Haci qasimli
Yüklə 302,58 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ABİDƏLƏRİNİN ROLU
- ƏDƏBİYYAT
| HACI QASIMLI Bakı Dövlət Universiteti bdu.kitfak@inbox.ru
TÜRK-İSLAM MƏDƏNİYYƏTİNİN FORMALAŞMASINDA NAXÇIVANIN TARİXİ ABİDƏLƏRİNİN ROLU
Türk-İslam dini yarandığı vaxtdan günümüzə qədər daim sülhün və həmrəyliyin tərəfdarı olmuşdur. Humanist islami dəyərlərin qorunub saxlanılması və təbliğndə mədəni irsin bariz nümunəsi kimi tarixi abidələrin-qalaların, qəsrlərin, könə müqəddəs tikililərin, muzeylərin rolu əvəzolunmazdır. Naxçıvan bəşər sivilizasiyasının mühüm ocaqlarından, ən qədim mədəniyyət mərkəzlərindən biridir. Bu ərazi qədim və orta əsrlərin tarixi abidələri və mədəniyyət nümunələri – ilk insanların yaşadığı mağaralar, yaşayış yerləri, qədim şəhərlər, möhtəşəm qalalar və təkrarsız təbiət abidələri ilə zəngindir. Bildiyimiz kimi Naxçıvan Muxtar Respublikası uzun əsrlərdən bəri Türk- İslam sivilizasiyasının əsas mərkəzlərindən biri olaraq, Türk- İslam dininin yayılmasında və eyni zamanda Müsəlman İntibahının bərqərar olmasında mühüm mərkəzlərdən biri olmuşdur. Bütün bunlar Naxçıvanda ilk vaxtlardan Türk-İslam dininin maddi və qeyri- maddi irsinin formalaşmasına zəmin yaratmışdır. Naxçıvanın tarixi abidələrinin yaranması və həmin abidələrdə saxlanılan qədim əlyazmalar bunun bariz nümunəsidir. Türk-İslam mədəniyyətin formalaşmasında Naxçıvan memarlığı heç zaman aktuallığını itirməyən memarlıq nümunələri ilə zəngin olan tarixi abidələr diyarıdır. Qədim Naxçıvan torpağı antik, orta əsrlər və müasir dövr maddi mədəniyyət nümunələri və tarixi abidələrlə ilk insanların yaşadıqları mağaralar, qədim yaşayış yerləri, erkən şəhər mədəniyyəti, möhtəşəm qala divarları, qayaüstü rəsmlər, daş qoç heykəlləri, xatirə memarlığının ən mükəmməl nümunələri olan türbələrlə, digər tarixi abidələrlə bilavasitəTürk-İslam mədəniyyətini nümayiş etdirir. Bu abidələr ilk öncə Türk-İslam mədəniyyətini, əcdadlarımızın təsərrüffat, ictimai və mənəvi həyatını, adət-ənənələrini və incəsənətini öyrənmək üçün qiymətli mənbədir [1]. Tarixi memarlıq abidəsi olaraq, Naxçıvanda ilk muzey 1924-cü ildə tarix-etnoqrafiya muzeyi kimi təşkil olunmuşdur. Naxçıvan şəhər sakinləri Balabəy Əlibəyov, Mirbağır Mirheydərzadə və başqa ziyalılar qədim diyarımızda muzey yaradılması işinin ilk təşkilatçıları olmuşlar. 1932-ci ildə Naxçıvan tarix və ölkəşünaslıq muzeyinə çevrilən bu mədəniyyət müəssisəsi yenidən qurulmuşdur. Muzey müəyyən illərdə Bəhruz Kəngərlinin adını daşımışdır [8, 321]. Keçən əsrin 60-cı illərin sonundan isə Dövlət Tarix Muzeyi kimi fəaliyyət göstərir. 1966-cı ilə qədər bu muzey Naxçıvan Muxtar Respublikasında yeganə muzey kimi fəaliyyət göstərmiş, 1967-ci il iyunun 12-də Naxçıvan şəhərində ədəbiyyat muzeyi yaradılmışdır. Naxçıvan memarlıq məktəbinin nümunələri hər zaman diqqətləri özünə cəlb etməyi bacarıb. Bunlara Möminə Xatun türbəsi, Yusif Kuseyr oğlu türbəsi, Qarabağlar kimi dillər əzbəri olmuş abidələr misal ola bilər.
Məşhur Azərbaycan memarı Əcəmi Naxçıvanının şah əsəri və Naxçıvan-Marağa memarlıq məktəbinin ən dəyərli abidələrindən biri olan Mömünə Xatun türbəsi Naxçıvan şəhərinin tarixi mərkəzində - Atabəylər Memarlıq Kompleksinin tərkibində yerləşir. Möminə xatun türbəsi həmin kompleksdən dövrümüzə çatmış yeganə abidədir [8, 138]. Türk-İslam mədəniyyəti nümunələrini əks etdirən şəhərdəki tarixi abidələr içərisində musəlman kitabələrinin xüsusi yeri vardır. Nəinki Azərbaycanın,həmçinin bütün yaxın şərqin, orta əsrlər dövrünün müxtəlif problemlərinin tədqiqində böyük rolu olan bu kitabələr Trük- İslam dinin formalaşmasının bariz nümunələri kimi böyük rolu olan bu kitabəbr daim tədqiqatçıların diqqət mərkəzində olmuşdur. Bu kitabələrin tədqiqinə XIX yüzilliyn 30-cu illərindən başlanmışdır. Ancaq bu tədqiqatlar sistemli və elmi şəkildə olmamış, təsadüfi, təsviri xarakter daşımıdır. İslam dinin inkişafında tarixi abidələr (turbələr, korpulər, məscidlər, karvansaraylar, hamamlar, qalalar, istehkamlar, mülki tikintilər, qəbirustu xatirə abidələri və s.) hər bir xalqın torpağa vurduğu möhü kimi qiymətləndirilir.Çünki dünyaya gələn hər bir insan dinini gələcək nəsillərə öz mənsubiyyəti kimi çatdırmış olur. Sanki, gorkəmli Azərbaycan memarı Əcəmi Əbubəkr oğlu Naxçıvani məhz bunu nəzərə alaraq Mominə xatun türbəsinin üstündə belə bir beyt yazmışdır: “Biz gedirik, ancaq qalır ruzigar, Biz ölürük, əsər-din* qalır yadigar!”[6]. Həqiqətən, Mominə xatun turbəsinin yaradıcısı Əcəmi Naxçıvani öz ömrünü çoxdan başa vursa da dinin yeni nəsillərə çatdırılmasında onun yaratdığı bu mohtəşəm əsər 1186-cı ildən bəri, 822 ildir ki, Naxçıvan şəhərinin mərkəzində əzəmətlə ucalır, seyr edənləri heyran edir, Azərbaycanın bu ayrılmaz tərkib hissəsi həm qədimliyinə, həm mədəni zənginliyinə, həm də yerləşdiyi coğrafi mövqeyinə görə strateji əhəmiyyət kəsb edir. Məhz bu səbəbdən Naxçıvan hər zaman region ölkələrinin diqqət mərkəzində olmuşdur.Dinin əsas təbliği kimi insan cəmiyyətinin yenidən yaranış tarixini simvolizə edən Nuh Peyğəmbərin məzarüstü abidəsini, ulu əcdadlarımızın yaşam fəlsəfəsini özündə əks etdirən Gəmiqaya abidələrini, dünya arxeologiya elminə mühüm töhfələr vermək qüdrətində olan Qazma, Oğlanqala, Gilançay, Kültəpə arxeoloji abidələrini, saysız-hesabsız təbiət möcüzələrini, Naxçıvanın Azərbaycan və Şərq elminə necə böyük istedadlı şəxsiyyətlər verdiyini də əlavə etsək, dünya xəritəsində həcmcə çox kiçik bir ərazidə necə böyük bir potensialın toplandığının şahidi olarıq. Ancaq etiraf edək ki, müxtəlif tarixi dövrlərdəki ictimai-siyasi şərait Naxçıvanın öz qiymətini almasına imkan verməmişdir. Yalnız Azərbaycan ikinci dəfə müstəqillik əldə etdikdən sonra, daha doğrusu, ümummilli lider Heydər Əliyevin siyasi hakimiyyətə qayıdışından sonra Naxçıvanın yenidən öyrənilməsinə, tədqiq olunmasına başlanılmışdır. İslam dinin müqəddəsliyinin bariz nümunəsi olaraq, çoxsaylı tarixi abidələrin bərpası, müxtəlif ərazilərdə arxeoloji tədqiqatların aparılması, regionun tarixi, mədəniyyəti, milli dəyərləri ilə bağlı müxtəlif ədəbiyyatların nəşri Naxçıvan haqqında zəngin məlumatları ortaya çıxarmaqla bərabər, ildən-ilə bura axışan turistlərin də sayının artmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Onu da qeyd edək ki, Türk-İslam mədəniyyəti deyiləndə təkcə məscid və ibadət yerləri, dini ayinləri icra etmək başa düşülməməlidir. İslam mədəniyyəti insanın mənalı və faydalı ömür yaşamağı üçün həyat kodeksidir. Sevindirici haldır ki, xalqımızın ailə dəyərləri İslam mədəniyyətini özündə ehtiva edir, bu mədəniyyətin ali prinsipləri daim yaşadılır. Bu gün qədim türk dəyərləri ilə birgə İslam mədəniyyəti də ailə dəyərlərimizi formalaşdıran ən mühüm amillərdən biridir. Bu il ölkəmizin paytaxtında “IV İslam Oyunları” keçiriləcək. Oyun mədəni mübarizə, rəqabətdir, gücünü sınamaq, istedadını göstərməkdir. Qalib olmaq, layiq olduğunu əldə etməkdir. Bu il həm də Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2017-ci il 10 yanvar tarixli Sərəncamı ilə ölkəmizdə “İslam Həmrəyliyi İli” elan olunmuşdur. Çünki İslam həm də həmrəylikdir. Həmrəylik isə özü bir mədəniyyətdir. Bunun da təməli ailədə qoyulur. Ailənin bütöv, möhkəm olması toplumda, cəmiyyətdə insanların həmrəy olmasına da zəmin yaradır. Tarix boyu ailələrimizin möhkəm, uzunömürlü olmasının ən başlıca səbəbi isə ailə dəyərlərimizə inam, sədaqət, vəfa və qarşılıqlı hörmətdən irəli gəlir. Son illər ardıcıl olaraq ölkəmizdə mədəni və humanitar sahədə beynəlxalq forum və konfransların keçirilməsi, 2016-cı ilin “Multikulturalizm İli”, 2017-ci ilin “İslam Həmrəyliyi İli” elan edilməsi belə deməyə əsas verir ki, bu gün Azərbaycan İslam mədəniyyətinin təbliğinə əsaslı töhfələrini verir. Qeyd etdiyimiz kimi, Naxçıvan Türk-İslam mədəniyyətinin paytaxtı missiyasını yerinə yetirəcəkdir. Bütün bunlar Naxçıvanın tarixinin, coğrafiyasının, mədəniyyətinin inkişafına bariz nümunədir. Müxtəlif dövrlərdəki qadağalara baxmayaraq, ölkəmizdə İslam mədəniyyəti ənənələri uzun illər qorunub saxlanıb və bu gün də həmin dəyərlər inkişaf etdirilir, gələcək nəsillərə çatdırılır. Qloballaşma dövründə Azərbaycan mədəniyyəti dünya mədəniyyətinə uğurla inteqrasiya olunsa da, müstəqil dövlətimiz həm də milli və mənəvi dəyərlərimizin qorunub saxlanılması istiqamətində əhəmiyyətli tədbirlər həyata keçirir. İslam ölkələri ilə qurulan mədəni əlaqələr də respublikamızın xarici siyasətinin mühüm prioritet istiqamətlərindən birini təşkil edir. Beş min il yaşı olan Naxçıvan şəhərinin 2018-ci ildə İslam mədəniyyətinin paytaxtı olması həm də bu siyasətin uğurlu nəticəsidir. Qədim şəhərin bu adı daşıması diyarımızın sosial-iqtisadi inkişafının, turizm potensialının tanıdılması ilə bərabər, milli və mənəvi dəyərlərimizin təbliğinə də şərait yaradır. Qədim yurdumuz Naxçıvan tələb edilən bütün şərtlərə cavab verdiyindən bu ulu diyar İslam mədəniyyətinin paytaxtı elan edilmişdir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev demişdir: “Naxçıvanın türk dünyasında çox böyük xüsusi yeri vardır. Naxçıvan
çox böyük tarixə malik olan diyardır. Naxçıvanın strateji əhəmiyyəti, tarixi, mədəniyyəti, tarixi abidələri bizim böyük dəyərimizdir, böyük sərvətimizdir”.
1.
Naxçıvan tarixi. Üç cilddə, I cild.- Naxçıvan: “Əcəmi” Nəşriyyatı.- 2013, 452 s. 2.
C. Qiyasi – Nizami dövrünün memarlıq abidələri, Bakı, İşıq nəşriyyatı, 3.
1991, s. 98. 4.
Məmmədov İ., Məmmədov Ç. Azərbaycan tarixi.. Bakı, 2010, 336 s. 5.
Məmmədov Ç. Azərbaycan siyasi tarixi. Bakı, 2004, 357 s. 6.
Salamzadə Ə. Əcəmi Əbubəkr oğlu və Naxçıvan memarlıq abidələri. Bakı, 1976, 84 s. 7.
Nemətova M. İslam ideyaları ilə bağlı yaranmış mərkəzlər // “Elm və həyat” jurnalı, 1990, № 4, s.6-10. 8.
Yüklə 302,58 Kb. Dostları ilə paylaş:
|