" Əsli-Kərəm" Dastanı Və Alban Mədəniyyəti
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Document Outline
Göründüyü kimi dastand a qaya, su, ağac kultuna inam öz əksini tapmışdır. Kərəm qaya ilə müqəddəs bir yer kimi söhbət edir. Həmçinin çay, meşə ilə də o cürə deyişir . «Alban tarixi» kitabında yazılır: «Onlar (türklər) oda, suya inam gətirir, naməlum yollar ilahəsinə, aya və gözlərinə təəccüblü görünən bütün məxluqata sitayiş edirdilər»…Və səhifə 161-də yazılır: «Yepiskop İsrailin əmri ilə hündür, bol yarpaqlı palıd ağacını kəsdilər. Hansı ki, bu ağaca hunlar ölkəsində knyaz və bütün əyanlar belə sitayiş edirdilər». Qaya kultuna in am da türklərdə əski inamlardan biridir. Bu əski inam hətta bizim nağıllarımızda da qorunub saxlanılmışdır. «Aldərviş»in nağılında bu əski inam özünü daha çox büruzə vermişdir. Belə ki, bu nağılda Qırxbirçəyi Aldərvişə buta edən nə dərviş, nə də Xızır peyğəmbərdir. Ona butanı bir gecəlik köksündə sığınacaq tapdığı, sirli-sehrli qaya verir. Maraqlıdır ki, qaya Aldərvişə vəziyyətdən çıxış yolunu da göstərir, yəni hamilik vəzifəsini yerinə yetirir. Yaxud dastanın türkmən variantında çovğuna, qara düşən bəzirganların tələbi ilə Kərəm üzünü dağa tutur və onlara kömək etməsini Tanrıdan deyil, dağdan rica edir, o saat çovğun dayanır və günəş çıxır, yəni dağ onlara kömək edir. Elə müasir dövrümüzdə də müqəddəs saydığımız dağlar (Babadağ, Beşbarmaq və s.) vardır ki, bu da əski inamın müasir dövrümüzə qədər gəlib çatan izləridir. Kərəm sağda qaya, solda meşə, qabaqda çay görür. Yuxarıda qeyd edirik ki, albanlar əsasən üç tanrıya sitayiş edirdilər. Onlardan ən yüksəyi isə Ay ilahəsi idi. Bu üç tanrıdan birinin məbədi İberiya yaxınlığında dağlıq bir yerdədir. Ona görə dağlıq yerdə göstəririk ki, Albaniya və İberiya sərhədləri dağlarla əhatə olunmuşdur. Strabon yazır: «Qafqazda ən hündür dağlar və ya dağ zirvələri onun cənubundadır. Hansı ki, orada albanlar və iberlər yaşayır. İndiki coğrafi mövqeyi nəzərə alsaq Alban ərazisi Qafqaz dağlarının şimalına çatırdı. Orada qarla örtülmüş çoxlu dağlar yerləşirdi». İkinci tanrının məbədi Kür çayı sahilində, üçüncü məbədgah isə şərqi Albaniyada Xəzər dənizindəki adalarda yerləşirdi. K.Əliyev bu barədə yazır: «Bu adalar və orada bitən ağaclar müqəddəs və toxunulmaz sayılırdı». Kərəm sağda qaya görür, alban tanrısının məbədgahı İberiya yaxınlığındakı dağlıq bir yerdə, qabaqda çay görür, alban tanrısının ikinci məbədgahı Kür çayı sahilində, solda meşə görür, üçüncü məbədgah Şərqi Albaniyada Xəzər dənizi sahilinə yaxın adalarda müqəddəs ağaclar yerləşən bir yerdə idi. Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, dastanın bu hissəsində türk inamları ilə yanaşı alban dini-mifoloji fikir dünyasına da müraciət vardır. Albanlar daha çox Ay ilahəsinə tapınmışlar. Bu da qədim yunanlarda Selenaya, «Avesta»da Nahidə xatuna bərabər bir ilahə idi. Müqəddəs ilahənin yerdəki simvolik rəmzi müqəddəs ağaclar idi. Yəni albanlar ilahəyə tapınmaq üçün müqəddəs ağaclara üz tutmuşlar və dualarını bu ağaclar vasitəsilə ilahəyə çatdırırmışlar. Türklərdə də bu inamın izləri müasir dövrümüzə qədər gəlib çatmışdır. K.Əliyev bu barədə belə qeyd edir: «Albanların Ay ilahəsinə sitayişi sənət əsərlərində təsvir olunmuş müqəddəs ağacla bağlıdır. Müqəddəs ağaclara inamın izləri müasir dövrümüzə qədər gəlib çatmışdır. Məsələn, saqqızağac, dağdağan, dəmirağac, çinar və s.». Kərəm də fikir versək görərik ki, sərv ağacına şikayət edir. Əslini ondan istəyir. Kərəm bu ağac vasitəsilə naləsini göylərə yüksəldirdi. Dur, dur sərv sənnən xəbər sorayım, Sərv ağacı sənin maralın hanı? Gözümnən axıtma qanlı yaşları, Sərv ağacı sənin maralın hanı? • * * Doğru söyləməsən qəddin əyilsin, Qarğaram mövladan belin bükülsün. Bir ah çəkim yarpaqların tökülsün, Sərv ağacı sənin maralın hanı? Kərəm sərv ağacından heç bir cavab ala bilmir. Kərəmə əski inamı kömək etmir. Ay ilahəsinə inamı biz dastanın sonunda Əslinin düymələrini aça bilməyən Kərəmin dilindən eşidirik. Düymələrin açılması üçün Kərəm Ay ilahəsinə üz tutub ondan kömək istəyir: Analar anası, şahların şahı, Mənə kömək olsun göylərin mahı. İmansız keşişin budu mətahı Açılsın Əslidən düymə mən öldüm. «Mah» fars dilindən tərcümədə «Ay» mənasını verir. Göründüyü kimi Kərəm yenə ilahəyə üz tutsa da, burada bir nəticə əldə edə bilmir. Dastanda ağaclarla yanaşı quşlara olan inam da öz əksini tapmışdır. Dastanın türk variantının Yazma nüsxəsində həddi-buluğa çatmış Şahigülşənin uçurduğu quş keşişin evi önündə bitən çinar ağacına qonur. Şahigülşən bu ağacdan quşu endirmək üçün eyvana çıxan zaman Məryəmi görür və bayılır. Gözünü açanda özünü qırxlar süfrəsində görür. Qırxlar Məryəmi ona buta verirlər. Göründüyü kimi, burada da ağac və quş müqəddəslər cərgəsindədir. Bu isə qədim alban-türk inamlarında dünya ağacının müqəddəs sayılması və quşların onqon səviyyəsində olmasından irəli gəlirdi. Dastanda daha bir alban inamının izlərini görürük. Kərəm ceyran görür və ondan Əslini xəbər alır: Səndən xəbər alım, ay gözəl ceyran, Əsli, keşiş buralardan keçdimi? Mini b eşq səpəndin olmuşam rəvan, Çoban körpüsündən su içdimi? Ceyran: Mövlam sənə kömək olsun bu işdə, Ceyran deyər: çap səməndin yerişdə. Ərzuruma vardı zalım keşiş də, Xəbər verdim qismət sənə tuş ola. Qoşmaya diqqətlə fikir versək görərik ki, ceyran adi bir ceyran yox, müqəddəs bir varlıqdır. Kərəm müqəddəs bir varlığa üz tutur, ondan kömək istəyir. Ceyran da müqəddəs kimi ondan köməyini əsirgəmir. Əslinin yerini ona xəbər verir. Tarixçi alim R.B.Göyüşov yazır: «Ay, Günəş və Göy tanrılarından başqa albanlar quşları, ceyranları və ağacları da ilahiləşdirib onlara sitayiş edirdilər». Dastanın türkmən variantında quşların müqəddəslik səviyyəsi daha çox özünü büruzə verir. Bu variantda göstərilir ki, Keşiş Kərəmi oğurluqda günahlandırır və Xunkarın əsgərləri onu tutub dar ağacından asmaq istəyirlər. İp boğazına keçiriləndə Kərəm mahnı ilə üzünü göydə uçan durnalara tutub onlardan kömək istəyir. Durnalar hücum edib Xunkarın əsgərlərinin bir neçəsini yaralayıb bir neçəsinin gözlərini çıxarırlar. Əsgərlər qaçır və K ərəm xilas olunur. Xunkar şah Kərəmdən haqq aşiqi olduğunu sübut etmək üçün ondan durnaları yerə endirməyi tələb edir. Kərəm üzünü durnalara tutub deyir: Durnam, gşit menin arzım: İnip qelqin ere, durnam! Arz gdeyin xalı-zarım, İnip qelin ere, durnam! Durn am, qeler sen qıədan, Başın dürli qül-ləleden, Xudayım, sakla beladan, İnip qelqin ere, durnam! Durnam, qider sen asmanda, Xünkəri qoyma qümanda. Keremi qılma şirmende, İnip qelqin ere, durnam! Azərbaycanca tərcüməsi: Durnam eşit mənim ərzimi, Enib gəlginən yerə durnam. Ərz eyləginən halı-zarım, Enib gəlginən yerə durnam! Durnam gələrsən qayadan, Başın dürlü gül lələkdən. Allahım, saxla bəladan Enib gəlginən yerə durnam! Durnam gedərsən asimanda, Xunkarı qoyma gümanda. Kərəmi qıyma kəməndə, Enib gəlginən yerə durnam! Dastanın əksər variantlarında tərlan quşu Kərəmin əlindən uçur və Kərəm də quşun dalınca Əslinin bağçasına girir. Tərlan quşu bir növ Əsli ilə Kərəmin görüşdürücüsü rolunu oynayır. Bu da əski türklərin şahin, quşlarına müqəddəs kimi baxmasından irəli gəlirdi. Bu barədə yuxarıda ətraflı qeyd etmişik. Dastanda daha bir inamın izlərini görürük. Yuxarıda qeyd etdik ki, «Alban tarixi» kitabında yazılır: «Türklər naməlum yollar ilahəsinə inanırdılar». Dastana fikir verək: «-Kərəm dedi: - Sofi, dayan Əslini bu yollardan xəbər alım. Kərəm sazı götürüb yollara üz tutdu: Əyrim-üyrüm gedən yollar, Yollar Əslimi gördünüzmü…? Bu da həmin inam idi ki, dastanda öz əksini tapmışdır. Dastanda çox qədim görüşlərlə bağlı olan inam, etiqad qalıqları, arxaik sözlər və formalar həddindən artıq çoxdur. Bu barədə görkəmli folklorşünas-alim M.H.Təhmasib ətraflı qeyd etmişdir: «Dastanda olan arxaik sözlərə, məsələn, nəsnə-«şey», say- «layiq», yey- «yaxşı», uğur-«yol», üşənmək-«incimək», yazı- «çöl», qaramal- «baxmaq», duş-«yuxu», dövlət-«ağıl», gəz- «dəfə», ün-«səs», qat-«yan», uslu-«ağıllı», qırçın-«tel», silə- «vətən», belə-«birlikdə» və s. kimi sözlər tez-tez təkrar olunur. Maraqlıdır ki, «xoryad» sözü daha sonrakı dastanlarımızda «pis», «namərd», «araqarışdıran» və s. kimi mənalarda işləndiyi halda burada «yoxsul» mənasında işlədilmişdir ki, bu da sözün daha qədim formasıdır. Dastanda ün-«səs», ünləmək-«səsləmək» mənasında işlədilməkdən başqa bir də «ünü» forması da vardır: Gəlmişdi tərlanım şığıdı getdi, Ünlədim, ünlədim, ünüdən ötdü. Bunlardan başqa «ün» həm də fəryad mənasında işlədilir: Söylə görüm bu nə ündü, ay lələ. Dastanda «uxramaq» sözü «fəryad etmək», «ağlamaq» mənasında işlədilir. Dastan boyu Kərəm öz sevgilisini müxtəlif adamlardan, cansız körpülərdən, meşələrdən, qayalardan soruşduğu kimi qurddan da soruşur. Bu, istər-istəməz oğuzların qədim totemi olan müqəddəs qurdu və «Kitabi-Dədə Qorqud»un ikinci boyunda Qazan xanın: «Qurd üzü mübarək olar» – deyib əsir aparılmış ailəsini qurddan soruşduğunu yada salır. Kərəm e yni zamanda öz Əslisini sudan soruşur. Buradakı «haqqın camalına hər dəm baxarsan» misrası da istər-istəməz yenə də Qazan xanın elə həmin boyda öz ailəsini sudan soruşarkən işlətdiyi «su haqq didarını görmüşdür, mən suyla xəbərləşim» ifadəsini yada salır. «Kitabi Dədə-Qorqud» boylarında olduğu kimi, bu dastanda göy rəng matəm rəngi hesab olunur. Orada yaxın adamı ölən yaslılar «göy bağlayıb qara sarındıqları» kimi burada da: Fələklər göy geymiş, mələklər qara, İnnən belə əhvalıma vay dedim. Bu yazılanlara əlavələr etmək istəyirik: Bir yerdə Kərəm Beyrəyi yada salır: Akqovaq kız Beyrek beyinin dengi, Şah İsmayılın yarı Erebzengi. Leyla da bir zaman Mecnunun dengi, Onlara da imdad eden olmadı. Bakmazmısın Ferhat ile Şirini, Anlar da sevdiler biri birini. Attı külüngünü verdi serini, Ferhad kibi yar yoluna ölen olmadı. Kerem der bu yollarda oturdum, Mecnun gibi ben Leylaўmı yitirdim. Lokman Hekim gibi cerrah getürdüm, O da bir yaraya çare bulmadı. Və yaxud dastanın türkmən variantında Kərəm dilindən deyilir: Han sı gülüstanın sən gülüsən, Hansı bağın bülbülüsən. Şirinmisən, Leylimisən? Şübhəsiz, Mən də Məcnununam qarşıla sən. Maraqlıdır ki, dastanda əksər hallarda XVI-XVII əsrlərdə yaranmış dastanların adı çəkilmir. Leyli-Məcnun, Fərhad və Şirin, Beyrək-Ağqovaqqız kimi dastan qəhrəmanlarının adı çəkilir, dastanda onlar daha tez-tez yad olunur. Dastanın yuxarıda verilən türk-anadolu, türkmən variantındakı qoşmalar buna gözəl misal ola bilər. Əsasən qədim dövrlərdə xalq arasında məhşur olan hekayətlərin qoşmalarda adı çəkilir. Bu da bizə bir daha əsas verir ki, dastanın qədim dövrlərdə formalaşması fikrinə gələk. Başqa misallara fikir verək. «Kitabi- Dədə-Qorqud» boylarında əsas mənfi qüvvələr Məlik adlandırıldığı kimi (Şöklü Məlik, Qıpçaq Məlik və s.) «Əsli- Kərəm» dastanında da əsas mənfi qüvvə olan Qara keşişin adı Qara Məlikdir. «Aşıq Kərəm ilə Əsli xan» kitabındakı qoşmalarda yeddi dəfə «Kərəm dədə», bir dəfə isə «Kərəm ata» ifadələri işlənmişdir. «Kitabi Dədə-Qorqud» boylarında Dədə Qorqud Bayat elindəndir. Başqa dastanlarda rast gələ bilmədiyimiz bu toponimə «Əsli-Kərəm» dastanında rast gəlirik. Teymur Orucoğludan yazılan variantda belə bir bənd vardır: Mahmud idim Kərəm qoydun adımı, İtirmişəm qohumumu, yadımı. Bir qarıdan xəbər aldım yarımı, Dedi:- Əslin gedib Bayat elinə. Bu qoşmaya dastanın türkmən variantında da rast gəlinir: Əş erine qanlar qumdu qözinde, Sıə zülpi xalka-xalka yüzinde, Ərın qördim, qözi qalmış ızında, Kerem, Aslın qitdi Baət iline. Beyle qözel qelmeyipdir caxana, Rakıpları düçar bolsın əmana, K irpiqi ok, qaşı menzer kemana, Kerem, Aslın qitdi Baət iline. Azərbaycanca tərcüməsi: Yaş yerinə qanlar axdı gözündə, Qara zülfü halqa- halqa üzündə. Yarını dördüm gözü qalmış izində, Kərəm, Əslin getdi Bayat elinə. Belə gözəl gəlməyibdir cahana, Rəqiblər düçar olsun yamana. Kirpiyi ox, qaşı bənzər kamana, Kərəm, Əslin getdi Bayat elinə. Bayat türk tayfasına mənsub antroponimdir. Buradan bir daha aydın olur ki, Qara keşiş alban, yəni türk olmuşdur. İslamı qəbul edən Ziyad xanın yanından qaçan keşiş Bayat elinə, İslam dinini hələlik qəbul etməyən oğuzlara pənah aparır, onlardan kömək umur. Çünki müsəlman türkdən qaçıb keşiş heç vaxt müsəlman türkə pənah gətirməzdi. Bu barədə daha sonra bəhs edəcəyik. Yuxarıda deyildiyi kimi, «Kitabi Dədə-Qorqud» eposunda da al banlar xatırlanır. «Dədə-Qorqud» boylarının qəhrəmanlarının geyimləri ilə «Əsli-Kərəm» dastanının qəhrəmanlarının geyimləri də uyğundur. «Dədə-Qorqud» qəhrəmanının əsas geyimində qaftan vardısa, «Əsli-Kərəm» dastanının qəhrəmanının da əsas geyimində qaftan vardır. Yarı tapam, xına yaxam əlinə, Alıb gedəm vətənimə, elimə. Nə olaydı sarılaydım belinə, Kəmər ağlar, qaftan ağlar, bel ağlar. Dastanın türkmən variantında qədim Turan eli xatırlanır. Bu qoşma Kərəmin dilindəndir: Menin velayetım, sorsan Turandır, K adır Alla dileqimi berendir. Kerem aydar, könül şəxri veyrandır, Ol nəzli qidipdir glimden menin. Azərbaycanca tərcüməsi: Mənim vilayətim, sorsan Turandır Qadir Allah diləyimi verəndir. Kərəm deyər, könül şəhərim virandır, Ol nazlı gedibdir əlimdən mənim. Dastanda qədim Turan elinin adının çəkilməsi bu dastandakı hadisələrin qədim dövrlərlə səsləşdiyinə daha bir sübutdur. Göründüyü kimi, dastanın heç bir variantında erməni inamına, dini- mifoloji dünyagörüşünə rast gəlinmir. Erməni adət- ənənəsini xatırladacaq hadisə belə yoxdur ki, dastanı ermənilərlə bağlasın. Yuxarıda yazılanları bir cümlə ilə yekunlaşdırmaq olar. Albanlar qədim türk tayfalarından biri olduğu üçün onların dini- mifoloji dünyagörüşü, adət-ənənələri arasında olan yaxınlıq da təbii sayılmalıdır. Ədəbiyyat 1. İsmayılov Ş. Göyç ə dastanları və aşıq rəvayətləri. Bakı, Səda, 2001, s. 12. 2. Хоренский Моисей. История Армении, Москва, Наука, 1958. ч. I, с. 30. 3. Qeybullayev H.Y. Naxçıvan ərazisində azərbaycanlıların qədim etnik tarixin ə dair. Tarix və onun problemləri.. №2, 1999, s. 37-44. 4. Тураев Б.А. История Древнего Востока. Часть II. Петроградь. Издание Студенческого Издательского Комитета при Историко-Филологического факультета, Императорского Петроградского Университета, 1914, с. 105. 5. Qasımlı M.B. Aşıq s ənəti, bakı, Ozan, 1996, s. 99 6. Nizami adına Ədəbiyyat bə Dil institutunun əsərləri, IX c., Bakı. Az ərnəşr, 1956, s. 174-178. 7. N əsrulla Katib, Axtıda tərtib edilmiş. 1157(m. 1745) (əlyazma) s. 201-202. 8. Радлов В. Наречие тюрксих племен-наречие османские, текст собран И.Кунотшем, часть VIII, С.Петербург, Топография Императорской Академии Наук, 1893, с. 195- 200. 9. T əhmasib M.Ş. Azərbaycan xalq dastanları (orta əsrlər) Bakı, , Elm, 1972, s. 293. 10. Барон Август фон Гакстгаузен. Закавказский край. Санкт- Петербург, 1857, с. 53-60. 11. Махмудбеков М. Из народной поэзии Закавказских тюрков. Газета «Каспий», №137, 1906. 12. Шахтахтинский А. Кое-что о народной поэзии Закавказских тюрков, газета «Каспий», №225, 1906. 13. N ərimanov H. Əsli-Kərəm, “Yeni İqbal”, №288, 1916. 14. N ərimanov H. Mehr və Mah, yaxud Əsli-Kərəmin astarı, “Yeni İqbal”, №291, 1916. 15. Mümtaz S.M. Unudulmuş yarpaqlar. “ Ədəbiyyat” qəzeti, №19-20, 1936. 16. Əlizadə H. Aşıqlar. Bakı, Azərnaşr, 1935, s. 40. 17. Əlizadə H. Aşıqlar. Birinci hissə, II çap Bakı, Azərnaşr, 1937, с. 80-87. 18. Алиева Д. Из истории азербайджанско-грузинских литературных связей. Баку, изд. АН Азерб. ССР, 1958, с. 72. Document Outline
Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|