Tarix
p o rtu q a lla r b u şə h ə ri ələ k eçird ilər. B u n u n la da
H ö rm u z h ak im i Ə m ir S e y fə d d in P o rtu q aliy an m
a sılılığ m ı q ə b u l etd i [24. 117; 3, 150]. B e b l i k b .
o sm a n lıla rın
Ş ərq i
A n a d o lu d a .
p o rtu q a lla n n
isə
B əsrə
k ö rfəz in d ək i
işğ alları
n əticəsin d ə
S əfəv i d ö v b tin in d ö n y a tie a rə tin d ə m ö v q e b ri
n ə z ə rə ça rp a c a q d ə rə c ə d ə z ə ifiə c ı v ə A v ro p a -A siy a
ticarət y o lları ü z ə rin d ə n ə z arət itirilm iş old u .
H ö rm ü z ü n p o rtu q a lla r tə rə firu b n ə b k e ç ir ilm ə s i
ilə H in d o k e a n ın d a m ö h k ə m b n m ə k u ğ ru n d a
O s m a n lı-P o rlu q a liy a ro q ab ətin in ə sası q o y u ld u .
B u isə O sm a n lı im p e riy a sın a q a rşı P o rtu q a liy a ilə
S əfəv i d ö v lə ti a ra sm d a y a x ın la şm a y a sə b ə b o ld u
[3. 151; 1 .9 7 ].
T ə rə fiə ra ra s m d a a p a n la n d a n ışıq la r n ə tic ə sin d ə
m ü q a v ilə b ağ lan d ı. B u m ö q a v ilə n in şə rtlərin ə
g ö rə , P o rtu q a liv a n ın d ə n iz q ü w ə lə r i B əhrevin
v ə Q ə tifə h ə m lə e tm ə k d ə S əfəv i h a k im iv y ə tin ə
k öm nk e tm ə li. b u n u n m ü q a b ilin d ə S ə f ə v ib r
H ö rm ü zə o la n id d ia la n n d a n əl çə k m ə li idilər.
E vni z a m a n d a tə r ə f b r O sm an lı d ö v b tin o q arşı
b irs n m ü b a riz ə a p a rm a q ü çu n ra z ılıq ə ld ə e t d i b r
[7 .2 3 8 ].
S ə fə v i
d ö v b ti
i b
P o rtu q a liy a
a ra sın d a .
o sm a n lıla r o le y h in ə b irg ə m ü b a riz ə ap a rm a q
ö çü n ə ld ə o lu n a n razılıü a b ax m a y a ra q . p o rtu q a l
la r ü stü n lü y ü əiə a la ra q H ö rm ü z ə n əz arəti ələ
k e ç ird ib r. B u n u n la d a S əfəv i d ö v lə ti H ö rm ü z
v a sitə silə b irb a şa H in d o k e a n ın a ç ıx ış y o lu n d an
m əh ru m old u .
S ə fə v ib rin Ç a ld ıra n d ö y u ş ü n d ə o sm a n lıla ra
m ə ğ lu b iy y ə tin d ə n so n ra A z ə rb a y c an ın A vropa
d ö v lə tb r i ilə d ip lo m a tik ə la q ə b ritıd o y e n i b ir
m n rh ə lə b a şla d ı. O sm a n lı im p e riy a sm ın Sofəvi
d ö v b tin i m ə * lu b e tm ə si (1 5 1 4 ) v ə M is ir M əm lü k
d ö v lətin i
s ü q u ta
u ğ ratm ası
(1 5 1 7 )
A vropa
d ö v b tb r in in a n tio sm a n lı sly a sə tin d ə y c n i b ir ca n -
ia n m a y a ra td ı [3 , 158].
B u d ö v rd ə Portucjaliya h ak im iy y n ti ö z b r in in
nnzarətind.^
o la n - ə ra z ilə rə
o s m a n lıla n n
hü-
cu m
to h lü k ə sin d ən e h tiy a t e d ə rə k .
O sm an lı
im p e riy a sın a
b irg ə m ü b a riz ə a p a rm a q
ü çü n S əfəv i d ö v b ti
ilə y e n id ə n d ip lo m a tik
d a n ışıq la r a p a rm ışd ı. B u m ə q s ə d b P o rtu q a liy an ın
H in d istan d ak ı \a lis i D u arte d e M en ez es, 1523-cü
ilin se n ty a b r ay ın d a B a lta sa r P e sso a n ın rəh b ərliy i
i b p a y ta x t T ə b riz ə b ir elçi h e y ə ti g ö n d ərm işd ir. Bu
h e y ə tin tə rk ib in d ə P o rtu q aliy a sə y y a h ı A n to n io
T en reiro d a təm sil o lu n u rd u . B u sə fə rd ə H in d istan
v alisi A n to n io T e n reiro y a x ü su si tap şırıq v erərək .
O sm a n lı h a k im iy y ə tin in H in d istan iştiq am ə tin d ə k i
ə r a z ib r ə d ə n iz y ü rü şö n iy y ə tin in o lu b -o lm a m a sın ı
ö y rə n m ə y i ta p şırm ışd ır [ 13, 3 1 -3 3 ].
B u d ö v rd ə n e tib a m n S əfəv i d ö v b tin in d ig ə r
AvTopa d ö v b tb r i- A lm a n iy a v ə M a c a rısta n la da
d ip lo m a tik ə la q ə b r i başlayır.
S u lta n
S ö le v m a n
(1 5 2 0 -1 5 6 6 )
atasın ın
ö lü m ü n d ə n ç o x k e çm əm iş M a c a rısta n ın pa> taxtı
B elq rad ı ə lə k eçird i. B u n u n la d a M ərkəzi A v
ro p a istiq am ətin d o O sm an lı işğ a lla rm a y o l açıld ı.
O sm an lı su lta n m ın bu h ərb i m Q vəffəqiyyətləri
A v ro p ad a cid d i tə şv işə sə b ə b o ld u . Bu ərəfocb
o sm a n lı işğ alm a m ə ru z q a la n M acarıstan kralı
II L ü d o v ik o sm a n lıla ra q a rşı m ü b a riz ə a p a r
m aq m ə q sə d ilə d a m ş ıq la r ap a rm a q ü çü n ra-
h ib P ctru s d c M o n te L ib a n o adlı e lç isin i S əfəvi
sa ra y ın a g ö n d ə rd i. S əfəv i sa ra y m d a e h tira m la
q a rşılan an m a c a r e lç i. 1523-cü ilin av q u stu n d a
Ş ah I İsm ay ılın M a c a n s ta n k ra lın a y azd ığ ı c a v a b
m ə k tu b u və A lm a n im p erato ru V Ş a rla y azdığı
d ig ə r b ir m ə k tu b la geri q ay ıtd ı [7, 2 4 6 : 3. 165].
Ş ah I İsm a y ılın A lm an im p e ra to ru n a y azd ığ ı
m ə k tu b d a .
b a h a n n əvA əH ərində. ey n i v a x td a
O sm an lı tü r k b r in in S u lta m n a h ə m b e tm ə y i... ”
t ə k ü f ed ird i [2 5 . 140-141].
L ak in A lm a n iv a im p e ra to ru Ş ah I İsm av ıla
t e z l i k b
c a v a b
v erm əd i.
Y alnız
1525-ci
il
a v q u st
a y ın ın
2 5 -d ə
A lm a n iy a
im p era to
ru sə fə v i h ö k m d a n n a c a v a b m ə k tu b u y a z d ı.
O . bu m ə k tu b u n d a Ş a h I İsm av ılm O sm an lı
im p e riy a sın a
qarşı
b irg ə
m ü b a riz ə
təklifini
y ü k sə k q iv m ə tb n d ire ro k , vaz ırd ı ki. “ biz həm işə
x ris tia n la n n to rp a ğ m d a sü lh v ə ə m in -a m a n lıq
tə rə fd a n o ld u ğ u m u z d a n indi m ü ştə rə k m e y l v ə
h ə v ə sim iz ə sa sın d a tü r k b r in ə le y h in ə q o şu n
çə k m ə k d ə n b a şq a b ir işim iz q a lm a m ışd ı [7. 248-
2 5 0 ; 2 5 , 141-142).
Bu m ə k tu b y a z ıla n d a , artıq Ş ah 1 İsm ay ıl v əfat
etm işd i. B u sə b ə b d ə n V Ş a rlın S əfəv i h ö k m d a n n a
e td iy i tə k liflə rin h e ç b ir ə h ə m iy y ə ti y o x idi.
Ü m u m u y y ə tb . Ş ah I İsm ay ılm h ak im iv y əti
d ö v rü n d ə A z ə rb a y c an ın A v ro p a d ö v b tlə r i i b
d ip lo m a tik
m ü n a s ib ə tb rin in
ə sasın t
O sm an lı
im p e riy a sın a q arşı b irg ə m ü b a riz ə təşkil e d
irdi. L ak in A v ro p ad a b a ş v c rə n siyasi h a d is ə b r.
d ö v b tb r a r a s ı
ixtilaflar.
d ig ə r
tərə fd ə n
bu
d ö v lə tb r in
O sm an lı
im p e riy a sm a
qa rşı
m ö b a n z a d ə q e y ri-a rd ıc ıl siy a sə t y e ritm a si. o n ların
S ə fə v i h a k im iy y ə ti ilə a n tio sm a n lı ittifaq ın d a
b irlə şm ə sin ə im k an v erm əd i. B u n u n la d a S əfəv i
d ö v b tin in AvTopa d ö v lə tb r i ilə b irlik d ə O sm anlı
im p e riy a sm a q a rşı b irg ə m ü b a riz ə p la n la n iflasa
u ğ rad ı.
Y ekun o la ra q q e y d e d ə k k i, Ş ah I İsm ay ılm
Н а к !т К л эс !
illə rin d ə
(1 5 0 1 -İ 5 2 4 )
S əfəvi
d ö v b tin in xarici siv asi ə la q ə b r i ç o x şax əli fo rm a-
Qarapapaqlar. 2015, A rqust, .Ve8 (96)
Tarix
d a in k işa t' e tm işd i. Ə g ə r S ə fəv i d ö v lətiııin x aric i
siy asəti A v ro p a d ö v lə tlə rin ə m ü n a sib ə ıd ə d ıp lo -
m atik ə la q ə lə rin in k işafı ilə şə rtlə n ird isə . ə k sin ə
b ö lg ə d ə strateji m a ra q la n n to q q u ^ d u ğ u O sm an lı
ım p e riy asj i".ə siy a si m ü n a sib ə tlə ri d a h a ç o x h ərb i-
siy asi x a ra k te rd a ş ıy ırd ı.
Ə dəbİyyat:
1. Ə fəndiyev O . Ə . A zərb ay can S o fo \ilər d ö 'lo ti.
B akı: Azornəşr. 1993.300 s.
2. Fərzəlibəyli Ş.F. A zərbaycan və O sm anlı
im periyası (XV-XVI əsrlər). B aku "A zərnoşr*\
1995. 1*97s.
3. M ahm udlu Y. M. A zarbaycan d ip lo m a t» ası.
A ğqoyunlu və Səfovi d ö \ lətlərinin A vropa ölkələri ilə
əlaqələri (XV-XVII yüzilliktart. Bakı: A z ə rb a \c an
diplom a tiyası. 1996. 289 s.
4. M ah m u d o v Y. M- A zarbaycan diplom atiyası.
vğqoyunlu \ ə Səfovi dövlətl.ırinin Avropa ü lk a b ri
i b əlaqaldri (XV-X V II yüzilliklər). B akı: Təhsil.
2006.414 s.
5. M əm m ədova Ş. K. «X ülasət at-təvarix»
A zarbaycan ta rix in in m anba>i kim i. Bakj: Elm ,
1991. 1175.
6. S olakzadə
M ehm ed. T arix (A zarbaycan
tarixina d a ir iq tib a sla r). O sm an h tü rk dilindan
ç e \ira n i Z .M .B ü n y ad o \. Bakı: Elm . 1992, 84 s.
7. Vilayati Ə. Ə. Şah İsm ayıl Safaxi d ö \riin d ə
İra n ın \a r ic i alaq alar tarix i. B akı: Ə lh u d a. 1998.
421 s.
8.
E fendi
Носа
S adeddin.
T acü 't-tev a rih
(Şehzadelerin
girişim leri-S elim nam e
ve
Va-
vuz Sultan Selim dönem i). Y alınlaştıran İsm et
P arm aksızoğlu. IV c„ Istan b u l: Milli Egitim
Basımevi. 1979. 407 s.
9.
İnalçik
H_
Q u a ta e rt
D.
O sm anlı
im p a ra to rlu ğ u n u n ekonornik ve sosyal ta rih i (1300-
1 6 0 0).T ürkçeyeçeviren H alil B erktay. I c„ Istan b u l:
M a rt M atbaacılıq S a n a tla n I.td . Şti.. 496 s.=
10. İnalçik H. O sm anlı ta rih in e to p lu b ir bakış.
/ O sm anlı 1. A n k ara: Yeni T ürki> e Y ay ın lan . 1999,
s 37-116
11. Kılıç R. K an u n i d e \ r i O sm a n lı-İra n m iinas-
ebetleri (1520-1565). Ista n b u l: İQ K ü ltö r S an at
Yayinçılıq \ e l lu sla ra ra sı T anıtım H i/m e tle ri Şti..
2006. 496 s.
12. K ırzıoğlu. F. M . O s m a n h la r'm K afkas-
e lle ri'n i fethi (1451-1590). A n k a ra : T ü rk ta rih ku-
ru m u basım evi. 1993. 550 s.
13. Ö z b a ra n S. Portekizli sey> ahlar (İra n . T ü r-
kiye, İra k . S uriye \ e M ısır y o lla n n d a ). Istan b u l:
K itapyayıncvi. 2007. 201 s.
14. U zunçarışlı İ. H. O sm anlı ta rix i (İstan b u T u n
fethinden K anuni S u ltan S u ley m an 'ın Olümüne ka-
d a r). II c„ A n k a ra : T u rk T arih K u ru m u Basımevi,
1988. 756 s.
15. Yiğıt İ. İslam ta rib i. V II c.. Ista n b u l: 1991.
Ka> ıhan yayınevi n eşriy atı, 424 s.
16. Y inanç R. D u lk ad ir b«>liği. A n k a ra : T ü rk
T arih K u ru m u Basım evi. 1989. 184 s.
17. Yussof К. X V I. Y üzyılda 1 Selim ve M ısır
a ra sın d a k i iliskiler. O sm anlı 1. A n k ara : Yeni T ö r-
kiye Y ayınları. 1999.5. 282-288.
18. Б идлисн Ш араф -хаи ион Ш ам садлин.
Ш ар аф -Н ам е
(П еревод.
предисловие,
пр и м еч ан и я и п ри лож ения Е. И. В асильевой. Т.
2. М.: Н аука. 1976. 350 с.
19. И сго р и я Вое I ока (В осток на рубеже
ср е.ж евек о вьн и нового вр ем ен и -XVI-XV 111 вв.).
Т. 3. М .: В осточная литерату р а РАН. 1999. 695 с.
20. И стори я Е в р о п ы . (О т ср едн евек овья к
новому в р еч ен н -к о н си XV-п ер в ая половина
XVII в.) / О т в е тс т в е н н ы е р е д ак то р ы Л . Т.
М и л ь ск ая . В. И. Рутенб>рг. Т. 3. М.: Н аука. 1993.
656 с.
21. К ни га О рудж -бека В аята - Д он-Ж уана
П ерсидского. Перевод с ан гл и й ск ого. введен ие и
ком м ен тари и О . А. Э ф ен ди ева и А .Ф ар зал и ева.
Б а к у : Я зы ч ы 1988. 215 с
22. П е т р \ш е в с к и й И. II. О ч ер к и по истории
ф ео д ал ьн ы х отнош ен ий
в А зербай дж ане и
А рм ении в XVI - н ач ал е XIX вв. Л ен и н гр ад :
«И зд. Л Г У им. А. А. Ж д ан о ва. 1949,383 с.
23. Х азан ов А. М. Э к сп ан си я П ортугали и
в Африке и борьба А ф р и кан ски х народов за
н езави си м ость (XVI-XYШ в в .) . М осква: Н аука.
319 с.
24.
Ш ах м а л и ев
Э .М .
Д и п л о м ати ч еск и е
отнош ен ия
И спани и
с
С еф еви дски м
государством во в ю р о й половин е XVI века
/ /
« У ч ен ы е
зап и ски »
А зербайдж анского
Г осударственн ою У н иверситета, С ер и я истории
и ф илософ и и. 1955. -Vs7. с.117-127.
25.
Э ф енднев
О .
А.
О б разован ие
А зербай дж анского государства С еф еви дов в
н а ч а л е Х М в ек а. Б ак у : Изд. АН. А зербайдж анской
С С Р. 1961.207 с.
26. M lnorskv V. T h e M iddle E ast in th e W estern
Politics in 13-th. 15- th an d 17- th C e n tu rie s
J o u r
nal o f Royal A siatic Society, 1940, vol. 27. p. 427-
461.
27. Stanley L. P. H istory o f E gypt in the m iddle
ages. L o n d an : M etuen an d C o. 1901.357 p.=
28. T ravels o f the V enetians in P ersia: A N ar
ra tiv e o f Italian T ravels in P ersia in the 15-th and
16-th centuries. T ran slated an d edited by C. Grey.
L ondon: H akluyt Society, vol. 49. 1873.
29. Berchet G . ** La R espubblica di Venezia e la
P ersia. T orino: T ip o q rafia G . B. P a r a \ia E C om p.
1865. 294 p.
30. Z aqlam a Ə. Ə1 M am alik fi M isra. Q a h ira:
1415 h., 192 s.
Qarapapaqlar, 2015. Avqust
, .Ys8 (96j