161 Ədalət tahirzadə azərbaycan cümhuriYYƏTİ HÖkuməTİ heyəTİ-MÜRƏXXƏSƏSİ
Azərbaycan MEA-nsn Xəbərləri. İctimai elmlər seriyası, 2018, №1
Yüklə 2,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- XƏBƏRLƏR • TRANSACTIONS • ИЗВЕСТИЯ
- MALİYYƏ HEYƏTİNİN FƏALİYYƏTİ RƏSULZADƏNİN MƏKTUBLARINDA
Azərbaycan MEA-nsn Xəbərləri. İctimai elmlər seriyası, 2018, №1 167 ərizəçi bu İnstitutun tələb etdiyi sənədləri gön dərdiyini bildirərək onların qəbul olunmasını xahiş edib [15, v .l]. Yeri gəlmişkən, bu haqda poçt və teleqraf baş idarəsinin özü də 27 iyun 1903-cü ildə İnstitut direktoruna rəsmi məktub göndərib [15, v .l 4]. 8 sentyabr 1903-cü ildə İnstitut rəhbərliyi Rüstəmbəyova 1972 saylı məktub göndərərək onun 27 avqustdan III kursa qəbul edildiyini, məşğələlərin 15 sentyabrda başlanacağım xəbər verib [15, v .l 6]. Göstərilən vaxtda Rusiya pay taxtına gələn Əsəd bəy evdən ailə ilə bağlı teleqram aldığına görə Şuşaya getməkdən ötrü 15 oktyabr-20 noyabr müddəti üçün İnstitutdan icazə istəyib [15, v .l 7]. Bundan sonra da ona Şuşaya getmək üçün hər il İnstitut rəhbərliyi icazə verib. Tələbə Rüstəmbəyov 5 iyul 1907-ci ildə xaricə getmək üçün Novorossiyskdə xarici pas port alıb. Sənəddəki qeydlərə əsasən, 19 iyul-8 dekabr 1907-ci il müddətində xarici səfərdə olub [15, v.3-9]. 1910-cu ildə xəstəliyi üzündən təhsilində fasilə yaranıb. Dərslərdə iştirak etmədiyinə görə İstitutdan çıxarılıb və az sonra yenidən bərpa edilib [15, v.39]. Ümumən onun tələbə şəxsi işində xəstəliyi ilə bağlı çoxlu sənəd var. 8 aprel 1911-ci ildə isə direktordan xəstəliyinə görə İns titutdan çıxarılmasını və sənədlərinin ona göndə rilməsini xahiş edib. Sənədlər ona 26 apreldə təqdim edilib [15, v.48]. Beləliklə, bu İnstitutda 8 il oxusa da qurtararaq diplom ala bilməyib. Mühəndis Rüstəmbəyovun 1911-ci ildən sonra haralarda və hansı vəzifələrdə qulluq et məsi haqqında geniş məlumat yoxdur. Bildiyi miz budur ki, o, 1918-ci ilədək özünü bacarıqlı mütəxəssis kimi tanıtmağı bacarıb. Dediyimizə sübut olaraq bu faktı göstərə bilərik ki, 1918-ci ildə o, Zaqafqaziya hökumətində mühüm vəzi fələr tutub. Belə ki, Tiflisdə çıxan “Kavkaz- skoye slovo” qəzeti 1918-ci ilin mayında “Xro- nika” bölməsində “Təyinat” başlığı altında bu xəbəri yerləşdirib: “Vəzifəsini tərk etmiş Mehdi bəy Hacınskinin yerinə Ə. Rüstəmbəyov ticarət və sənaye nazirinin m üavini təyin edilib” [17]. Doğrudur, 26 mayda Zaqafqaziya Federativ Cümhuriyyətinin dağılması ilə bu vəzifə də aradan qalxdı, ancaq bu, Rüstəmbəyovun dövlət adamı kimi bacarığına, əlbəttə, kölgə sala bilməz. 28 may 1918-ci ildə Azərbaycan Cümhu riyyətinin qurulması ilə Rüstəmbəyovun da hə yatında tam yeni məzmunlu bir dönəm başlanıb. Cümhuriyyət illərindəki (1918-1920) fəaliyyəti Əsəd bəyin yaşamının ən şərəfli səhifələrini təşkil edir. Ancaq ən ürəkgöynədən cəhət bura sıdır ki, o, sovet dönəmindəki bütün yaşamı boyunca bu xidmətləri hamıdan gizlədərək sus mağa məcbur olub. Özəlliklə Osmanlı dövlətində Azərbaycan hökumətinin nümayəndəsi kimi çalışmış mü həndis Rüstəmbəyov özünü bacarıqlı diplomat və iqtisadçı kimi göstərə bilib. Onun qardaş öl kədə gördüyü işlər yenicə dövlətçiliyə qədəm basmış Azərbaycan üçün çox önəmli idi. Əsəd bəy İstanbulda dövlət adamları ilə o qədər sə mimi münasibətlər qurub ki, Rüstəmbəyovlarla qohumluq bağlan olan1 böyük Salman Mümta- zın (1884-1941) nəvəsi şərqşünas Urxun Qala- bəyovun bizə verdiyi bilgiyə görə, o, burada hətta Sultan Əbdülhəmidin nəslindən hansısa paşanın qızı olan Fəridə xanımla nişanlanıbmış, evlənəcəklərmiş. (Urxun bəy Əsəd bəyin başqa fotoları ilə yanaşı, Fəridə xanımla çəkdirdiyi şəklini də lütfkarlıqla bizə bağışlayıb. Onun de diyinə görə, Əsəd bəy Azərbaycana qayıdaraq buradakı bütün torpaq və mülklərini sataraq Türkiyəyə dönmək, bundan sonra evlənmək is təyib, ancaq sovet hakimiyyəti onun bütün planlarım alt-üst edib və paşa qızı ilə izdivacı baş tutmayıb). Türkiyədə Məhəmmədəmin Rəsulzadənin başçılıq etdiyi Azərbaycan Heyəti-mürəxxəsə- sindəki Maliyyə heyətinin üzvü kimi Səlim bəy Behbudovla birgə çalışan Rüstəmbəyov bütün gücünü burada Azərbaycan pullarının kəsilməsi, gənc Azərbaycan dövlətinə Osmanlının maddi yardımının təşkil edilməsi və b. dövlət əhəmiy yətli məsələlərin həllinə yönəldib. (Bu haqda bir qədər soma geniş danışılacaq). İstanbuldan döndükdən sonra Azərbaycan Cümhuriyyətinin torpaq naziri əvəzi Hidayət 1 Əsəd bəy Rüstəmbəyov S.Mümtazm qızı Şəhla xanımın (1916-1996) qayınanası Zibəndə xanım Rüstəmbəyova nın (7-1954) dayısı oğludur və Bakıda yaşadığı vaxt daim Şəhla xammgilin qonağı olub.
168 Известия НАН Азербайджана. Серия общественных наук, 2018, №1 bəy Sultanovun 39 saylı əmri ilə Rüstəmbəyov 25 fevral 1919-cu ildən Azərbaycan Cümhuriy yətinin su müfəttişi təyin edilib [3, v .l]. Bu vəzifədə onu sentyabr ayınadək görürük. Azərbaycan Cümhuriyyəti təriqi-məabir (yollar) naziri X.b.Məlikaslanovun 22 sentyabr 1919- cu il tarixdə torpaq nazirinə göndərdiyi 4585 saylı məktubda oxuyuruq: “Tabeliyinizdə-
bağlı olaraq ikinci dəfə göndərilib. Cümhuriyyət devrildikdən sonra savadsız kommunistlərin savadlı “bəy-xan övladları”na böyük ehtiyacı yaranmışdı. 2 may 1920-ci ildə xalq torpaq komissarı Ağamalıoğlunun verdiyi 16 saylı şəhadətnamədə Əsəd bəy Rüstəmbəyo- vun Xalq Torpaq Komissarlığında su müfəttişi vəzifəsini tutduğu təsdiqlənib [3, v.10]. Komis sarlığın su şöbəsi üzrə 26 may 1920-ci il tarixli 101 saylı əmri ilə “Əsəd Rüstəmbəyov” su şöbə sinin müdiri təyin edilib [3, v .l2]. Azərb. SSR Neft Komitəsinə keçdiyi üçün o, 16 dekabr 1920- ci ildə 242/972 saylı əmrlə Torpaq Komis- sarlığmdakı vəzifəsindən azad edilib [3, v.l4j. Rüstəmbəyovun Neft Komitəsində hansı vəzifəni tutduğu bəlli deyil, ancaq 1925-ci ildə onu yenidən Torpaq Komissarlığında görürük. Belə ki, o, Yessentukidəki “Edem” sanatorisin- dən komissar D.Bünyadzadəyə teleqram vura raq məzuniyyəti 15 avqustda bitsə də müali cəsinin 1 sentyabradək davam etdiyini bildirib və müalicəsinin sonunadək icazə istəyib [3, v .l 6]. Komissar 20 avqust 1925-ci ildə tele qramla “icazə verirəm” bildirib [3, v . l 5]. Əsəd bəyin həyatının sonrakı dönəmləri haqqında geniş bilgi əldə edə bilməsək də, onunla xeyli ünsiyyətdə bulunmuş Urxun Qala- bəyovun bizə bildirdiyinə görə, o, 1950-ci illə rin ikinci yarısınadək Rusiyada (özəlliklə Mos kva və Leninqradda) yaşayıb və işləyib, burada ailə qurub (övladları olmayıb), sonra isə Azəmeftin istəyi ilə Azərbaycana gəlib və öm rünün qalan hissəsini Azəmeft sistemində rəh bər vəzifələrdə çalışıb. Bakıda ev verilmiş Əsəd bəy tənha yaşayıb və ən çox Salman Mümtazın ailəsi ilə ünsiyyətdə olub. Dünyasım dəyişərkən də cənazəsi Mümtazın evindən götürülüb, dəf nini isə dövlət təşkil edib.
Azərbaycan hökumətinin İstanbul Konfran sına göndərdiyi Heyəti-mürəxxəsənin sədri Mə- həmmədəmin Rəsulzadə Gəncəyə - xariciyyə naziri Məhəmmədhəsən Hacınskiyə 4 avqust 1918-ci ildə göndərdiyi məktubda yazırdı: “Bən bir həftədən bəri xəstə olaraq yataqda yatıyor- dum. Əsəd bəylə Səlim bəy [sədrəzəm] Tələt paşa ilə - ki, eyni zamanda da maliyyə vəziri yerini görüyor - görüşüb bəzi müqərrərat1 al- mışlardır. 2 milyon lirə bizə avans verəcəklər dir. 2 milyon lirənin üç misli əskinas basdıra- cağız. Vahidi-qiyasimizin adı “azəri” olacaq. Bu avans 6 ay içün olub müddəti-tədiyyəsi də on y ıl olacaqdır. Əsasati-məzkurə Heyəti-Vü- kəlaca təsdiqə iqtiran eyləmiş, yalnız Avropada bulunan maliyyə vəziri Cavid bəyin də ələlüsul rizasını bilmək içün kəndisinə bir teleqraf çək mişlər dir. Kəndisindən cavab alınınca bir surəti-müqavilə tərtib olunacaq və tərəfimizdən imza ediləcəkdir ” [11, 90]. Bu bəlgədə Maliyyə heyətinin üzvləri Beh budov və Rüstəmbəyovun gördüyü işlər haq qında Azərbaycan hökumətinə qısaca bilgi ve rilib. Ancaq Rəsulzadənin sonrakı məktubların dan bu haqda daha geniş məlumat ala bilirik. Onun 2 eylül (sentyabr) 1918-ci ildə xariciyyə naziri M.Hacmskiyə yazdığı növbəti məktubda Heyətin fəaliyyəti müfəssəl təsvir edilib. Həcm cə geniş olsa da tarixi əhəmiyyətini nəzərə ala raq onu aşağıda qısaltmadan verməyi məqsədə uyğun sayırıq: “Para məsələsini böylə həll edə bildik: Osmanlı Şiməndüfərləri2 və Əsgəri Li manları İdarəsi ilə Azərbaycan hökuməti na minə bir müqavilənamə bağladıq. Müqaviləna- 1 Qərarlar. 2 Dəmiryolu. XƏBƏRLƏR • TRANSACTIONS • ИЗВЕСТИЯ Yüklə 2,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|