9.2.
Rossiya imperiyasining Oʻrta Osiyoni bosib olishining asosiy
bosqichlari. Buxoro amirligi va Xiva xonligida Rossiya imperiyasi
protektoratining oʻrnatilishi
Turkistonning Rossiya imperaryasi tomonidan bosib olinishi to
ʻ
rt
bosqichda ro
ʻ
y berdi.
I bosqich
–
1847-1864-
yillar boʻlib, bu davrda Rossiya Imperiyasi
armiyasi 1847-
yili Sirdaryoning quyi oqimini bosib oldi. 1853-
yilda Qoʻqon
HISOB
O‘ZBEKISTON
TARIXI
HSM
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI
UNIVERSITETI
4
xonligining Oqmasjid qal'asi bosib olindi va uning ornida Perovsk istehkomi
qurildi. 1864-
yilda chor qoʻshinlari Pishpek va Toqmoqni bosib oldilar.
II bosqich
–
1865- yildan boshlanib, 1868- yilga qadar davom etadi. 1865-
yilda Toshkent, 1866- yilda Xojand, Oratepa, Jizzax, 1968- yilda Samarqand
va Kattaqorgʻon shaharlari bosib olindi.
III bosqich
–
1873- yili fevralidan to 1879- yil avgust oyigacha davom
etadi. 1873- yili Xiva, 1876- yil Namangan bosib olindi. Biroq Go
ʻ
ktepa qal’asini
qamal qilayotganida chor qoshinlari magʻlubiy
atga uchradi.
IV bosqich
–
1880- yil oxiridan to 1885-
yilga qadar davom etadi.
1881-
yilda Go
ʻ
ktepa (Ashxobod) qal'asi bosib olindi, 1885-
yilda esa ingliz
ofitserlari qomondonlik qilgan afgʻon otryadlari tor
-mor etildi.
Quyida Rossiya Imperiyasi O‘rta Osiyoga bosqinining ayrim tafsilotlariga
to
ʻ
xtalamiz.
1859-
yilda Aleksandr II Qoʻqon xonligini bosib olish togʻrisida qaror qabul
qildi. Qoʻqon xonligining hali 1853
-
yildayoq bosib olingan sobiq Oqmasjid
qal’asi bolmish “Perovskiy istehkomi” hujumning tayanch manziliga aylandi.
Qoʻqonliklar qahramonlarcha mudofaa qilishiga qaramasdan, Oqsuv,
Peshtepa va Chordevor qal’alari ham bosib olindi.
1864-
yil iyun oyida Turkiston, oktyabrda esa Chimkent shahrlari bosib
olindi. 1864-
yil oktyabrda general Chernyayev Toshkent shahrini egallash
maqsadida hujum boshladi. Toshkent aholisiga yordamga lashkarboshi Mulla
Alimqul Qoʻqondan yetib keldi va shahar mudofaasini tashkil etishga kirishdi.
Shahar mudofaachilari bu hujumni qaytardi va chor qoshinlari Chimkentga
chekinishga majbur boʻldi. Bu ogʻir magʻlubiyat Rossiya Imperiyasini toʻxtatib
qololmadi. 1865-
yilning bahoridan general Chernyayev Toshkentga qarshi
yangi hujum harakatlarini boshlab yubordi.
Chernyayev 1865-
yil 7-
mayida Toshkentga yaqinlashib keladi. Jang
dahshatli tus olib, ikki tomondan koʻp qurbonlar va yaradorlar boladi. Jangda
HISOB
O‘ZBEKISTON
TARIXI
HSM
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI
UNIVERSITETI
5
Mulla Alimqul ogʻir yarador boʻlib, Toshkentda vafot etadi. Chernya
yevning
buyrugʻi bilan uylar yondirildi, egalari otib tashlandi, biroʻrta ham yoshu qariga
shafqat qilinmadi. 1865-
yil iyun oyida Toshkent taslim boʻldi. Orenburg
general-gubernatorligi tarkibida Turkiston viloyati tuzildi, uning harbiy
gubernatori etib M. Chernyayev tayinlandi.
Chernyayev 1866-
yil yanvarida Jizzaxga hujum qiladi va magʻlubiyatg
a
uchraydi, oqibatda Chernyayev Sankt-Peterburgga chaqirib olinadi, orniga
general D.
Romanovskiy tayinlandi. U Sibir va Orenburgdan yordam olib
Buxoro amirligiga qarshi yurish boshladi. 1866-
yil may oyida boʻlgan jangda
amir Muzaffar qoʻshinlari engildi.
Romanovskiy Xo
ʻ
jandni egalladi. 1866-
yil
avgustda Orenburgdan general-gubernator Krijanovskiy Toshkentga keldi va
Romanovskiy bilan birgalikda Buxoro amirini tobe qilish harakatini boshlashdi.
Katta qo
ʻ
shin tortib 1866-
yil oktyabrda O
ʻ
ratepa viloyati, Zomin qal’asini bosib
oldi, soʻng Jizzaxni egalladi.
Podsho Aleksandr II 1867-
yil 14-
iyulda Turkiston general-gubernatoriligi
va Turkiston harbiy okrugini tuzish togʻrisida Farmon berdi. General
-gubernator
va okrug qomondoni etib general-ad'yutant Fon Kaufman tayinlandi. Unga
keng vakolat berilib harbiy-ma’muriy, moliyaviy-iqtisodiy, fuqarolik ishlarini
mustaqil hal qilish huquqlari berilgan edi, shu boisdan u “Yarim podshoh” deb
atalardi. Bu tadbir Rossiya Imperiyasining Oʻrta Osiyoni bosib oli
sh yolidagi
harakatida yangi bosqich boʻldi.
1868-
yil Buxoro amiri qoʻshinlari bilan Rossiya Imperiyasi qoʻshinlari
oʻrtasida Choponota tepaligida jang boʻldi. Bu hujumga Turkiston general
-
gubernatori Kaufmanning shaxsan ozi boshchilik qildi va Samarqand egallandi.
Amir Muzaffar 1868-
yilda Fon Kaufman bilan sulh tuzishga majbur boʻldi va
Rossiya imperatorining vassaliga, ya’ni xorijiy mamlakatlar bilan mustaqil
aloqalar qila olmaydigan qaram davlatga aylantirildi. Sulhga binoan Xojand,
HISOB
O‘ZBEKISTON
TARIXI
HSM
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI
UNIVERSITETI
6
Oratepa, Jizzax, Sa
marqand, Kattaqorgʻon Rossiya imperiyasi tarkibiga kiritildi,
amir 500 ming som tovon tolash majburiyatini oldi.
Fon Kaufman 1873-
yil bahorida Xiva xonligiga yurish boshladi.
Amudaryo boylarida qirgʻinbarot janglar boʻ1di. 1873
- yil Kaufman otryadlari
Amu
daryodan otib Xazoraspni egalladi, Qongʻirot va Xoʻjayl shaharlari, Mangʻit
qal'asi zabt etildi, talandi. Jstilochi qoshinlar Xivani zabt etadi. 1873-
yil
12-
avgustda Kaufman bilan Rahimxon uchrashuvi boʻldi va Gandimiyon
shartnomasi imzolandi. Shartnomaga muvofiq, Xiva xonligi Rossiyaning
vassaliga aylantirildi, Amudaryo quyi oqimining ong tomonidagi erlar Rossiya
imperiyasi tarkibiga kiritildi, xonlikka 2 million 200 ming som tovon to
ʻ
lash
yuklatildi, Rossiya savdo-sanoatchilari Xiva xonligida boj va majburiyatlarni
bajarishdan ozod etildi.
Kaufman Xiva xonligi taqdirini hal qilgach, Qoʻqon xonligini tugatishga
kirishdi. Turkiston general-gubernatori K.
P.
Kaufman Qoʻqon xonligidan bosib
olingan erlarni Rossiya tarkibiga kiritilganligini rasmiy qonunlashtirib olish
maqsadida polkovnik Shaufusni Xudoyorxon huzuriga yubordi va xon 1868-
yil
uni qabul qilib, shartnomaga muhr bosdi. Unga kora, rus savdogarlariga katta
imtiyozlar berildi. Xonlik tashqi olamdan uzib tashlandi va Rossiyaning siyosiy
qaramligiga
tushib qoldi. Qoʻqon xonligi bosib olinishiga qarshi katta gʻalayon
yuz berdi.
Bu qozgʻolon 1873
-1876-
yillarda boʻlib otib, unga Abdurahmon oftobachi
va Poʻlatxon rahbarlik qilgan. Ushbu xalq harakati bostirildi. Qoʻqon xonligi
tugatilib, uning oʻrnida Fargʻona viloyati tuzildi va Turkiston general
-
gubernatorligiga qoʻshib olindi. Viloyatga general Skobelev gubernator etib
tayinlandi. Qoʻqon xonligining aholisi uch million som tovon tolashga majbur
qilindi. Rossiya Imperiyasi Oʻrta Osiyoda mustamlakachilik
siyosatini olib bordi.
Milliy davlatchilik tugatildi. Oʻlkada mutlaq hokimiyat general
-
gubernator qoʻlida
HISOB
O‘ZBEKISTON
TARIXI
HSM
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI
UNIVERSITETI
7
toplandi. General-
gubernatorlik kengashi va toʻrt bolimdan iborat mahkama
tuzildi.
Dostları ilə paylaş: |