11-Mavzu: Deviant xulq– ijtimoiy-pedagogik muammo sifatida. Reja

Delinkvent xulq-atvori – deviantlikdan farqli ravishda bolalar va o’smirlarning assotsial xulq-atvori bilan xarakterlanadi. Bu xulqiy harakatlarda huquqiy me’yorlarni bola buzib o’tsada, biroq huquqiy, jinoiy javobgarlikka tortilmaydi. Sababi cheklangan ijtimoiy xavfli yoki bola jinoiy javobgarlikka tortilish yoshiga yetmagan hisoblanadi.
Delinkvent xulq-atvorda: asosan inson shaxsiga qarshi agressiv-zo’ravonlik xulqi, haqorat, janjalkashlik, o’t qo’yish, sadistlik harakatlari ajralib turadi.
Delinkvent (lotin tilidan delinqveng-huquqbuzar)-xulqiy og’ishgan sub’ekt, o’z harakatlarida jinoiy jazolanadigan faoliyatlarni amalga oshiradi.
- o’arazli xulq-atvor, o’zida mayda o’g’rilik, bosqinchilik, talnchilik, avtotransportni o’g’irlash va boshqalarni amalga oshirib, moddiy manfaat ko’rinishning ilinjida mulkiy tajovuz qilishdan iborat.
- Giyohvand moddalarni tarqatish va sotish.
Kriminal (jinoiy) xulq-atvor (lotin tilidan, criminalis-jinoyatchilik) huquqbuzarlik harakati bo’lib, jinoiy javobgarlik yoshiga yetguncha, jinoiy ish ochishda asos bo’lib xizmat qiluvchi va Jinoyat kodeksining belgilangan moddalari bilan asoslanadigan xulq-atvor
3. O’smirlarda deviant xulq-atvor sabablari

Inson taraqqiyoti ko’pgina omillar o’zaro ta’siri bilan asoslanadi: irsiy avloddan-avlodga o’uvchi, muhit, tarbiya, insonning shaxsiy amaliy faoliyati kabilarga bog’liq. Voyaga yetmaganlarning deviant xulq-atvorini asoslovchi asosiy omillarni ajratib ko’rsatish mumkin.

1. Biologik omil. Bola organizmini noqulay fiziologik yoki anatomik xususiyatlari mavjud bo’lib, uni ijtimoiy moslashuvini qiyinlashtiradi. Bularga: - genetik, avloddan avlodga o’tuvchi xususiyatlar. Ularga aqliy rivojlanishning buzilishi, eshitish va ko’rishda nuqsonli bo’lganlar, asab sistemasining buzilishi kabilar kiradi. Bunday bolalar hali ona qornidayoq noto’g’ri ovqatlanish, onaning ichkilikbozlik, chekishga ruju quyishi, onaning kasallanishi (jismoniy va psixik jarohatlar, surunkali yuqumli kasalliklari); irsiy kasalliklarning ta’siri, ayniqsa, irsiylik, alkogolizm ta’sirida bo’ladilar;
- inson organizmiga ta’sir etuvchi psixo-fiziologik og’ir tashvishlar, janjalli vaziyatlar, atrof-muhitning kimyoviy tarkibi, energiyaning yangi turlari, somatik‡‡‡, allergik kasalliklari turlari olib kelishiga sabab bo’ladi.
- Fiziologik, o’z tarkibiga nutqdagi nuqsonli, tashqi qiyofadagi nuqsonlar, konstituttsion-somatik nuqsonlar sababli atrofdagilar bilan munosabatda negativ holatlarni yuzaga keltiradi va shaxslararo munosabatda bolaning o’z tengdoshlari, jamoa o’rtasidagi chekkaga chiqish, turtilishga olib keladi.
2. Psixik omil. Bola psixopatologiyasida yoki aktsentuatsiya§§§Sida (haddan tashqari zo’riqish) xarakterining alohida xususiyati bilan ifodalanadi. Bu hulqiy og’ishganlik bola asab-ruhiy kasalliklar psixopatiya, nevrosteniya bilan xastalanganligi orqali vujudga keladi. Aktsentuirlashgan xarakter xususiyatiga ega bo’lgan bolalar turli psixologik ta’sirlarga o’ta sezgir, psixik me’yorning eng chetki turi bo’lib, tibbiy-ijtimoiy reabilitatsiyaga muhtoj va tarbiya xarakteridagi chora-tadbirlarning ko’rilishini talab etadigan bolalardir.
3. Ijtimoiy-pedagogik omillar. Oila, maktab va ijtimoiy tarbiya nuqsonlarida namoyon bo’ladi. Bu omil bolani erta ijtimoiylashuvdan og’ishganlikka, bolalik davridayoq maktabda o’zlashtirmovchilik tufayli maktab bilan aloqaning uzilishi (pedagogik bo’sh qo’yish) olib keladi. O’smirda maktabga bo’lgan ongli ravishda qiziqishning shakllanmasligi motiviga sabab bo’ladi. Bunday bolalar maktabga yomon tayyorlangan, uy vazifalariga negativ munosabatda bo’luvchi, maktab baholariga befarq bo’ladigan, o’quv dezadaptatsiyasiga uchrovchi bo’ladilar.
-O’quv dezadaptatsiya – bolaning maktabga bo’lgan umumiy qiziqishini saqlanishida bir yoki ikki fanni o’zlashtirishda qiyinchilikka duch kelgan holatidir.
- maktab dezaptatsiya – bolaning yosh xususiyatida ta’lim olishidagi qiyinchiliklar bilan bir qatorda xulqiy buzilish holatlari o’qituvchilar, sinfdoshlari bilan janjalli vaziyatlar ko’rinishida o’ringa chiqadi. Dars qoldirish odatlari paydo bo’ladi.
- ijtimoiy dezadaptatsiya – bolaning o’qishga bo’lgan qiziqishi, maktab jamoasining talablariga javob berishdan qochish holatlari, turli asotsial jamoalarga kirib ketish, spirtli ichimliklarga, giyohvandlik moddalariga qiziqishining ortishi bilan namoyon bo’ladi.
Bolaning ijtimoiy rivojlanishidagi og’ishganlik omillarga yomon oilalar sabab bo’ladi. SHunday oilaviy o’zaro munosabatlar usullari mavjudki, ular voyaga yetmaganlarning assotsial xulq-atvorining shakllanishiga olib boradi:
1. Tarbiyaviy va oilaning ichki munosabatlarining disgarmonik usuli. Bu usul o’zida bir tomondan, bola istaklariga ko’ra bo’lsa, ikkinchi tomondan, bolaning janjalli vaziyatlarga yoki oilada ikki xil axloqiy qarash mavjudligi: oila uchun boshqa, jamiyat uchun umuman boshqacha bo’lgan tarbiyaviy holatlar.
2. Barqaror bo’lmagan, janjalli usul noto’liq oilalarga tarbiyaviy ta’sir etuvchi, er-xotin ajralishi, ota-ona va bolalar uzoq muddat alohida yashashlari sababli yuzaga keladi.
3. Munosabatlarning assotsial usuli yomon tashkil etilgan oilalarda, doimiy spirtli ichimliklar ichish, giyohvandlikka berilish, axloqsizlik, ota-onaning jinoyatchilik xulq-atvori, “oilaviy qahri qattiqlik” va zo’ravonlik kabi illatlarda yuzaga keladi.

Qahrli munosabatlar (haqorat, xo’rlash) deb bolaga g’amxo’rlik qiluvchi, qaramog’iga olgan odamlar tomonidan zarar yetkazilishining ko’pgina harakatlariga aytiladi. Bu harakatlarga bolala jismoniy zarar yetkaziluvchi jismoniy, emotsional (hissiy), jinsiy qiynoqlar bilan azoblash, ko’p takrorlanuvchi noo’rin jazolar kiradi.

Qahrli munosabatlarga bolalar uyda, oilada, ko’chada, maktabda, bolalar mehribonlik uylarida, kasalxona va boshqa bolalar muassasalarida duch kelishlari mumkin.
SHunday holatlardagi bolalar, xavfsizlik hissini sezmaydilar. Ularning me’yoriy rivojlanishida bu hissiyotning ahamiyati katta. Bu esa bolalaga uni o’zi haqida, men yomonman, hech kimga kerakmasman, sevimli emasman deb o’ylashlariga sabab bo’ladi. Qahrli munosabatlarning har qanday turi bola sog’lig’iga katta zarar yetkazadi. Uning hayoti va ijtimoiy moslashuvchanligida xavf tug’diradi.
4. Ijtimoiy-iqtisodiy omillar ijtimoiy tengsizlikka sabab bo’ladi. Jamiyatni boy va kambag’allar, jamiyat uchun eng ahamiyatli aholining kambag’allashuvi, ishsizlik kabi qatlamlarga ajratadi. Ijtimoiy qabul qilingan halol ish haqqini (qonuniy) olish usullarining cheklanishi, inflyatsiya va ijtimoiy tartibbuzarlikka olib keladi.
5. Axloqiy-ma’naviy omillar. Hozirgi davrning jamiyatda bir tomondan ma’naviy axloqiy darajaning pasayishi bo’lsa, qadriyatli, birinch navbatda axloqiy xulqning buzilishi, boshqa tomondan, jamiyatning neytral munosabatlarida deviant xulq-atvor munosabatlarida yuzaga kelishiga olib keladi.