" Əsli-Kərəm" Dastanı Və Alban Mədəniyyəti
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
olduqlarına görə əsərin üzünü köçürəndə erməni katalikoslarının göstərişi ilə qəsdən təhriflərə yol vermişlər. Alban şairi Dəvdəkin əsərlərinin aqibəti də belə olmuşdur. Bununla belə alban ədəbiyyatı XIII əsrə qədər yaşadı». Əkbər İrəvanlı «Əsli-Kərəm» dastanını ermənilər arasında ən geniş yayılmış dastan saymışdır. Müəllifin fikrinə görə, ermənilər bu Azərbaycan dastanını sadəcə iqtibas etməmiş, əksinə, böyük yaradıcılıqla yanaşmışlar. Özlüyündə aydındır ki, bu yanaşma erməni xislətinə uyğun olaraq özününküləşdirmə olmuşdur. Bəzi tədqiqatçılarımızın fikrincə, Azərbaycan aşıq sənətinin professional ifaçılıq səviyyəsinə qalxması və inkişaf etdirilməsi şərti olaraq adlandırılan Göyçə aşıq məktəbi ilə bağlıdır. Əslində həmin yaradıcılıq ənənələri böyük bir ərazini Göyçə, Borçalı, Zəngəzur, Qazax və Gəncə aşıq sənətini əhatə edir. Göyçə məktəbi, Göyçə gölü sahilində, qədim oğuzların məskun olduqları yerlərdə ozan yaradıcılığının aşıq sənətinə keçid aldığı bir dövrdə meydana gəlmişdir.Burada aşıq ənənələrinin yaranması və inkişafı IX-X əsrlərdən başlanmışdır. Bu fikirlə razılaşmaq olar. Şübhə yoxdur ki, bu məktəblərin də əsasını dastan yaradıcılığı təşkil etmişdir. Sadəcə olaraq bu dastanlar yazıya alınmadığından əsrlər süzgəcindən keçərək ya itmiş, ya da müəyyən dərəcə forması və məzmunu müasir dövrə uyğunlaşdırılmış şəkildə gəlib bizə çatmışdır. Araşdırmalar göstərir ki, X-XIII əsrlərdə xristian- müsəlman münasibətləri yazılı ədəbiyyatımızda bu və ya digər dərəcədə öz əksini tapmışdır. Buna «Xristian oğlu və molla qızı» adlı şeri misal göstərmək olar: Sən müsürman molla qızı, Mən havanes keşiş oğlu. Yeri- yeri kavur oğlu Götür bizdən muhal sözü Sən havanes keşiş oğlu Mən müsəlman molla qızı. Biz bu barədə sonrakı fəsildə ətraflı bəhs edəcəyik. IX-XI əsrlər alban xalqında dini qütbləşmənin daha çox nəzərə çarpdığı bir dövr idi. Bir çox sevgililər məhəbbət ayrılığını başqa-başqa dinlərə mənsub olduqları üçün dadmışlar. Xalqın bu dini ayrılığa, xristian- müsəlman münasibətlərinə etirazının məntiqi nəticəsi kimi bu cür məhəbbət dastanları yaranmışdır. «Əsli-Kərəm» dastanının variant fərqləri Bu hissədə biz «Əsli-Kərəm» dastanının variant fərqlərindən, başqa sözlə, müxtəlif xalqlarda olan variantlarından bəhs edəcəyik. Bunun üçün əvvəlcə dastanın Azərbaycan variantının qısa məzmununa nəzər yetirək. Bunu dastanın ilkin yaranma məkanının Azərbaycan ərazisi olması məsələsi zəruri edir. Bu, fikrimizcə, dastanla bağlı sonradan ortaya çıxan bir sıra suallara bir növ açar rolunu oynayacaq. Gəncə xanı Ziyad xanla onun xəzinədarı (bəzi variantlarda dostu və ya vəziri) Qara Məlik uzun illər idi ki, dövləti bir yerdə idarə edirdilər. Ancaq onların həm də bir ümumi dərdi var idi, o da övladsızlıq dərdi idi. Onlar qərara gəlirlər ki, acları, yetimləri yedirib, doyuzdursunlar, bəlkə onda övladları olar. Ziyad xan (bəzi variantlarda Qara Məlik) təklif edir ki, övladları olsa onları bir- birlərinə beşikdə göbəkkəsmə nişanlı etsinlər. Onlar belə də edirlər. Aylar ötür, günlər keçir xanın oğlu, keşişin isə qızı olur. Xan oğlunun adını Mahmud, keşiş qızının adını Məryəm qoyur. İllər keçir, uşaqlar böyüyüb boya-başa çatırlar. Günlərin birində Mahmud ova çıxdığı zaman Məryəmi baxçada görür. Gənclər bir- birlərini tanıyır və sevişirlər. Variantların heç birində yaxşı əsaslandırılmayan səbəbə görə hər ikisi adlarını dəyişirlər: oğlan adını Kərəm, qız isə Əsli qoyur. Ziyad xan işi bilib keşişi çağırtdırır, əhd-peymanı onun yadına salır. Keşiş bu izdivaca ürəkdən razı deyildi. Buna görə də keşiş xandan üç ay möhlət alır və qızını da götürüb başqa ölkəyə qaçır. Kərəm lələsi, yəni tərbiyəçisi Sofi ilə onların arxasınca düşür, obalar, kəndlər, şəhərlər gəzir. Bir neçə yerdə Əslini tapırsa da, öz sadəlövhlüyündən keşişin yalan vədlərinə inanıb qızı yenə əldən qaçırır. Nəhayət, bir şəhərdə vəziyyət elə şəkil alır ki, keşiş qızı Kərəmə verməyə məcbur olur. Qara Məlik çox sehrkar idi. Toy gecəsi üçün o, qızına xüsusi bir gəlinlik paltarı hazırlayır. Bu paltar sehrli olur və Kərəm nə qədər çalışırsa düymələri aça bilmir. Nəhayət, sazı,səsi, sözü ilə düymələrə yalvarmağa başlayır. Düymələr bir-bir açılır, son düymə açıldıqda bir alov çıxaraq Kərəmi yandırır. Dastanın bu hissəsi çox təsirli verilmişdir. Son nəfəsində Kərəm: Bir atəş düşdü canıma, Anam yox gəlsin yanıma. Ellər ağlasın halıma, Yanıram, Əslim, yanıram-dedi. Əsli, kəmfürsət, qəlbən məkrli, hiyləgər ataya, balasının qəminə şərik çıxmayan anaya nifrətlər yağdırır: Allah sizə bəlalar versin, ana, Ana, Kərəm yandı- deyib, ağlaram. Qan ağlayır bağda güllər, lalələr, Ana, Kərəm yandı- deyib ağlaram. Gödək etdiz siz Əslinin dilini, Bülbül olan buraxarmı gülünü. Gözüm lə görürəm Kərəm külünü, Ana, Kərəm yandı- deyib ağlaram. Əsli özünə divan tutdu, nalə, inilti qoparıb, dünyanı başına götürdü. Nə qədər çalışsa da, Kərəmin alovunu söndürə bilmədi. Məhəbbət tonqalında yanıb külə dönən Kərəmin odunda özü də yandı. Kərəm külü Əsli külünə qovuşdu. O vaxtdan indiyə qədər insanlar bu sevgiyə yas saxladı, qara geydi. Keşişin qəddarlığı o qədər həddini aşır ki, hətta o dünyada da nakam sevgililərin ruhlarını ayırmaq fikrinə düşür. Dastanın sonunda oxuyuruq ki, Əsli ilə Kərəmin qoşa qəbirlərindən aralı keşişin qəbri dayanır. Qoşa qəbirlərdən qalxan qoşa qızılgüllər bir- birinə baş əyir, qovuşmaq istəyir, lakin keşişin qəbiri üstündən qalxan qaratikan kolu bu qoşa güllərin bir-birlərinə qovuşmağına imkan vermir. Bu tikanı nə qədər qırıb atırlarsa, səhərisi gün görürlər ki, qaratikan kolu yenə bitib. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|