1-mavzu: O’sish va rivojlanishning umumiy qonuniyatlari reja

Harakatlanish tizimining umumiy anatomiyasi

Tana shaklini ushlab turuvchi skelet, bog’lovchi to’qimalar tuzilmasida bog’langan suyaksimon va tog’ay elementlardan shakllanadi. Uning qismlari skelet muskullari yordamida harakatlantiriladi yoki maxsus holat va vaziyatda ushlab turiladi. Keng qamrovli harakatlanish tizimi atamasi o’z ichiga skelet va muskullarni oladi. Passiv harakatlanish tizimi skeletlar va ularning birlashmalaridan iborat bo’lsa, aktiv harakatlanish tizimi o’z ichiga poyalar va ularning qo’shimcha tuzilmalarini (poya g’iloflari, kesmasimon suyaklar) oladi. O’zlarining ushlab turish vazifasidan tashqari, skelet elementlari va ularning birlashmalari muskullarga harakat davomida tayanch sifatida xizmat qiladi, skelet elementlari, birlashmalari va muskullari birgalikda harakatlanish organlarini xosil qiladi. Shu bilan birga skelet elementlari organlar tizimini himoya qilish vazifasini ham bajaradi (bosh suyagi, umurtqa kanali, ko’krak qafasi).

Suyaklar

Suyak skeleti suyaklarning turli tuzilmalari va shaklaridan iborat. Katta yoshli odamda skelet 200 ta alohida suyaklardan tashkil topgan Ular tig’ay, tolali va synovial birlashmalar orqali bog’langan. Har bir suyak, tog’ay birlashma yuzalar va joylar qayi yumshoq paylar birikkan, birlashtiruvchi to’qima g’ilofi bilan o’ralgan xuddi paypoq kabi.

Har bir suyak shakli genetik yo’l bilan aniqlanadi, lekin uning tuzilishi unga qo’yiladigan mehanik talabning kengligi va turiga bog’liq. Tashqi ko’rinishga ko’ra suyaklar uzun, qisqa, tekis, va qiyshiq suyaklarga ajratiladi. Uzun suyaklarga misol tariqasida (naysimon suyaklar) bir-biridan erkin bilak to’piqdan tashqari suyaklar olinadi. Uzun suyaklar har bir yakunida diofiz va epifizdan iborat bo’ladi. O’sish mobaynida har bir dioepifiz va shunga mansub epifiz epifizsimon to’g’aylar yordamida ajratiladi. Qisqa suyaklar kubsimon shakldagi suyaklar bilak va to’piq suyaklarni o’z ichiga oladi.

Yassi suyaklar orasida qovurg’a ko’krak yelka va bosh suyaklari mavjud. Notog’ri suyaklar umurtqa va bosh suyak po’stidagi suyaklarni o’z ichiga oladi. Bosh suyakdagi ayrim suyaklar (oldingi yuqorigi jag’) g’ovaksimon boshliqlardan tashkil topgan. Sesamasimon suyaklar bu paylarga birikkan suyaklardir (tizza qopqog’i) va nihoyat ayrim qo’shimcha suyaklar ayniqsa qo’l va oyoqda ko’p uchraydi, yordamchi suyaklar deb ataladi. Ularning rentgen suratdagi ko’rinishi tashxisdagi xatolikka sabab bo’lishi mumkun.

Orqa ustun mustaqil oson harakatlanadigan segmentlardan tashkil topgan bo’lib ularning har biri oson harakatlanadigan va qimirlamaydigan bo’g’imlar orqali birlashgan. Mustaqil harakatlanadigan segmentlar funksional tizm hisoblanadi. U ikki qo’shni umurtqa suyagi biriktirilgan diskdan iborat. O’rta umurtqa diski mustaqil harakatlanadigan segmentda muhim ahamiyat kasb etadi. U tashqi zich tolali to’qima doirasidan iborat. Qo’shimcha sifatida shuni aytishismiz mumkin-ki, umurtqa, ko’ndalang jarayon va umurtqa ustuni bir-biri bilan kuchli paylar tizimi orqali bog’langan. Ularning jihatlarining yo’nalishlardagi o’zgarishlari har bir umurtqa segmentini harakatlanlanishini belgilaydi.