Xiv -mavzu. Raqobat va yakka hokimlik



Yüklə 374,42 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə6/6
tarix31.12.2021
ölçüsü374,42 Kb.
#82218
1   2   3   4   5   6
14 МИКРОИҚТИСОДИЁТ УМК-243-262



P

1

 

P





  

 



MC 











D=AR 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 





Q



Q





 

 

14.2- rasm. 

MC 

 



MR 

 

bo`lganda foydani maksimallashtirish grafigi 




247 

 



Rasmda  monopolistning  o`rtacha  daromad  chizig`i  bipor  talabi 

chizig`ini  beradi.  Mahsulot  narxi  shu  mahsulot  ishlab  chiqarish  hajmiga 

bog`liq funktsiya. Grafikdan ko`rinib turibdiki, ishlab  chiqarish hajmi   

Q

*

 



ga  teng  bo`lganda  chekli  xarajat  chekli  daromadga  teng  bo`ladi. Talab 

chizig`idan  foydalanib   mahsulot  hajmi 



Q

*

 



ga mos bo`lgan bir  birlik 

mahsulotning monopol  narxi 



P

*

 



ni   aniqlaymiz.   Ushbu 

Q

*

 



ga teng 

bo`lgan  mahsulot  hajmida  foyda  maksimal  bo`lishini  ko`rsatamiz. 

Ma`lumki,  raqobatlashgan  bozorda  muvozanatlik 

nuqtada  erishiladi. 

Grafikda 

nuqta muvozanat nuqta va unga mos keladigan ishlab 

chiqarish hajmi 

Q

va narx 


P

Faraz  qilaylik,  monopolist  ishlab  chiqargan  mahsulot  miqdori 



Q

bo`lsin va u 



Q* 

dan kichik 



 



Q

, bu holatga mos keladigan narx 



P

ham 



P

*

 



dan yuqori va chekli daromad chekli xarajatdan katta 

MR 

 



MC 

Monopolist  mahsulot  hajmini 



Q

1

  

dan  oshirsa,  u  har  bir  birlik 

qo`shimcha ishlab chiqargan mahsuloti uchun 

MR 

 



MC 

ga teng  bo`lgan 

qo`shimcha  foyda  olishi  mumkin,  ya`ni  u  o`zining  umumiy  daromadini 

oshirishi  mumkin. Monopolist  mahsulot hajmini oshirib, umumiy foydani 

oshirishi mumkin to mahsulot hajmi 

Q* 

ga teng bo`lgunga qadar, mahsulot 

hajmi 

Q* 

ga  teng  bo`lganda,  keyingi  qo`shimcha  bir  birlik  ishlab 

chiqarilgan mahsulotdan tushadigan daromad nolga teng, nima uchun 

deganda 


MR 

 



MC 

bo`ladi. Shuning uchun ham ishlab chiqarish hajmi 



Q

1

 

ga teng bo`lganda monopolistning umumiy foydasi rasmdagi shtrixlangan 



FKM 

sohaga  teng  bo`lgan  miqdorga  kamayadi.  Monopolist  uchun 



Q

miqdorda  mahsulot  ishlab  chiqarish  ham  uning  umumiy  foydasini 



kamaytiradi.  

Q

2

  

hajmda  chekli  xarajatlar  chekli  daromadlardan   yuqori 



MC 

 



MR

. Agar  monopolist  ishlab  chiqarish  hajmini  



Q

ga  nisbatan 



kamaytirsa, u o`zining umumiy foydasini  



MC 

 

MR



 

miqdorga   oshirgan 



bo`lardi. Monopolist mahsulot hajmini 

Q

dan 



Q* 

ga qadar qisqartirishi 

natijasida  umumiy  foydani 

MEL 

shtrixlangan soha miqdorida oshirishi 

mumkin. 

Q* 

hajmdan  keyin  mahsulot  hajmini  qo`shimcha  birlikka 




248 

 

qisqartirilishi umumiy foydani oshirmaydi ( 



MC 

 



MR 

bo`ladi).  Rasmda 



 0 



bilan 

Q* 

va 


MC 

hamda 


MR 

chiziqlar  oralig`idagi  soha 

monopolistik tomonidan kam miqdorda mahsulot ishlab chiqarib o`ta 

yuqori  narxda  sotish  munosabati  bilan  yo`qotiladigan  foydani  ifodalasa, 

mahsulot hajmi 

Q* 

dan katta bo`lgandagi va 



MC 

bilan 


MR 

oralig`idagi 

soha  nihoyatda  ko`p  mahsulot ishlab  chiqarib 



 

Q



, past narxlarda 



sotilishi natijasida yo`qotiladigan foydani ifodalaydi. 

Mahsulot ishlab chiqarish hajmi 



Q* 

foydani maksimal qiladigan 

hajm  ekanligini  matematik  nuqtai  nazardan  ham  ko`rsatish  mumkin. 

Umumiy  foydani 

 

bilan  belgilasak 





 



Q

 



 

TR



Q



 



TC



Q

,  va  bu 



munosabatdan 

bo`yicha hosila olib, uni nolga tenglashtirib echamiz: 



d



 



dQ 

dR 

 



dC 

dQ 

dQ 

 0. 



 

Bu yerda 

 

dR 

 



MR 

dQ 

dC 

 



MC 

dQ 

 

bo`lgani uchun ham foydani 

maksimallashtirish sharti 

MR 

 



MC 

 0  yoki 



MR 

 



MC 

bo`ladi. 



Misol  1

.  Quyidagi  ko`rinishdagi  xarajatlar  funktsiyasi  berilgan 

bo`lsin 

TC



Q

 



 80 

 



Q

,  o`zgarmas   xarajat 



TFC 

 80  so`m,  o`rtacha 



 

xarajat esa 



ATC 

 



80 

 







 

bo`ladi. 

Talab 

funktsiyasi 



quyidagicha 

berilgan bo`lsin: 



 60 



 

P

(

Q

)  yoki 


P

(

Q



 60 



 

Q

U  holda  daromad: 



aniqlanadi. 

TR

(

Q



 



 



P

(

Q



 60





 



Q

2

  ko`rinishda 



Chekli daromad: 

MR 





TR 

 60 



 2 








 

Chekli xarajat: 



MC 





TC 



 2 




Maksimallik  shartiga  ko`ra 



MC 

 



MR 

dan  2




 60 



 2



bu 


tenglikdan  aniqlash  mumkinki, 

Q

*

 



 15  bo`lganda  foyda  maksimal 

miqdorga ega bo`ladi. Mahsulot narxi 

Umumiy foyda: 



Q

*

 



 15  da 


 45  so`mga  teng. 





 



Q





 

TR

(

Q





 

TC

(

Q





 



Q

 



 

TC

(

Q





 45

15 



 305 


 370 


so`m. 

va 




249 

 

Faraz qilaylik,  monopolist 



Q

*

 



 15 


birlik mahsulot  o`rniga 

 16 



birlik  ishlab  chiqardi  deylik.  Hisob-kitoblar  natijasida  quyidagilarni 

aniqlaymiz. 



TC 

 80 



 

Q

2

 



 80 

 256 



 336, 


 44, 



TR 

 44 



16 


 704,  foyda 



 

(16) 


 704 


 336 


 368 


so`m. 

Demak,  monopolist  mahsulot  hajmini  maksimal  foyda  beradigan 

hajm  15  birlikdan  oshirsa,  ya`ni  16  birlik  ishlab  chiqarsa  uning  foydasi 2 

so`mga kamayadi. 

Xuddi  shunday  monopolist  ishlab  chiqarish  hajmini  15  birlikdan  14 

birlikka kamaytirsa, narx ko`tarilib 46 so`m bo`ladi va umumiy foyda 370 

so`mdan  368  so`mga  kamayadi.  Demak,  bunday  holni  tushungan 

monopolist mahsulot ishlab chiqarishda bu qoidaga amal qiladi. 

 

 

14.3.



 

Monopol sharoitda narx belgilash va monopol 

hokimiyati ko`rsatkichi 

Biz ko`rdikki, monopol bozorda narx chekli daromaddan yuqori 

bo`ladi 



 

MR



.  Chekli  daromad 



MR 

ni  quyidagicha  o`zgartirib 

yozamiz: 

MR 

 





R

 



 





 



Q







 

(1) 




 

Q









 

-   bu   qo`shimcha bir   birlik  mahsulot ishlab  chiqarish 

natijasida olingan qo`shimcha daromad bo`lib, u ikki xususiyatga ega. (1) - 

tenglikni quyidagicha yozish mumkin: 



MR 




 



 



 





 



 





 



(2) 










1)

 

Bir birlik qo`shimcha mahsulot ishlab chiqarib 





 1



 

, uni 


narxda sotganimizda 

(

Q=0

); 


 (1) 



 

narxga teng bo`lgan daromad  olamiz 

2)

 



Monopol  firma  mahsulotiga  bo`lgan  talab  chizig`i  pastga yotiq 

bo`lgani  uchun  qo`shimcha  bir  birlik  mahsulot  ishlab  chiqarib,  uni 




250 

 























sotilishi,  narxni  kichik  miqdorga  kamaytiradi ( 



Q



 

 

- qo`shimcha  birlik 

mahsulot  ishlab  chiqarib  sotish  natijasida  narx  qancha  miqdorga 

kamayishini  ko`rsatadi)  va   bu  barcha  sotilgan  mahsulotdan tushgan 

daromadni kamaytiradi (ya`ni 

 







- daromadning o`zgarishi). Demak, 

MR 

 



 



 





P

 





va  bu  yerda 



Q

 

 

talab chizig`i manfiy yotiqlikka ega 

bo`lgani  uchun  chekli  daromad  narx 

dan  kichik  bo`lishi  kerak  (nima 



uchun deganda 



manfiy). 

Endi  chekli  daromad  bilan  talab  chizig`i  yotiqligi  o`rtasidagi 

bog`liqlikni  chekli  daromad  bilan  narxga  ko`ra  talab  elastikligi 

koeffitsienti  o`rtasidagi  bog`liqlikka  aylantiramiz.  Ma`lumki,  talabning 

narxga ko`ra elastiklik koeffitsienti 



E

D

 



 





 

 

 





 





 

 

 



p

 



,  bundan 





 



E

D

 

, bu munosabatni chekli 

daromad tenglamasi (3) ga qo`ysak quyidagini  olamiz 

MR 

 



 







 



E

D

 

 



 



 



1

 



MR 

 



 



 



1

 



 

(4) 


(4)

 

- tenglama chekli daromadni har qanday ishlab chiqarish hajmida 



tovar narxidan va talabning narxga ko`ra elastikligidan  bog`liq ekanligini 

ko`rsatadi. Ikkinchidan, 



MR 

 



ekanligini ham ko`rsatadi. 

Firmaning maqsadi foydani maksimallashtirish bo`lgani uchun biz 

chekli daromadni chekli xarajatga tenglashtirib yozamiz: 



MR 

 



 







 

MC 





 

, yoki 


 



MC 

 



 





 

(5) 


Ushbu  formula  monopol narx  belgilashda  «Bosh barmoq» qoidasi 

nomi  bilan  yuritiladi  (esdan  chiqarmaslik  kerak 



 0 



,  demak  (5)- 

ifodaning  o`ng  tomoni  har  doim  musbat).  (5)-tenglamaning  chap 



 



MC 

tomonidagi  ifoda 



narxning  chekli  xarajatdan  qanchalik  yuqori 




251 

 

ekanligini, narxga nisbatan foiz hisobida ko`rsatadi va bu farq teskari 

olingan manfiy elastiklik koeffitsientiga teng. 



 



MC 

 

(5)



 

tenglikni narxga bog`liq holda ham yozish mumkin: 

 1 


 .

 





 



E

D  





 

p  



Masalan elastiklik 



E

D

 

 



bo`lganda va chekli xarajat 



MC 

 30 



bo`lganda, 

 

mahsulot narxi 







30 

 37,5 



 

so`m bo`ladi. 



 



  1 






 

 5 





 





Raqobatlashgan  bozorda 



 



MC 

bo`lganini  ko`rgan  edik. 

Monopolist  narxni  chekli  xarajatdan  yuqori  belgilaydi 



 

MC





va  bu 


farq  miqdor  bo`yicha  talab  elastikligiga  teskari  proportsional  bo`ladi  (5). 

(5)-tenglamadan  shunday  xulosa  kelib  chiqadiki,  agar  talabning  narx 

bo`yicha  elastikligi  qancha  yuqori  bo`lsa,  mahsulot  narxi  shuncha  chekli 

xarajatga  ( 



MC 

ga)  yaqinlashadi.  Narx  qanchalik  chekli  xarajatga  yaqin 

bo`lsa,  monopol  bozor  raqobatlashgan  bozorga  shunchalik  yaqin  bo`ladi. 

Demak,  talab  yuqori  darajada  elastik  bo`lsa,  monopolist  oladigan 

qo`shimcha foyda shuncha kichik bo`ladi. 

Monopol  hokimiyat  ko`rsatkichi. 

Raqobatlashgan  bozorda  narx 

chekli xarajatga teng bo`lishi, maksimal foyda olishning zaruriy  sharti edi. 

Monopol  bozorda  narx  chekli  xarajatdan  yuqori  belgilanadi  



 



MC

 



Ana  shu farq 



MC 

 



P

,  ya`ni  foydani  maksimallashtiradigan  narx  bilan 



chekli xarajat o`rtasidagi farq monopol hokimiyatni o`lchash usuli bo`lishi 

mumkin. Monopol hokimiyatni xuddi ushbu usulda aniqlashni 1934 yilda 

iqtisodchi  olim  Abba  Lerner  tomonidan  taklif  qilinganligi  uchun,  bu 

ko`rsatgich       Lernerning   monopol   ko`rsatkichi   degan   nomni   olgan 



 



P

 



MC 

 





P

 



 

D  

bu yerda: 



L

- monopol hokimiyatning Lerner 





 

indeksi; 



P

-  monopol  narx; 



MC 

- chekli  xarajat; 





-  talabning 

narxga   ko`ra   elastikligi. Masalan,   benzinga 

talabning narx  bo`yicha 








252 

 









 

elastikligi -5 bo`lsa, 

 1 


 



 1 

 0,2. 



 

Benzin sotuvchi firmaning 



D

 

 5 



monopol hokimiyati 0,2 ga teng. 

Shuni  ta`kidlash  kerakki,  yuqori  monopol  hokimiyat  yuqori  foyda 

olishni  kafolatlamaydi.  Foyda  o`rtacha  xarajatning  narxga  bo`lgan 

nisbatiga  bog`liq.  Agar  ikki  firmadan  birinchisining  monopol  hokimiyati, 

ikkinchi  firmanikiga  ko`ra  yuqori  bo`lsa  va  birinchi  firmaning  o`rtacha 

xarajati  juda  yuqori  bo`lsa,  uning  oladigan  foydasi  ikkinchi  firma 

foydasidan  kichik  bo`ladi.  YUqoridagi  tenglama  ko`rsatadiki,  talab 

qanchalik elastik bo`lmasa, shunchalik monopol hokimiyat yuqori. Demak, 

monopol hokimiyatning kelib chiqish sababi, talab elastikligidadir. 

Amaliyotda  chekli  xarajatni  hisoblash  qiyin  bo`lgani  uchun,  uni 

o`rtacha xarajat bilan almashtiradi. Bu holda formula quyidagi ko`rinishni 

 

oladi: 



 



 



AC 

.

 



Agar biz ifodaning surat va maxrajini 



ga ko`paytirsak, maxrajda 

 

umumiy daromadni, suratda foydani olamiz: 



 





 



AC 



 



 



  





 



TR 

Shunday 

qilib, 


Lerner 

ko`rsatkichi 

yuqori 

foyda 


olishni 

monopoliyaning dalolati ekanligini ko`rsatadi. 

Monopol  hokimiyatni  xarakterlash  uchun  bozorni  markazlashuv 

darajasi  ko`rsatkichidan  ham  foydalaniladi.  Bu  ko`rsatkich  birinchi  bo`lib 

Xerfindal-Xirshman  tomonidan  tavsiya  etilgani  uchun,  u  Xerfindal- 

Xirshman indeksi deb yuritiladi. 

Bu  indeks  korxonalarning  bozordagi  ulushlari  yig`indisi  sifatida 

qaraladi  va  qaysi  firmaning  bozordagi  ulushi  yuqori  bo`lsa,  u  firma 

bozorda  monopol  hokimiyatiga  ega  bo`lishi  mumkin  yoki  shunday 

imkoniyat mavjud deb qaraladi. Firmalar bozordagi ulushiga  ko`ra 

tartiblashtiriladi. 





 



 



2

 



 

... 


 

, bu yerda: 



- Xerfindal-

Xirshman indeksi; 



- bozorda eng katta ulushga ega bo`lgan firma; 



-



 

 

undan keyingi kattalikdagi ulushga ega firma va hokazo; 



ulushga ega bo`lgan firma. 

n

 

-eng  kichik 










253 

 







MC 



P

m

 

P

e

 





AR 



MR 



Q

m

 

Q

е

 

Agar  tarmoqda  yagona  firma  bo`lib,  uning  mahsuloti  tarmoq 

mahsulotini tashkil qilsa, 

=100% bo`ladi va bunday hol sof monopoliya 



bo`ladi, ya`ni Xerfindal-Xirshman indeksi 

10000 



ga tengdir. 

Masalan,  AQSh  da  Xerfindal-Xirshman  indeksi 



1800  dan 



oshgan  tarmoqlar,  monopol  tarmoqlarga  kiradi.  Yuqoridagi  indeksdan 

monopoliyaga  qarshi  olib  boriladigan  faoliyatda  foydalaniladi.  Bozorning 

katta  qismini  bir  necha  firmalar  tomonidan  egallab  olinish  holatiga 

bozorning markazlashuvi 

(kontsentratsiya rinka) deyiladi. 

 

 

14.4.



 

Monopol hokimiyat va jamiyat farovonligi 

 

Monopol  hokimiyatda  narx  chekli  xarajatdan  yuqori  bo`ladi. 

Monopol  hokimiyatda  narx  oshadi,  ishlab  chiqarish  hajmi  kamayadi, 

natijada  bu  firmaning  daromadini  oshishiga  va  iste`molchilar  turmush 

darajasining  pasayishiga  olib  kelishi  mumkin.  Iste`molchilar  va  ishlab 

chiqaruvchilar 

ortiqchalarini 

monopol 


va 

raqobatlashgan 

bozor 

sharoitlarida qaraymiz (14.3-rasm). 



14.3-rasm. Monopol hokimiyatidan olinadigan zararni 

ifodalovchi grafik 


254 

 

Raqobatlashgan  bozordagi  ishlab  chiqaruvchilar  va  monopol  ishlab 



chiqarishning  chekli  xarajatlari 



MC

 

bir  xil  deb  faraz  qilaylik.  14.3- 



rasmda monopolistning o`rtacha va chekli daromadlar chiziqlari 

va chekli xarajatlari chizig`i ko`rsatilgan. 



AR



MR 

Ma`lumki, monopolist o`z  foydasini 

MC 

 



MR 

bo`lishini (V nuqta) 

ta`minlaydigan 

ishlab 


chiqarish 

hajmida 


maksimallashtiradi. 

Monopolistning optimal ishlab chiqarish hajmi 



Q

ga va u  belgilaydigan 

narx 

P

ga teng. 

Raqobatlashgan bozorda 

 



MC 

bo`lgandagi ishlab chiqarish hajmi 

maksimal foydani ta`minlaydi va talab chizig`i (14.3-rasmda bu o`rtacha 

daromad 


AR 

chizig`i)  bilan  taklif chizig`i  (14.3-rasmda 



MC 

chizig`i) 

kesishgan nuqta 

da muvozanat narx 



P

va muvozanat ishlab chiqarish 

hajmi 

Q

aniqlanadi. 

Monopol  narxda  iste`molchilar  kamroq  mahsulot  sotib  oladilar. 

Mahsulotni monopol narxda sotib olgan xaridorlar o`zlarining  iste`mol 

ortiqchasining ma`lum qismini yo`qotadi, bu yo`qotish 4-rasmda 

P



P



AC 

to`g`ri to`rtburchak yuzasiga teng.  Mahsulotni 



P

narxda sotib  olishni 

xohlagan, lekin 

P

narxda sotib olaolmagan iste`molchilar ham, iste`mol 

ortiqchasining  qismini   yo`qotadi,  14-3-rasmda  bu  yo`qotish 

AEC 

uchburchak  yuzasiga  teng.  Iste`molchilarning  iste`mol  ortiqchasining 

umumiy  yo`qotishi 

P



P



AC 

to`rtburchak  yuzi  bilan 



AEB 

uchburchak 

yuzi  yig`indisiga   teng.  Ishlab  chiqaruvchi  esa   mahsulotni  yuqori 

P

narxda sotib 



P



P



AC 

to`rtburchak yuzi bilan ifodalangan foydani oladi, 

ammo, shu bilan birga u ishlab chiqarish ortiqchasining 

BCE 

uchburchak 

yuzasiga  teng  bo`lgan  qismini  yo`qotadi,  ya`ni  u  qo`shimcha  



Q



e  

 



Q



birlik mahsulot ishlab chiqarib, uni 



qo`shimcha foydasini  yo`qotadi. 

P

narxda sotib olish mumkin  bo`lgan 




255 

 

Shunday qilib, ishlab chiqaruvchining umumiy foydasi 



P



P



AC 

to`rt  to`rtburchak  yuzidan, 



BCE 

uchburchak yuzasini ayirmasiga teng. 

Endi ishlab chiqaruvchining umumiy foydasidan iste`molchi  yo`qotgan 

iste`mol  ortiqchasini  ayirsak 



ABE 

 



AEC 

 



BCE



ABE 

uchburchak 

yuzasiga  teng  bo`lgan  sof  yo`qotishni  olamiz.  Bu  sof  yo`qotish,  monopol 

hokimiyatidan kelib chiqadi. 



ABE 

uchburchak yuzasiga teng sof yo`qotish monopoliyaning 

―o`lik    yuki‖    bo`lib,    u    jamiyatning    yo`qotishi    yoki    jamiyatning 

monopoliyadan ko`radigan zararini ifodalaydi. 

Monopol  firma  o`z  monopoliyasini  saqlab  qolish  uchun,  boshqa 

firmalarni tarmoqga kirishga to`siqlar yaratish uchun yana xarajatlar qilsa, 

u bu bilan jamiyat yo`qotishlarini yanada oshirishi mumkin. 

 

14.5.



 

Monopol narxga soliqlarning ta`siri 

 

Yuqorida  ko`rgan  edikki,  raqobatlashgan  bozorda  bir  birlik 

mahsulotga  qo`yilgan  soliq  mahsulotning  bozor  narxini  soliq  miqdoriga 

nisbatan  kichikroq  miqdorga  o`zgartiradi  va  bu  soliq  yuki  ham 

iste`molchiga,  ham  sotuvchiga  taqsimlanadi.  Monopol  bozorda  soliq 

qo`yilganda,  mahsulot  narxi  soliq  miqdoridan  ko`proq  miqdorga  ham 

oshishi mumkin. 

Faraz  qilaylik,  monopol  bozorda  har  bir  birlik  mahsulot  soliqqa 

tortiladi.  Soliq  miqdori 

so`mga  teng  va  monopolist  sotilgan  har  birlik 

mahsulot  uchun  davlatga 

so`m  soliq  to`laydi.  Demak,    firmaning  

o`rtacha    va    chekli    xarajatlari    

t    

so`mga    oshadi.    Agar    firmaning 

boshlang`ich chekli xarajati 

MC 

bo`lsa, soliqqa tortilgandan keyingi chekli 

xarajati  quyidagicha  bo`ladi.  Grafikda  soliq  xisobiga  o`zgargan   chekli 

xarajat  chizig`i 



MC

t

 

boshlang`ich  chekli  xarajat chizig`ini  



miqdorga 

yuqoriga siljitish orqali hosil qilindi (14.4-rasm). Natijada 

MC

t

 

chizig`i 

chekli  daromad  chizig`ini,  yangi 

B

nuqtada kesib o`tadi. Biz soliqga 



tortilmagan vaqtdagi ishlab chiqarish hajmi 

Q

va narx 



P

ni va soliqga 



tortilgandan keyingi ishlab chiqarish hajmi 

Q

va narx 



P

1

 



larni olamiz. 


256 

 









P

1

 

P

0

 



B

1

 

 

MC

t

 t 

 

B

0

 

MC

t

=MC+t 

MC 

 

D=AR 

MR 

 



Q



1

  Q

0

 



 

14.4-rasm. Monopol tovar narxiga soliqning ta`siri 

 

 

Chekli xarajat chizig`ini yuqoriga siljishi ishlab chiqarish hajmini 



Q

dan 



Q

1    


gacha  pasaytiradi, narxni 

P

dan 



P

ga ko`taradi. 14.4-rasmdagi 



grafikdan  ko`rinib  turibdiki,  narxning  o`sishi  soliq  miqdoridan  katta 



 



Buning  sababi,  monopol  bozorda  narxning  chekli  xarajatga  nisbati 

  

P   




1  

MC 

 



 



 



 

talabning elastikligiga bog`liq. 



MC 



 





Masalan, 



D

 

 



bo`lsa, monopol narx formulasiga ko`ra, soliq 





 

ga  teng  bo`lganda 



 



MC 

 





  1  

 2 



 2



MC 

 



 



 2

MC 

 2



 

.  Narx 


soliq miqdoriga nisbatan ikki barobar ortadi. 

 

Qisqa xulosalar 



Sof  monopoliya 

-  bu  bitta  sotuvchi  va  ko`p  xaridorlar  qatnashgan 

bozor,  yoki  o`rnini  bosadigan  tovar  bo`lmagan  tovarni  sotadigan  yagona 

sotuvchi  bo`lgan  bozor  vaziyati,  yoki  tarmoqda  yagona  hukmron  firma 

bo`lib,  firmaning  ishlab  chiqarish  va  sotish  chegarasi  tarmoq  chegarasiga 

teng bo`lgan bozor. 






257 

 







Oligopoliya 

- bu bozor tizimida biror bir tovarni sotishda cheklangan 

firmalar hukmronlik qiladi. 

Monopol  raqobat  bozori 

to`liq  raqobatlashmagan  bo`lib,  unda 

qatnashadigan  firmalar  soni  ko`p  bo`lib,  ularning  har  biri  o`z  tovarlari 

narxini  ma`lum  chegarada  nazorat  qiladi,  ya`ni  ular  kichik  bo`lsa  ham 

monopol hokimiyatga ega. 

Monopsoniya 

- xaridor bitta bo`lib, sotuvchilar ko`p bo`lgan bozor. 

Monopol hokimiyatda narx chekli xarajatdan yuqori bo`ladi. 

Monopol  hokimiyatda  narx  oshadi,  ishlab  chiqarish  hajmi  kamayadi, 

natijada  bu  firmaning  daromadini  oshishiga  va  iste`molchilar  turmush 

darajasining pasayishiga olib keladi. 

Raqobatlashgan  bozorda  firma  maksimal  foyda  oladi,  agar  u  chekli 

daromad chekli xarajatga teng holatni ta`minlaydigan hajmda mahsulot 

ishlab chiqarsa, 

MR 

 



MC

Bunday mahsulot hajmi optimal bo`ladi. 



Monopolist  ham  shu  optimal  ishlab  chiqarish  shartiga  amal  qilishi  kerak 

bo`ladi.  Sof  monopolist  tovariga  bo`lgan  talab  ham  bozor  talabi 

hisoblanadi. Monopolist o`z tovari narxini oshirsa unga talab kamayadi va 

aksincha, monopolist tovar narxini tushirsa unga talab ortadi. 

Monopol  hokimiyatni  xuddi  ushbu  usulda  aniqlashni  1934  yilda 

iqtisodchi  olim  Abba  Lerner  tomonidan  taklif  qilinganligi  uchun,  bu 

ko`rsatgich Lernerning monopol ko`rsatkichi degan nomni olgan 

 



P

m    

 



MC 

 



 



P



Monopol  hokimiyatni  xarakterlash  uchun  bozorni  markazlashuv  darajasi 

ko`rsatkichidan  ham  foydalaniladi.  Bu  ko`rsatkich  birinchi  bo`lib 

Xerfindal-Xirshman  tomonidan  tavsiya  etilgani  uchun,  u  Xerfindal- 

Xirshman indeksi deb yuritiladi. 

Bu indeks korxonalarning bozordagi ulushlari yig`indisi sifatida 

qaraladi  va  qaysi  firmaning  bozordagi  ulushi  yuqori  bo`lsa,  u  firma 

bozorda  monopol  hokimiyatiga  ega  bo`lishi  mumkin  yoki  shunday 

imkoniyat mavjud deb qaraladi. Firmalar bozordagi ulushiga  ko`ra 

tartiblashtiriladi: 







 



 



2

 



 ... 

 



2

 








258 

 

Nazorat va muhokama uchun savollar 

1.

 

Bozor turlari qanday aniqlanadi? 



2.

 

Raqobatlashmagan  bozorlarda  narx  va  ishlab  chiqarish  hajmi 



qanday aniqlanadi? 

3.

 



Sof monopoliya deganda nimani tushunasiz? 

4.

 



Raqobatlashgan monopol bozor xususiyatlari nimalardan iborat? 

5.

 



Litsenziya,  patent,  mualliflik  huquqi  raqobatga  qanday  ta`sir 

ko`rsatadi? 

6.

 

Monopoliyaning  jamiyat  uchun  foydali  va  zararli  tomonlarini 



izohlab bering. 

7.

 



Bozor hokimiyati deganda nimani tushunasiz? 

8.

 



Monopol narxga soliq qanday ta`sir ko`rsatadi? 

9.

 



Lernerning monopol ko`rsatkichi. 

10.


 

Xerfendal-Xirshman indeksi nimani ifodalaydi. 

11.

 

Monopol sharoitda narx qanday aniqlanadi? 



 

Asosiy adabiyotlar ro`yxati 

1.

 



Campbell  R.  McConnel,  Stanley  L.  Brue,  Sean  M.  Flynn. 

Microeconomics:  Principles,  Problems  and  Policies.  -19  th  ed.  –  New 

York. The McGraw-Hill Companies, Inc., 2015. P. 604. 

2.

 



Аддреу  ас-Колелл  и    др.    икроэкономическая    теория. 

Учебник. – .: Дело и Сервис, 2016. - 630 стр. 

3.

 

Тарануха  .В.  икроэкономика.  Учебник.  –    .:    Дело    и  



Сервис, 2011. - 580 стр. 

4.

 



Пиндайк  Р.,  Рубинфильд  Д.  икрэкономика.  /  Пер.  с  англ.  – 

СПб.: Питер, 2011. - с. 608. 

5.

 

Нуриев  Р. .  Курс  микроэкономики:  учебник/  2-е  изд.  –   .: 



Норма, 2012. - с. 576. 

6.

 



Sаlimov B.T., Muхitdinovа U.S., Mustаfаkulov Sh.I., Sаlimov 

B.B. Mikroiqtisodiyot. Dаrslik. – T.: TDIU, 2005. - 230 b. 



Yüklə 374,42 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə