Ъянуби азярбайъанда милли – демократик щярякат

21
мювгеляриня  мянфи  тясир  едяр
, 
Иранын  онлардан  асылылыьыны
зяифлядя билярди
.
Ъянуби 
Азярбайъандакы 
милли-демократик 
щярякат
мяьлубиййятя  уьраса  да  юлкянин  сонракы  тарихиня  чох  бюйцк
тясир  эюстярди
, 
халгда  юз  милли  варлыьы
, 
тарихи  вя
мядяниййяти  идейасыны  мющкямлятди
, 
бу  мягсядляр  уьрунда
эяляъяк мцбаризяси цчцн тямял дашы гойду
.

---

MÖVZU:XX əsrdə Azərbaycan mədəniyyəti
PLAN:

1.Azərbaycan
mədəniyyəti
XX
yuilliyin
əvvəllərində.(1900-1917-ci illərdə)
2.Azərbaycanin mədəniyyəti1920-1941-ci illərdə
3.Azərbaycan mədəniyyəti II dunya muharibəsi
illərində
4.Azərbaycan mədəniyyəti 1946-1980-ci illərdə
5.Mustəqil Azərbaycan Respublikasinda mədəniyyətin
inkişafi
ƏDƏBİYYAT:
1.XX əsr Azərbaycan tarixi II cild 2009
2.Azərbaycan tarixi VII cilddə V cild 2008
3.Azərbaycan  tarixi  III  cilddə  I  hissə  Baki1973
4.Azərbaycan tarixi III cilddə II hissə Baki1973

---

XX əsrin əvvəllərində ictimai- iqtisadi və siyasi
həyatda  baş  verən  dəyişikliklər  öz  əksini
mədəniyyətdə də tapırdı.Milli şuurun oyanması
və  millətin  ideologiyasının  formalaşmasında
xaricdə  təhsiln  almış  istedadlı  gənclərimiz
muhum  rol  oynayırdılar.Onlar  inanırdılar  ki,
soy-kökunə  qan  yaddaşına  qayıtmadan
millət kimi özunu dərk etmədən mənəvi
dəyərlərin  sahibi  olmadan  bəşəri
idealara
qovuşmaq
olmaz.Gəncləri
kutləvi
şəkildə
təhsilin
muxtəlif
sahələrinə  cəlb  etmədən  xalqı  gerilik
buxovlarından  xilas  etmək  mumkun
deyildir.Millətin  görkəmli  şəxsiyyətləri
bu
məqsədlə
milli
məktəblərin
yaradılması  uçun  layihələr  duşunur
proqramlar
tətib
edir
dərsliklər
yazırdılar.XX
yüzilliyin
əvvəllərində
Azərbaycanın  demokratik  ictimaiyyəti  "rus-
tatar"  məktəbləri  şəbəkəsini  genişləndirmək
uğrunda  mübarizə  aparırdı.  Onlar,  eyni
zamanda, çarizmin bu məktəbləri ruslaşdırma
siyasətinə  qarşı  da  qəti  çıxış  edirdilər.
Azərbaycanda  mədəniyyətin,  o  cümlədən,
təhsilin  yayılmasında  müsəlman  maarif
cəmiyyəti  "Nicat"  və  Bakı  quberniyası  əhalisi
arasında  savad  yayan  Bakı  cəmiyyəti  -  "Nəşr

---

maarif",  daha  sonra  Azərbaycanın  Nuxa  və
başqa  şəhər  və  qəzalarında  yaranmış  bu  tipli
cəmiyyətlər mühüm rol oynadılar.
A
ZƏRBAYCAN  QADINLARININ  DINI  XURAFATIN  HAKIM  OLDUĞU
BIR
  şəraitdə savadlandırılması çox mühüm hadisə idi.
Azərbaycan demokratik ziyalıları bu istiqamətdə mübarizə
aparırdılar.1901-ci ildə Bakıda Azərbaycan xalqının görkəmli
oğlu H.Z.Tağıyevin bu sahədə atdığı addım, onun öz hesabına
"Bakı rus-müsəlman qadın məktəbini" açması tarixi hadisə
sayılmalı və yüksək qiymətləndirilməlidir.Birsinifli olan bu
məktəb 1913-cü ildə ikisinifli, 1916-cı ildə isə ibtidai-ali
məktəb oldu. 1916-cı il yanvarın 1-də bu məktəbdə 104 qız
təhsil alırdı ki, onların 95-i azərbaycanlı idi. 1902-ci Gəncədə
ilk qadın məktəbi açıldı. Bir qədər sonra Ağdaşda, Qazax
qəzasının Salahlı kəndində, Göyçay qəzasının Zəyəlu
kəndində, Şuşada, Şamaxıda, Karyagin qəzasında və başqa
yerlərdə də bu cür məktəblər fəaliyyət göstərməyə başladı. Qız
məktəblərində işləmiş müəllimlərdən Hənifə xanım
Məlikovanın, Xədicə xanım Ağayevanın, Rəhilə xanım
Hacıbəyovanın, Sara xanım Vəzirovanın, Şəfiqə xanım
Əfəndiyevanın, Ayna Sultanovanın adları xüsusilə qeyd
edilməlidir.
Azərbaycan müəlliflərinin qarşısında duran ən mühüm
vəzifələrdən biri tədris-metodik vəsait hazırlayıb nəşr etmək
idi. Bu yolda Rəşid bəy Əfəndiyevin, S.S.Axundovun,
F.Ağazadənin, Abdulla Şaiqin, M.Mahmudbəyovun,
A.Səhhətin, A.Əfəndiyevin, Q.N.Nərimanbəyovun,
M.Qəmərlinskinin, Ü.Hacıbəyovun, Q.R. Mirzəzadənin,
F.Köçərlinin rolu xüsusi qeyd olunmalıdır.
Əsrin əvvəllərində Azərbaycanda orta məktəblər,
professional-texniki məktəblər də açılmağa başlamışdı.Bakı və
başqa şəhərlərdə yaşlıların da təhsil alması üçün müəyyən

---

işlər görülürdü.Bu məktəblər əsasən bazar günləri fəaliyyət
göstərdiyindən bazar məktəbləri adlandırılırdı.
Bütün qeyd edilənlərə baxmayaraq azərbaycanlı  əhali
arasında təhsilin yayılması çox aşağı səviyyədə idi. 1916-ci
ilin əvvəlinə dair məlumata görə Bakı və Yelizavetpol
quberniyalarında yaşayan 1.623.543 azərbaycanlı üçün cəmi
373 məktəb var idi, yəni hər 4085 nəfər əhaliyə bir məktəb
düşürdü. Məktəb yaşlıların cəmi 10,3 faizi məktəblərə cəlb
olunmuşdu.
XX yüzilliyin əvvəlində Azərbaycanda xeyli mədəni-maarif
idarələri fəaliyyət göstərirdi.Bunlar kitabxana, xalq evləri,
klublar və s.-dən ibarət idi.Bu dövrdə Bakıda 4 kitabxana var
idi.Digər Azərbaycan şəhərlərində-Şuşada, Nuxada, Gəncədə,
Qubada da kitabxanalar açılmışdı.Həmin illərdə Bakıda xalq
evləri meydana çıxdı.1902-ci ildə Qara şəhərdə və 1906-cı
ildə Bayılda açılmış xalq evləri əsil mədəni-maarif ocaqları
idi.Burada görkəmli mədəniyyət xadimləri mühazirələr
oxuyurdular.Birinci rus inqilabı illərində Bakıda "Nicat" və
"Nəşr maarif" cəmiyyətləri yarandı. Onlar azərbaycanlı
fəhlələr arasında mədəni-kütləvi iş görürdulər. "Nicat"ın
ətrafında inqilabi-demokratik ziyalılar toplaşmışdı."Nəşr
maarif" cəmiyyətinin başlıca vəzifəsi əhali arasında
savadsızlığı ləğv etmək idi.Cəmiyyətə sənaye və ticarət
burjuaznyası maddi yardım göstərirdi.H.Z.Tağıyev və
M.Muxtarov bu cəmiyyətin fəxri üzvləri idilər. Birinci dünya
müharibəsi illərində Quba, Ağdam, Şuşa və Gəncədə
cəmiyyətin filialları açılmışdı. 1907-ci ildə Bakıda müsəlman
mədəni-maarif cəmiyyəti - "Səadət" fəaliyyətə başladı.Bu
cəmiyyət qarşısına savad yaymağı qoymuşdu.Bu cəmiyyəti
ruhanilər yaratmışdı.1910-cu ildə yeni müsəlman mədəni-
maarif cəmiyyəti - "Sofa" yarandı. Onun başlıca vəzifəsi kişi
və qadın peşə məktəbləri açmaq idi.
XX yüzilliyin əvvəllərində, xüsusən, birinci rus inqilabı
illərində mətbuat işi xeyli genişlənmişdi.Həmin dövrdə Bakıda

---