X V i ə srd ə a V ra siy a m ə k a n m d a ciddi siyasi
Yüklə 255,78 Kb. Pdf görüntüsü
|
| Tari.x (Ж X V I ə srd ə A v ra siy a m ə k a n m d a ciddi siyasi h a d isə iə rlə z ə n g in o la n b ir d ö v r b aşlay ır. Bu d ö v r yen i im p eriy ala rın y a ra n m a sı v ə o n la n n si- y a si, iq tisad i, m əd ən i v ə d in i-id e o lo ji so rh əd lərə b ö lü n m ə si ilə x a ra k te riz ə o lu n u rd u . B u d ö v rd ə Ş ə rq d ə b a ş v e rə n siy a si h a d isə lə r b ö lg ə n ın yen i siv asi x ə ritəsin i m e y d a n a ç ıx a rd ı. A n ad o lu d a O sm a n lı im p e riy a sı. A z ə rb a y c a n d a S ə fə v ilə r d ö v lə tı. H indi stan d a BöyQk V loğol ım p eriy a sı, M a v ə rə n n ə h r b ö lg ə sin ə h a k im o la n Ş eybanilər, \ l i s i r . S u riy a . H ic a z ə ra z ilə rin i ə h a tə e d ə n M ərnlük d ö v lə tL b u siy asi x ə ritə m n ə sa s s u b y e k n ə rin d a n biri idilər. / X V ə srin s o n ia n n d a b a şla v a n " B ö y ü k coğrafi k ə şflə r'' b e y n ə lx alq m ü n a sib ə tlə r si^ tem in d ə cıddi d ə y işık liy ə səb əb o ld u . B u d ö v rd ə K içik A siy a v ə B a lk a n la n n ışğ alı n ə tic a sin d ä A ra lıq d ə n iz in d ə h e g e m o n lu ğ u ə lə alan -O sm anlı im p eriy a sı. A v ro p an m şərq ticarəti ü ç ü n c id d i tə h lü k ə y a ra d ırd ı. C ü n k i O sm a n lı h a k im iy y ə tin in y erit- d iy ı a ğ ır "g ö m rü k s iv a s ə ti" Ş ə rq -Q ə rb tic a rə ıin ə b ö y ü k z ə rb ə v u ru jd u . D ig ə r tərə fd a n b u d ö v rd ə iq tisad i v ə siy a si b ö h ra n d ö v rü n ö y a şa y a n M isir N ləm lük d ö v lə ti, ö lk an i b ö h ra n d a n ç ıx a rm a q üçön M isir v ə S u riy a ü zə rin d ə n A v ro p a y a d a şın an H ind m a lla n ü z ə rin d ə g ö m rü k v erg isin i a m rm ışd ı. H ind m a lla n n ı A v ro p ay a d a şıv a n p o rtu q aliy alı ta c irlə rin b u a ğ ır \e r g ilə rd ə n q u rta rm a q ü çü n yeni tic a rə t y o lla n a x ta n ş ı n ə tic asin d ə, A ila n tik ok ean ı v a sitə sılə H in d ista n a g ed ə n d ə n iz v o lu k ə ş f ol- un.du (m av. 1498). B u n u n n ə tic ə sin d ə A vropa d ö \ lə tlə rin in Ş ə rq d a m ü stə m lə k ə ç ilik siy asəti g e n iş v ü sə t ald ı [20. 3 8 8 : 2 3 . 3 0 ; 15. 126]. B u d ö v rd ə A z ə rb a v c an d a da ciddi sivasi h a d ısə lə r b a ş v erird i. A ğ q o y u n lu h ak im iy y ə ti ö zü n ü n siyasi tə n ə z z ö l d ö v riin ü y a şa y ırd ı. S u l tan Y aqubun (1 4 7 8 -1 4 9 0 ) h a k im iy y ə ti d ö v rü n d ə y a ra n m ış siv asi sa b itlik . o n u n ö lü m ü n d ə n so n - ra p o zu ld u . U zu n H əsən in v a rislə ri ara sın d a b a şla y a n h a k im iy y ə t u ğ ru n d a m ü b arizə d ö v lə tm siy asi tə sisa ıla rın a v ə x a ric i siy a si əla q ə lə rin ə cid d i z ə rb ə v u rd u . B elə b ir siy asi şəraitd ə. si y asi v ə d in i m ə rk əz i Ə rd ə b il şə h ə rin d ə y c riə şə n S ə fə v ilə r sü la lə sin in n ü m a y ən d əsi İsm ay ıl S əfəv i A z ə rb a y c an d a siy asi h a k im iy y ə t u ğ ru n d a m ü b a riz ə y ə b aşlad ı. 1501-ci ildə İsm ay ıl S əfəv i Ş ə ru r d ö y ö şü n d ə A ğ q o y ım lu h ö k m d a n Ə lv ə n d M irz ən i m əğ lu b ed ə rə k . p a y ta x t T ə b riz ə d ax il o ld u v ə a n a b ab ası H əsən p a d şa h m h ü q u q i v arisi k im i şa h lıq tax t- ta c ın a əy lə şd i. İm a m iy ə -Q ız ılb a ş təriq ətin : rəsm i d ö \ lət d ini e la n e d ə n Şah I İsm ay ıl '*On iki İm a m " a d ın a x ö tb ə o x u td u v ə ö z a d ın a s ık k ə k əsd ırd i [2. 4 5 : 3 1 , 6 9 ]. B e lə ü k lə . Ş ah I İsm ay ıl A ğ q o y ım lu s ü la b s in in h ö q u q i v a risi kim i A z ə rb ay can d a h a k im iy y ə tə g ə lə rə k . S ə fə v ilə r sü la lə sin in rəsm i h ak ım iy y ə tin i elan etdi. A z ə rb a y c an d a sə fəv ilərin siy asi h a k im iy y ə tin in m ö h k ə m lə n m ə si ilə d ö v lə tin x a ric i siy a
si əlaq ə ta rin d ə y e n id ə n c a n la n m a m ü şah id ə o lu n m a ğ a v ə q o n şu d ö v iə tlə rlə siy ası v ə d ip lo - m a tik m ü n a sib ə tlə r in k iş a f e tm ə y ə b aşlad ı. B u d ö v rd ə d ö v lə tin sə rh ə d lə rin in g en işlə n d irilm ə si, q o n şu d ö v lə tlə rlə iq tisa d i-tic a rə t v ə d ip lo m a tic ə la q ə lə rin in k işafı S ə fəv i h a k im iy y ə tin in xarici s iy a sə tin in ə sasın ı təşk il e d ird i. • Səfəv ilərin h a k im iy y ə ti d ö v rü n d ə A z ə ıb a y c a n ın x arici siy a sə tin d a O sm a n lı ım p eriy ası ilə siy asi
Tarıx m ö n a s ib ə ıb r m ü h ü m y e r b r d ə n b irin i tu tu rd u . Ç ü n k i h ə lə X V ə srin o rta la n n d a n b aşlay a raq . o s m a n lıla n n A z ə rb a y c an d ö v b t b r i n i n q an u n i to rp a q la rı sa y ıla n Ş ə rq i A n a d o lu n u ə lə keçirm ək u ğ ru n d a a p a rd ıq la n m ü b a riz ə d a v a m edirdi. H ə m ç in in *'Böyük co g rafi k ə ş f lə r 'd ə n so n ra H in d isla n a g c d ən tic a rə t y o lu n u n n aza rətd ən ç ıx m a sı. o s m a n lıla n sə fəv ilərin n ə z a rə tin d ə o la n H ind o k ean ı ilə b irb a şa əlaq,*>si o la n B əsrə k ö rfəzin i ə lə k e ç irm ə y ə sö v q ed ird i. E yni zam an - d a səfəv i sü la ləsin in h a k im iy y ə tə g ə lişin d ə n sonra İm a m i-Q ız ılb a ş tə n q ə tin in rəsm i o la ra q dö v lət d ın i elan e d ilm ə si. sönni o s m a n lıla n n d in i-id eo lo - j i m a ra q la n n a c a v a b \c rm ırd i. Ç ü n k i İm am Ə li (ə ) n əslin d ə n o ld u q la rım ıc d ia ed əro k h a k ım iy y ə t m əsələsir.d ə “v ila y ə t” (P e y g ə m b a r n əslin in h ö k m ra n lıq s ü rm ə s i) p rin sip in i sə rt ş ə k ild ə o rtay a q o y a n s ə fə \ ib r ö z b r i n d n n sa v a y ı İslam Ş ərqindəki d ig ə r m ü sə lm a n s ü la b lə r in in h ak im iy y ə tin i q e y ri-q a n u n i say ırd ılar. B u d a İslam d u n y a sm m x ila sk a rı \ ə təh lü k ə sız liy in in tə m in a tç ısı ro lu n d a ç ıx ış edon O sm a n lı d ö v b tin in ıd e o lo ji təb liğ a tın a ço x cid d i a item a tiv idi. B u s ə b ə b b r S əfəv i- O sm an lı siyasi m ü n a s ib ə tb rin in d a im a m ü rə k k əb x a ra k te r d a şım a sm a v ə u z u n m ü d d ə tli h ərb i-siy asi m ü n a q işə lə rə y o l a çm ışd ı. S əfə v i-O sm a n lı siy a si m ü n asib ətlərin d ək ! z id d iy y ə tb rə b a x m a y a ra q , O sm a n lı su lıan ı II B a>azid s ə tə v ilə r b d o stlu q v ə sü lh m ü n asib ətləri sa x la m a ğ a ç a lışırd ı. H ətta 15 0 4 -c ü ild ə O sm an lı elçısi M ə h ə m m ə d Ç a v u ş B a la b a n xüsusi h ə d i y y ə b r b S ə fə \ i sa ra y ın a g ə b rn k . İraq ı v ə F arsı alm ası m ü n a s ib ə tib Ş ah I İsm ay ılı təb rik e tm iş. o n u “ A z ə rb a y c an v ə İran h ö k m d a rı" kim i la n ım ışd ı [ 5 ,6 6 ] . 1507-ci ilin y a y m d a Ş ah I İsm ay ıl Ş ərq i A n- a d o lu istiq a m ə tin d ə v ü rü şə b a şla d ı. B u y ü rü ş S ə fə v i-O sm an lı m ü n a s ıb ə tb rin d ə g ərg in lik y a ra n m a sın a sə b ə b o ld u . S əfəv i h ö k m d arın m Ə rz in c a n a g ə ld ıy ın i e şid ən A m a siy a valisi
şa h z a d ə Ə h m ə d v ə z iy y ə ti a la sm a b ild irə rə k . A n- a d o lu q ız ılb a ş la n n m Ş ah I İsm a y ılın ətrafm a to p la n m a m a sı ü çü n m ü ə y y ə n tə d b ir b r g ö rd ü [11. 4 1 ].
Ş ah I İsm ay ıl Ə rz in c a n d a o la rk ə n ( 15 0 7 ). Q u lu b əy adi: e lçisin ı O sm a n lı su lta m n m . Z ə k ə riy y ə ad lı e lç isin i isə M ə m lü k su lla n ın m y an ın a g ö n d ə rə ro k . v ü rü şü n m ə q səd in in Z ü lq ə d ə r bəyin: c ə z a lan d ırm a q o ld u ğ u n u b ild ird ı. H ə m ç in in . о . II B a \a z id d ə n Z ö lq ə d ə r ö lk ə sin ə d a x il o lm a q öçün O sm a n lı ə ra z ilə rin d ə n k e çiş izni istəd i. I Şah İsm ay ılın O sm a n lı to rp 3 q larm a h ü cu m e tm əsin d ən e h tiy a t e d ə n II B ay az id S ə fə v i h ö k m d a n n ın x a h işin ə m ü sb ət c a v a b \e r d i. E yni z a m an d a sd fəv ilərin m ü m k ü n h ü cü m tə h iü k ə sin ı n əzə rə alan O sm a n h su ltan ı O rla A n a d o lu y a b ö y ü k hərbi q ü w ə c ə m lə şd ird i [6. 2 1 ; 1 1 ,4 2 ]. G ö rü n d ü y ü kim i Ş ah 1 İsm a y ılm O sm an lı sə rh ə d lə ri v a x m h ğ m d a ap a rd ığ ı hərt»; y ü r ü ş b r ə II B a y a z id loyal m ü n a sib ə ı g ö sıə rm işd i. Ç ünki O sm a n lı su lla n ı e h tiy a t cd ird i k i, Ş ah I İsm ay ıla q a rşı g ö rəc əy i tə d b irlə r n ə tic ə sin d ə O sm a n h ə ra z ilə rin d ə v a şa y a n . tarixon siv a si v ə m ədəni b a x ım d a n d a h a ç o x s ə f ə \ i b r ə bağlı o la n tü rk m an əh a lisi o n a qarşı çıx a b ilərd i. B u sə b ə b d ə n O sm an lı su ltan ı II B a v a z id in h a k im iy y əii d ö v rü n d ə S ə f ə \i- O sm a n lı siy asi m ü n a s ib ə tb ri ə sa sə n c :n c \a r a k ie r d a şım ışd ı. II B a y a zid d ə n fərqli o la ra q S u llan S əlim in (1 5 1 2 -1 5 2 0 ) sə fə v ilə rə q a rşı d ü şm ə n ç ilik m ü n asib əti h ə r iki dö v lət ara sın d a u zu n m ü d d ətli h ə rb i-siy a s ix t-laflan n əsasın ı q o y d u . Ş ah I İsm a y ılla S u ltan S əlim a ra sın d a o la n bu siy a si g ərg in lik a rtıq h ə r iki d ö v lə t a ra sm d a baş v erə c ə k h ə rb i-siy a si m ü n aq işən i q a ç ılm a z edir di. H ərçən d k i, O sm a n lı h ak im ıy y əti A n ad o lu d a b aş v e rən y erli m ü n a q işə lə rin a rx a sın d a S əfəfi d ö v b tin in d a y a n d ığ ın ı id d ia ecsə d ə. iakin b u it- tih a m ia r o s m a n lıla n n s ə f ə v ib r ə qarşı b a ş la \a c a ğ ı m ü h a n b ə ö n cəsi id eo lo ji tə b liğ a td a n b a şq a b ir şey d e y ild i. O sm an lı h a k ım iy y əti b u tə b liğ a tı ap ar- m a q la b ir lə rə fd ə n O sm an lı b ü ro k ra tıy a sı ara sm d a ö z n ö fu z u n u a rrırm ağ a v ə
S əfə v i-O sm a n lı m ü h a rib a sin in b a şla n m a sm ın sə b ə b i k im i təq d im etm ə y ə ç a lışırd ı. Ə slin d n isə S u lta n S əlim in A z ə rb a y c a n a hərbi y ü rü şlə rin in co x ciddi sıy asi səb əb ləri v a r idi. İlk n ö v b ə d ə O sm an lı d ö v lətin in əsa s m əq səd i strateji v ə iq tisad i b a x ım d a n b ö y ü k ə h ə m iy y ə tə m a lik o la n Ş ərq i A n a d o lu b ö lg əsin i ilhaq etm ə k idi. A z ə rb a y c an d ö v b tb r in in irsi m ü lk ü say ılan b u b ö lg ən i işğ al e tm ə k O sm an lı d ö v lə tin in ə sa s strateji h əd ə flə rin d ən biri ıdı. O sm an lı h a k im ıy y ə ti b a şa d ü şü rd ü ki. səfəv ilərin irsi to rp a q la n o la n b u ə ra z ilə rin işğ al e d ilm ə si. S əfəv i d ö v lə tin in siy asi. iq tisad i v ə etn o -m əd ən i s iste m in ə cid d i z ə rb ə v u ra bilnr. D ig ə r tərə fd ə n bu b ö lg ə n in işgalı ilə s ə f ə v ib r in A n a d o lu d a ap ard ığ ı d in i-siy a si tə b liğ a ta so n q o v u la b ilərd i. B ö lg ən in işğalı o sm a n lıla r ü ç ü n iqtisadi b ax ım d a n d a böy ü k ə h ə m iy y ə t k ə sb e d ird i. B e b ki. Ş ərq d o n Q ə rb ə g e d ən böy ü k tic a rə t y o lla n n ı (T ə b riz -H ələ b . T əb riz-B u n sa) \ ə N leso p o to m iy a. A n a d o lu v ə H ələb tic a rə t y o lla n n ın b irb ş d ik lə ri b ö y ü k ticarət m ərk əzı D iy a rb ə k rin ilhaq o lu n m a sı, O sm an lı x ə z in ə sin ə b ö y ü k h ə c m d ə g ə lir g ə tırə b ib r d i. H əm çin in a v ro p a lıla r tə rəfin d ən o k ean v a s itə s ib Qarapapaqlar, 2015, Arqusl. \ s 8 ( 96/ Yüklə 255,78 Kb. Dostları ilə paylaş:
|