Azerbaijan Republic, Mahammadamin Rasulzade, Plenipotentiary Delegation, Istanbul Conference, Financial Mission, Selim-bey Behbudov, Asad-bey Rustambekov The political and financial situation o f the Azerbaijani government, which moved from Tiflis to Ganja on June 16, 1918, was extremely difficult. All hopes o f salvation were to the Ottoman Tur key, which provided Azerbaijan with all military and political assistance. With the aim o f taking a loan from Turkey and establishing political and economic relations with it, the government organized and on the following day sent a plenipotentiary delegation under the chairmanship o f Mammadamin Rasulzade to the Istanbul conference. In mid-July, the Financial Mission, consisting o f Selim-bey Behbudov (1883-1943), a diplomat who graduated from the Sorbonne University in Paris and engineer Asad-bey Rustambekov (1878-1961), a prominent representative o f the Gara- bagh nobility, joined the Delegation. From July to September, o f 1918, they worked in Istanbul on financial issues, together with M.Rasulzadeh which concluded two contracts with the Turkish side
174 Известия НАН Азербайджана. Серия общественных наук, 201S, №1 (16.9.1918) and prepared all conditions for the issue o f Azerbaijani banknotes in Istanbul. Unfortunately, because o f the complication o f the political situation in the region, all the work carried out by the Mission ended in vain. The article, written primarily on the basis o f archival documents, traces the life and activities o f members o f the Mission Behbudov and Rustambekov, o f which there is almost no information in the historiographical literature.
Политико-финансовое положение Азербайджанского правительства, переехавшего из Тифлиса в Ганджу 16 июня 1918 г., было крайне тяжелым. Все надежды на спасение были на Османскую Турцию, которая оказала Азербайджану всякую военно-политическую помощь. С целью взятия у Турции ссуды и установления с ней политико-экономических отношений правительство 17 июня организовало и на следующий же день отправило на Стамбульскую конференцию Полномочную делегацию под председательством Мамедэмина Расулзаде. В середине июля к делегации присоединилась и финансовая миссия, состоящая из Селим-бека Бейбутова (1883-1943) - дипломированного дипломата, окончившего Сорбонский универси тет в Париже и инженера Асад-бека Рустамбекова (1878-1961) - видного представителя га- рабагского дворянства. Находясь в Стамбуле с июля по сентябрь 1918 г., они занимались финансовыми вопросами, а именно вместе с М.Расулзаде заключили два договора с турецкой стороной (16.9.1918) и подготовили все условия для выпуска азербайджанских банкнот в Стамбуле. К сожалению, из-за осложнения политической ситуации в регионе все работы, проведенные миссией, закончились безрезультатно. В статье, написанной преимущественно на основе архивных документов, прослеживают ся жизнь и деятельность членов миссии Бейбутова и Рустамбекова, о которых почти нет ин формации в исторической литературе. XƏBƏRLƏR TRANSACTIONS ИЗВЕСТИЯ Azərbaycan MEA-nın Xəbərləri. İctimai elmlər seriyası, 2018, N°1 175 1918-ci ildə İstanbul Konfransına göndərilmiş Azərbaycan Heyəti-mürəxxəsəsinin üzvləri Sağdan. Oturanlar: Məhəmmədəmin Rəsulzadə (sədr), Xəlil bəy Xasməhəmmədov (mürəxxəs) Ayaq üstə: Aslan bəy Səfikürdski (mürəxxəs), Əhməd bəy Pepinov (müşavir) (Fotonun əsli özəl arxivimizdədir) XƏBƏRLƏR • TRANSACTIONS • ИЗВЕСТИЯ X Ə B Ə R L Ə R
• T R A N S A C T IO N S • ИЗ В Е СТ И Я
Soldan. Oturanlar: 1) polkovnik Əbdülhəmid Qaytabaşı (1889-1920), 2) Məhəmmədəmin Rəsulzadə (1884-1955) (Azərbaycan Heyəti-mürəxxəsəsi rəisi), 3) Osmanlı səfiri Muxtar bəy (Heyətin mehmandarı), 4) Xəlil bəy Xasməhəmmədov (1870-1945) (mürəxxəs), 5) Aslan bəy Səfıkiirdski (1881-1937) (mürəxxəs).
(Foto Dilqəm Əhmədin kolleksiyasındandır). 1 7
____ ____
____ ____
__ ____
____ И зв ест ия
Н АН А з е р б а й д ж а н а . С е р и я обще ств ен ных н а у к. 2 0 1 8 , № 1 Azərbaycan MEA-nın Xəbərləri, ictimai elmlər seriyası, 2018, №1 177 Səlim bəy Behbudov un məhbus fotosu Əsəd bəy Rüstəmbəyov İstanbulda paşa qızı olan nişanlısı ilə Səlim bəy Behbudov
178 Известия НАН Азербайджана. Серия общественных наук, 2018, N p i Ш И Ш ........
- • - ■****■ Г**1 4g2* S ^ y .+ ÏM w A ,
? * _>** •'*■' *r*>» [s / .
- * *
»‘^ Ş f — Л / .
** v j ^ v f y t * > iig < r* , , '?*№*£***? < -
: v i Ж*
^ ^1 * *iuV>
*5 ^ , >
•. f r ? V * A-
'.* * <~ t>bf gkä
Ə.b.Rüstəmbəyov, S.b.Behbudov, M.Rəsulzadə və İ.Həqqi paşanın imzaladıqları birinci müqaviənin türkcə mətni XƏBƏRLƏR • TRANSACTIONS ИЗВЕСТИЯ Azərbavcan MFA-nm Xoharlari İctimai əlmlər serivası я Mo- i Ə.b.Rüstəmbəyov, S.b.Behbudov, M.Rəsulzadə va İ.Həqqi paşanın imzaladıqları ikinci müqavilənin türkcə mətni XƏBƏRLƏR • TRANSACTIONS ИЗВЕСТИЯ Yüklə 2,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|